І тәжірибе. Су өткізгіштік

І тәжірибе. Су өткізгіштік

1. Түбі сүзгімен қапталған ішіне аздап құм салынған бес әйнек түтікшеге қалыңдығы 8 см етіп келесі жыныстарды салу қажет: біріншісіне – құм, екіншісіне – құмбалшық, үшіншісіне – құрылымды құмбалшықты қара топырақ, төртіншісіне – үгітілген құмбалшықты қара топырақ, бесіншісіне – үгітілген құмбалшықты қара топырақ.

   1. Түтікшелерді толтырғанда топырақтармен жыныстар біркелкі таралу үшін айналдырып аздап соққылап отыру қажет. Барлық түтікшелерге 1 см. қалындықта құм себіңдер. Бес колбаға 100мл су құйыңдар. 1-ші және 3-ші түтікшелер арқылы 100 мл су өткізіңдер (түтікшелерді стакан үстінде ұстап тұрыңдар). Сүзіндінің басталу және аяқталу уақытын белгілеңдер.

Сонан кейін қалған үш түтікшеге су құйыңдар (құм үстіндегі су бағаны 2 см). 20 минут бойы әрбір 2 минут сайын ылғалдану тереңдігін белгілеп отырыңдар. Алынған көрсеткіштерді 20-шы кестеге толтырыңыздар.

20- кесте – Жыныстар мен топырақтардың су өткізгіштігі

2- тәжірибе. Топырақтың суды жоғары көтеру қасиеті

Бес әйнек түтікшелерге қалыңдығын 10 см етіп келесі топырақ түрлерін салыңдар: біріншісіне – құм, екіншісіне – үгітілген құмбалшықты қара топырақ, үшіншісіне – үгітілген құмбалшықты кебір топырақ, төртіншісіне – құрылымды құмбалшықты қара топырақ, бесіншісіне – 6 см қалыңдықта құмбалшық, 1см құм, 1 см құмбалшық, 1см құм, 1 см құмбалшық.

Түтікшелер Петри чашкаларында тұру қажет. Барлық чашкаларға бір мезгілде су құйыңыздар. Судың кетуіне қарай толтырып отырыңыздар. Судың көтерілу жылдамдығын әрбір 2-минут сайын 20 минут бойы қадағалаңыздар. Алынған көрсеткіштерді 21- кестеге толтырыңыздар.

Зертханалық жұмыс №11

1. Негізгі таксономикалық бірліктерді оқу.

2. Қазақстан топырақтары классификациясымен танысу.

Тапсырмаға түсініктеме.

Табиғатта топырақтар әр алуан болып келеді. Топырақтарды зерттеу және тиімді пайдалану оларды нақты анықтағанда ғана мүмкін яғни классификация.

Топырақ классификациясы деп топырақтарды олардың басты қасиеттеріне, шығу және құнарлық ерекшеліктеріне қарай топтарға біріктіруді атайды.

Қазіргі классификацияны құрғанда мына негізгі принциптерге сүйенеді:

1. Топырақ классификациясы мыналарға сүйенуге тиісті: негізгі қасиеттерге және топырақ режимдеріне және міндетті түрде оларды кұрушы процесстерді ескеру, яғни кең ауқымда мағынада генетикалық болуға тиісті экологиялық, морфологиялық және эволюциалық қарастарды біріктіруге тиісті.

2. Классификация таксономикалық бірліктердін қатаң ғылыми жүйесіне негізделе кұрылуға тиісті.

3. Классификацияда шаруашылық әрекетінен пайда болған топырақтың белгілерімен қасиеттерін ескеру қажет.

4. Классификация топырақтың өндірістік ерекшеліктерін ашып көрсетіп оларды ауыл шаруашығында орман шаруашылыгында тиімді пайдалануға жол ашуы керек.

5. Қазіргі классификация топырақ кескінінің морфологиялық және микроморфологиялық кұрылымын, топырақтың құрамы мен қасиеттерін, басты топырақ түзу процесстерін, және экологиялық жадайларын толық ескеру қажет. Органикалык заттардың сапалық құрамы, заттардың биологиялық айналым ерекшеліктер де ескеріледі.

6.Бұлар топырақтың негізгі генетикалық ерекшеліктері терең түсініп, құнарлылығын бағалау агрономиялық сипаттама беруге мүмкіншілік туғызады

Таксономиялық бірліктердің қазіргі жүйесі 1958 жылы мекеме аралық номенкалатура, топырақ жүйесі және классификациясы жөніндегі ғылыми академия комиссиясымен бекітілді.

Қазіргі топырақ классификациясының ерекше таксономикалық бірлігі болып генетикалық топырақ типі табылады.

Әрбір топырақ типі біртекті биологиялық, климаттық және гидрологиялық жағдайларда дамып негізгі топырақ түзілу процесінің айқын байқалуымен сипатталады.

Топырақ типіне тән белгілер:

1. Органикалық заттардың топыраққа ену және олардың өзгеру бұзылу процесстерінің біртектілігі.

2. Минералдық массаның ыдырау процесінің біртекті комплекс және минералдық органо-минералдық жаңа жарандылардың, заттардың миграциясымен аккумуляциясының бір типтік сипаты.

3.Топырақ кескінінің біртекті құрылымы.

4. Топырақтың кұнарлық деңгейін ұстап тұру және көтеруге бағытталған шаралардың біртектілігі.

Топырақ типінен төмен мынадай таксономикалақ бірліктер бөлінеді: типше, тег, түр, түрше, разряд.

ТИП

ТИПШЕ

ТЕГІ

ТҮР

ТҮРШЕ

Типше тип ішіндегі бірлік. Негізгі топырақ түзілу процесін анықтайтьн белгінің байқалуындағы сапалық өзгеріске байланысты топырақ тобы және типтер арасындағы аралық саты болып табылады.

Тег типше ішінде бөлінеді, олардың сапалық, генетикалық ерекшеліктері жергілікті жағдайлармен анықталады: топырақ түзуші жыныстар құрамы, жер асты сулары химиялық құрамы.

Түр туыстық ішінде бөлінетін бірлік топырақ түзілу процестерінің даму дәрежесімен ерекшеленеді ( тұздану дәрежесі, карашірік мөлшері, қарашірікті қабаттың қалыңдығы).

Түрше жоғарғы топырақ қабаттарының және топырақ түзуші жыныстардың механикалық құрамымен анықталады.

Разряд топырақ түзуші жыныстардың генетикалық қасиеттерімен анықталады.

2. Қандай таксономикалық бірлік топырақ классификациясының негізгі, ерекше бірлігі болып саналады?

3. Топырақ тегі, түрі, түршесі, разряды қандай көрсеткіштермен анықталады?

Зертханалық жұмыс №12

1. Монолиттер мен жәшіктегі үлгілерді пайдаланып қара топырақтардың морфологиялық белгілерін қарастыру дәптерге осы топырақ бейнесін түсіру.

2. Қара топырақтар классификациясымен танысу.

3. Қазақстан және Солтүстік Қазақстан топырақ картасынан қара топырақтардың таралу шекарасын қарастыру, алып жатқан ауданын анықтау.

Қара топырақтар далалы және әртүрлі шөптесін далалық өсімдіктер астында қалыптасып органикалық заттардың үлкен қоры болуымен сипатталады. Қарашірікті қабаты қалың 50-100 см қарашірік мөлшері 4-10 пайыз.

Қара топырақтар кескінінде: А₀, А, В₁, В₂, С генетикалық қабаттарын айырады. А₀– дала шымы, тың топырақтарда ғана кездесіп шөптесін өсімдіктердің қалдық байламынан құралған. А– қарашірікті аккумулятивті қабат қалыңдығы 20-50 см. Бұл қарашірікті қабаттың қою боялған қарашірікке бай күңгірт-қоңыр немесе қара түсті жоғарғы бөлігі, анық байқалған дәнді немесе кесекті-дәнді құрылымды.

В₁– қарашірікті алмасу қабаты. Бұл қарашірікті қабаттың төменгі бөлігі, А қабатымен салыстырғанда ашықтау түсті, төменгі бөлігіне қарай анық байқалатын қоңырлау реңді. Қабат құрылымы дәнді-кесекті немесе кесекті, топырақ кескінінің төменгі жағына қарай біртіндеп кесекті құрылым бөлшектердің мөлшері артады.

Қара топырақтардың кейбір тип тармақтарында (нағыз, оңтүстік) В қабатында карбонаттардың бөлінуі байқалады. Келесі қабатқа өту тілшелер (ақпалар) түрінде.

В₂– қарашірік ақпалары бар алмасу қабаты, боялуы біркелкі емес, құрылымы кесекті немесе кесекті-призмалы. Псевдомицелий, ақ көзшелер түрінде кальций карбонаттары бар (күлгінденген және күшті сілтісізденген топырақтардан басқаларында).

С – аналық жыныс, көп мөлшерде псевдомицелий, ақ көзшелер түрінде карбонаттар кездеседі.

Қара топырақтар кескінін сипаттауда НСІ дан қайнау тереңдігі олардың маңызды диагностикалық көрсеткіші болып табылады.

Қара топырақтардың типше, тегі, түрлері бойынша классификациясы 23- кестеде берілген.

Сонымен қатар қара топырақтар қарашірікті (А+В₁) қалыңдығы бойынша мынадай түрлерге бөлінеді:

25 см жұқа өте аз қалыңдықты;

25-40 см аз қалыңдықты

40-80 см орташа қалыңдықты

80-120 см қалың

120 см жоғары өте қалың

Қарашірік мөлшері бойынша: аз қарашірікті – 6% төмен, орташа қарашірікті – 6-9%, жоғары қарашірікті – 9% жоғары.

Қарашірікті А қабаты күңгірт-сұр түсті, В қабаты ашық түсті. Қарашірікті қабат қалыңдығы (А+В₁) 70-100 см ден (жылы оңтүстік европа фациясы) 30-50 см дейін (суық батыстық және орта сибир фациясы) ауытқиды. Карбонатты қабат, қайнау сызығы қарашірікті қабаттан едәуір терең орналасқан (1,0-1,5 м тереңдікте). Сондықтан күлгінденген қара топырақтарда қарашірікті қабаттан кейін иллювиальды тығыздалған сілтісізденген қабат орналасқан, жаңғақты немесе призмалы құрылымды, анық жылтырлық байқалады, қырларында гумус жұғындылары мен кремнезем себінділері бар. Біртіндеп бұл белгілер азайып, қабат әк түтікшелері түріндегі құрамында карбонаттар бар жынысқа айналады.

Сәл күлгінденген қара топырақтарда кремнезем себіндісі В₁ қабатының төменгі жағында және В₂ қабатында байқалады. Орташа күлгінденген қаратопырақтарда кремнезем себіндісі қарашірікті қабатта түгел таралған, сонымен қатар төменгі қабаттарға (В₂ және В₃) таралған.

Сілтісізденген қаратопырақтар. Күлгінденген қара топырақтардан айырмашылығы қарашірікті қабатында кремнезем себіндісінің болмауы. Басты морфологиялық ерекшелігі ─ қарашірік қабатында бос карбонаттардың болмауы. Қарашірікті қабат астында қалыңдығы әртүрлі карбонаттардан сілтісізденген В₂ қабаты орналасқан. Осыған байланысты қайнау сызығы В₁ қабаты шекарасынан төмен өтеді.

А ─ қабаты күңгірт-сұр немесе қара түсті, дәнді немесе дәнді-кесекті құрылымды, қалыңдығы 30-50 см. Біртіндеп В₁ қабатына өтеді және төменгі жағына қарай қоюланатын бурыл немесе қоңыр рең байқалады. В₁ қабаты кесек құрылымды, кесектену мөлшері төменге қарай ұлғаяды.

Қарашірікті қабат қалыңдығы (А+В₁) 80-150 см ден (жылы оңтүстік фация) 30-45 см дейін (шығыс сибир фациясы) ауытқиды.

Қара топырақтардың бұл типшесіне тән сілтісізденген В₂ қабаты қоңырлау түсті, жаңғақты-призмалы немесе призмалы құрылым қырларында гумус ақпалары мен жұғындылары бар. В₃(ВС) немесе С қабатына өту анық, қабат шекарасында әк қонбаларының болуынан бұл қабат үстіңгі сілтісізденген В₂ қабатымен салыстырғанда ашық түсті.

А ─ қабаты күңгірт-сұр немесе қара түсті, кесекті-дәнді немесе дәнді құрылымды.

Нағыз қара топырақтардың қарашірікті қабатының қалың болуына байланысты А қабатынан төмен түсі және құрылымына қарай екі алмасу қабатын айырады ─ АВ₁ және В₁. АВ₁ ─ қабаты күңгірт-сұр түсті, төменгі жағында әлсіз қоңыр реңді, ал В₁ қабаты анық байқалған қоңыр реңді. АВ₁ қабатының төменгі жағында немесе жиі В₁ қабатында мицелий түрінде карбонаттар болады. Қарашірікті қабат (А+ АВ₁+ В₁) қалыңдығы 100-190 см ден (жылы фация) 40-70 см дейін (суық фация) ауытқиды. В₂(ВС) және аналық жыныс С қабаттарында мицелий, ақ көзшелер, әк түтікшелері түріндегі карбонаттар болады.

Нағыз қара топырақтар карбонаттардың орналасу тереңдігіне байланысты тегтерге бөлінеді. Осыған байланысты мынадай тегтерге бөледі: нағыз қаратопырақтар (қалыпты) ─ қайнау сызығы қарашірікті қабат (АВ₁ немесе В₁қабатында) ішінде болады; терең қайнайтын нағыз қаратопырақтар ─ қайнау сызығы қарашірікті қабаттан төмен орналасқан; карбонатты нағыз қаратопырақтар ─ қайнау топырақ беткейінен немесе жоғарғы 20 см қабатта байқалады. Солодталған нағыз қаратопырақтар туыстығы да бөлінеді. Солодталған нағыз қаратопырақтарда қарашірікті қабат қалыңдығы бойынша қалың және өте қалың түрлер басым.

Гумус ақпалары бар В₂ қабаты жиі В_к карбонатты қабатпен бірігіп кетеді. Кәдімгі қаратопырақтарды басқа тип тармақтарынан ерекше морфологиялық белгісі ─ карбонаттар ақ көзшелер түрінде орналасқан. В₂, В_к қабаттары призма құрылымды. Карбонатты қабат біртіндеп С аналық жынысқа өтеді.

Карбонатты кәдімгі қаратопырақтар қайнау сызығы В₁ қабатының төменгі жағында немесе В₁ және В₂ қабаттарының шекарасында болатын қалыпты кәдімгі қаратопырақтардан айырмашылығы, бүкіл кескінінің карбонаттылығымен сипатталады, яғни НСІ беткейінен бастап қайнайды.

Кебірленген кәдімгі қаратопырақтар В₁ қабатының тығыздалуы және қарашірікті қабаттың жоғарғы бетінде шаңдану байқалуымен сипатталады. В₁ қабаты анық байқалған призма құрылымды. Бұл белгілердің байқалу дәрежесіне қарай кебірленген кәдімгі қаратопырақтар кебірлену дәрежесі бойынша мынадай түрлерге бөлінеді: сәл кебірленген, кебірленген және күшті кебірленген топырақтар.

Кебірленген-сорланған кәдімгі қаратопырақтардың кебірленген қара топырақтардан морфологиялық айырмашылығы аз. Кескінінде тұздар жиналуы ақ таңдақтар және басқа жаңа түзілістер түрінде байқалады. Оларда гипстің жиналуы көзше ұсақ кристалл түрінде анық байқалады.

Солодтанған қаратопырақтар. Қарашірікті қабаттың төменгі жағында аморфты кремний қышқылының жиналуы және ерекшеленіп тұратын призма құрылымды иллювиальды В₂ қабатының болуымен сипатталады.

Кескіннің құрылысы қара топырақтардағыдай, бірақ қою қара түсті қарашірікті қабаты қалың, төменгі қабаттар глейленген.

Шалғындық қаратопырақтар екі тип тармағына бөлінеді:Шалғынды-қаратопырақты жер асты сулары 2-5 м тереңдікте, Қаратопырақты-шалғынды жер асты сулары 1,5-3 м және одан жақын орналасқан.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Қаратопырақтардың негізгі морфологиялық ерекшеліктері, түзілу жағдайлары қандай?

2. Қаратопырақтар классификациясында қандай типшелерге, тегтерге, түрлерге бөлінеді?

З. Қазақстан территориясында қаратопырақтардың қандай типшелері кең таралған?

4. Шалғындық қаратопырақтар қандай жағдайларда түзіледі?

Зертханалық жұмыс №13

1. Қара-қоңыр топырақтардың морфологиялық белгілерін қарастыру дәптерге осы топырақ бейнесін түсіру.

2. Қара-қоңыр топырақтар классификациясымен танысу.

3. Қазақстан және Солтүстік Қазақстан топырақ картасынан қара-қоңыр топырақтардың таралу шекарасын қарастыру, алып жатқан ауданын анықтау.

Қара-қоңыр топырақтар құрғақ дала зонасында кең тараған. Мұнда қоңыр топырақпен қатар шабынды - қоңыр топырақтар, кебірлер, сорлар солодтар кездеседі.

Топырақ түзілу процесінде қоңыр топырақ кескіні айқын байқалатын генетикалық қабаттар қатарына дифференцияланған А_д-А-В₁-В₂-В_к-С.

А_д - шым (тың топырақтарда), қабат қалыңдығы 2-3 см.

А - үстіңгі қарашірікті горизонт, күңгірт-қоңыр түсті реңді кесекті құрылымды, қалындығы 18-22 см.

Одан кейін қарашірікті аралық сұр түсті қабаты (В) келеді. Кебірлі түрлерінде кесекті – призмалы немесе жаңғақты-құрылысты, қоңыр сұр жылтыр горизонтқа күңгірт бояу және қарақоңыр рең беріп тұрады.

Қарашірікті қабаттың жалпы қалыңдығы 35-50 см. Игерілген қара-қоңыр топырақтарда А қабатынан кейін қарашірік ақпа іздері бар В₁ қабаты орналасады. Одан кейін карбонаттардың ең көп жиналған қоңыр-сары түсті, жаңғақ құрылысты В_к қабаты орналасады. Қабат қалыңдығы 50-60 см. лай түсті қоным түрінде кездеседі. Жеңіл еритін тұздар 1,5-2 м тереңдікте кездеседі.

Қара-қоңыр топырақ үш типшеге бөлінеді. Олар мыналар: күңгірт қара-қоңыр топырақ, қара-қоңыр топырақ, ашық қара-қоңыр топырақ (24-кесте);

Мынадай тегтерге бөлінеді:

1. Кәдімгі қара-қоңыр топырақ - күңгірт қара-қоңыр топырақ типшесінің белгілерін сақтайды.

2. Кебірлі күңгірт қоңыр карашірікті В₁ қабатының едәуір тығыздығымен сипатталады. Кебірлігі неғұрлым жоғары болса, әктелуі солғырлым қою. Қайнауы кебір емес топырақтарға қарағанда жоғары. 1 м және одан тереңдікте тез еритін тұздар құрамы артады.

3. Күңгірт қара-қоңыр кебірлі - сорлы топырақтар өте тұзданған топырақтарға тән.

4. Күңгірт қара-қоңыр қалдық-кебірлі топырақтарда кебірлік қалдық қасиетті сипат ретінде байқалады.

5. Күңгірт қара-қоңыр кебірлі-солодтанған топырақтарда қарашірікті қабаттың жоғарғы және төменгі бөлігінде кремний тектес себінді болуымен сипатталады,

6. Күңгірт қара-қоңыр карбонатты топырақтарда карбонат кұрамы жоғары.

7. Күңгірт қара-қоңыр карбонаты- кебірлі топырақтардың тығыздығы жоғары бірігуі жарықшақты.

8. Күңгірт қара-қоңыр терең қайнайтын топырақтардың гранулометриялық құрамы жеңіл, су өткізгіштігі жақсы болуына байланысты карбонаттар 1,5 м тереңдікке шайылған. Гипс қабаты жоқ.

9. Күңгірт қара-қоңыр кұйма топырақ лай-балшықты жыныста түзілген, В₁ қабатының өте жоғары тығыздығымен, нашар су өткізгіштігімен ерекшеленеді.

10. Күңгірт қара-қоңыр толық жетілмеген топырақтар тығыз жыныстарда түзілген, толық жетілмеген кескінді карашірікті қабат қалыңдығы (А+В₁) -20 см.

Қоңыр топырақпен салыстырғанда шалғынды қоңыр топырақтың қарашірік қабаты - қалың және оның мөлшері мол болып келеді. Бұл топырақ коректік заттарға бай болады.

Астық тұқымдас егістіктермен бау бақша егуге қолайлы

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. Қара-қоңыр топырақтар қандай жағдайларда түзіледі?

2. Қара-қоңыр топырақтардың морфологиялық айырмашылық белгілері?

З. Кебірлі қара-қоңыр топырақтың қайнауы терең типтегі топырақтардан айырмашылығы қандай?

4. Қазақстанның қай облысында қара-қоңыр топырақтар кең таралған?

Зертханалық жұмыс №14
СОРЛАР
Сабақтың мақсаты: Сорлардың түзілу себептері, морфологиялық белгілерімен, классификациясы және қасиеттерімен танысу.

Тапсырма:

1. Монолиттер мен жәшіктегі үлгілерді пайдаланып сорлардың морфологиялық белгілерін қарастыру, дәптерге осы топырақ бейнесін түсіру.

2. Сорлардың классификациясы, түзілу жағдайларымен танысу.

3. Қазақстан және Солтүстік Қазақстан топырақ картасынан сорлардың таралу шекарасын қарастыру, алып жатқан ауданын анықтау.

Типті гидроморфты сорлар күшті минералданған жер асты сулары жақын жатқанда қалыптасады. Олардың кескіні генетикалық қабаттарға нашар жіктелген. Суда еритін тұздар жоғары мөлшерде кескін бойымен түгел таралып, ең көп мөлшері үстіңгі қабаттарда жиналады.

Шалғындық гидроморфты сорлар да жер асты сулары жақын жатқанда түзіледі, бірақ минералдану сәл төмен. Олардың кескіні генетикалық қабаттарға анық бөлінеді: қарашірікті А қабаты күңгірт-сұр немесе сұр түсті, кесек құрылымды, ақтаңдақ тұздар ұнтақ себінді түрінде; ауыспалы В қабаты сұрғылт-қоңыр, біртекті боялмаған, кесекті-тоң кесекті құрылымды. Төменде аналық жыныс С қабаты орналасады. НСІ дан қайнау кескін бойы түгел байқалады.

Батпақтық гидроморфты сорлар жер асты сулары өте жақын жатқанда түзіледі. Кескін бойы глейлену мен күшті тұздану байқалады, кейде жоғарғы қабаттың торфтануы байқалады.

Шорлы гидроморфты сорлар аз сулы тұзды көлдер мен ескі өзен арналарының кебуінен пайда болады.

Теңіз алды гидроморфты сорлар теңіз шөгінділерінің ең жас түзілістері. Ылғалды тұзды қыртыспен жабылған, оның астында құмды немесе құмбалшықты қабат орналасады. Қабатта хлоридті күшті тұздану бар.

Тоңды гидроморфты сорлар аз тереңдікте тоңданып қатқан қабат орналасады. Бұл сорлар күшті тұзданған. Тұздар құрамы әртүрлі. Хлорид-сульфатты немесе сульфат-хлоридті тұздану типі жиі кездеседі.

Қайталап сорланған гидроморфты сорлар топырақты суару дұрыс жүргізілмеген жағдайда түзіледі.

Сазды гидроморфты сорлар тау алдындағы жазықтықтарда сәл минералданған жер асты сулары сыналана орналасқан аймақтарда түзіледі.

Тақырланған автоморфты сорлар шөл аймақтың ерекше гидротермиялық жағдайларымен байланысты беткейінің жарықшақты болуымен сипатталады.

Автоморфты қалдықты сорлар алдыңғы гидроморфты кезеңдегі шөгінділерде түзіледі.

Эолды-жиналған автоморфты сорлар тұздардың желмен орын ауыстыруынан түзіледі.

Сорларды тегтерге бөлу тұздардың сапалық құрамы мен орналасу тереңдігіне байланысты жүргізіледі. Тұздану химизмі су ерітіндісіндегі аниондар мен катиондардың қатынасы бойынша анықталады (26-кесте). Хлорид-сульфатты, натрийлі тұзданулар кең таралған.

Сорлар кескін бойында тұздардың таралуына қарай мынадай түрлерге бөлінеді: беткейлік- тұздар 0-30см қабатта жиналған; терең кескінді- топырақ кескіні түгел тұзданған. Беткі қабат морфологиясы бойынша ісінген, түссізденген, қабыршақты, ылғалды, қара болып бөлінеді.

2. Сорлардың негізгі морфологиялық айыру белгілері қандай?

3. Сорлардың кескіні қандай генетикалық қабаттарға бөлінеді?

4. Сорларды тегтерге, түрлерге бөлу қандай принциптерге негізделген?

5. Сорларды қандай жолдармен жақсартуға болады?

Зертханалық жұмыс №15
КЕБІРЛЕР
Сабақтың мақсаты: Кебірлердің морфологиялық белгілері физико-химиялық қасиеттерімен танысу.

Тапсырма:

1. Монолиттер мен жәшіктегі үлгілерді пайдаланып кебірлердің морфологиялық белгілерін қарастыру, дәптерге осы топырақ бейнесін түсіру.

2. Кебірлердің классификациясы, түзілу жағдайларымен танысу.

3. Қазақстан және Солтүстік Қазақстан топырақ картасынан кебірлердің таралу шекарасын қарастыру, алып жатқан ауданын анықтау.

Кебір кескіні анық байқалатын қабаттарға бөлінеді қарашірікті – элювиальды (кебір үсті А₁), кебірлі немесе иллювиалдық (В₁), кебір асты (В₂) және ВС алмасу қабаты С топырақ түзуші жынысқа жалғасып кетеді.

Қарашірікті - элювиальды қабат кесектеу, тақталана біткен құрылысты, қабатты, кеуекті, лайлы фракция азайған осыған байланысты төмен орналасқан кебірлі қабатпен салыстырғанда жеңіл механикалық құрамды. Дала және құрғақ-дала аймағының кебірлерінде бұл қабат түсі ашық қоңыр, қара-қоңыр, ал дала және орманды - дала кебірлерінде күңгірт сұр түсті. А-қабатының, қалыңдығы 2- см ден 20-25 см-ге дейін.

Кебірлі қабат В₁ кебір үсті қабатымен салыстырғанда күңгірт бояулы бағаналы құрылысты, сирек призмалы, жаңғақ тәрізді немесе тоң кесекті. Құрғақ күйінде бұл қабат өте тығыз, жарықшақты, ылғалды кезінде құрылыссыз, езілгіш жабысқақ. Кебірлі қабат қалыңдығы 7 см ден 25 см-ге дейін, жиі 10-15 см.

Кебір асты қабаты ашық бояулы, призма немесе жаңғақ құрылысты, құрамында гипс және карбонаттар бар.

Бұл қабаттан соң суда тез еритін тұздар өте көп жиналған қабат байқалады.

Кебірлердің физика химиялық қасиеттері. Кебірлер гранулометриялық құрамына тән ерекшелік, қабаттарында лай фракциясының бірден дифференциялануы. Қарашірікті - элювиалды қабат механикалық құрамының жеңілірек болуымен ерекшеленеді. Ал иллювиалды қабат керісінше лай мөлшерінің көп болуына байланысты әрқашан ауырырақ болады.

Лай фракциясы минералдарының басым тобы монтмориллинит—гидрослюдалы минералдар—тобы болып табылады.

В.И. Кирюшин, Солтүстік Қазақстанның дала және шабынды—дала кебірлерінің А₁ қабатында қарашірік 2,3—4%, ал В₁ қабатында 2,0—3,0%—деп көрсетеді. В₁ қабатында сіңірілген натрий сіңіру сиымдылығының 13% тен—60% ке дейінгі аралығында ауытқиды. Бейтарап тұздармен ащыланған кебірлер баяу сілтілік реакциялы, ал құрамында сода бар кебірлерде сілтілік реакция жоғары (рН 8—10). Жылжымалы (жеңіл еритін) фосфор мөлшерінің аз болуы кебірлерге тән.

Кебірлер физикалық қасиеттерінің ерекшелігі, құралуының өте тығыз болуы, және тереңдеген сайын арта түседі. Ең аз көлемдік салмақ кебір үсті қабатында 1,2—1,3 г/см³, ал кебірлі қабатта 1,4—1,5 г/см³—ге ұлғаяды, аналық жыныста 1,6—1,7г/см³ болуы жиі кездеседі. Жалпы алғанда кебірлер қолайсыз су—физикалық және физика—механикалық қасиеттерге ие. Құрғақ күйінде тығыз құралған, ылғалды күйінде қатты ісінеді, созылма, жабысқақ. Су өткізгіштігі төмен, өсімдіктер үшін сіңімсіз ылғал мөлшері жоғары.

Қазіргі кезде кебірлерді су режиміне және оған байланысты қасиеттер комплексіне қарай үш типке бөледі: Автоморфты, жартылай гидроморфты, гидроморфты кебірлер. Типшелерге бөлу аймақтық жағдайларға қарай жүргізіледі, кебірлердің морфологиялық ерекшеліктерін және генетикалық қабаттардың қасиеттерін анықтайтын тегтерге бөлу химизм мен тұздану дәрежесіне негізделген. Түрлерге кебірлер былай бөлінеді: кебір үсті қарашірікті-элювиальды қабат қалыңдығына қарай, қабаттағы алмаса сіңген натрий мөлшеріне қарай (27-кесте).

Автоморфтық кебірлер (далалық). Автоморфты кебірлер жер асты сулары терең жатқан (6 м-ден терең) жағдайда қалыптасады. Олардың қалыптасуы негізінен тұзды топырақ түзуші немесе төселу жыныстарының шығуына байланысты.

Топырақ кескіні дала кебірлерінде анық дифференциаланған. Карбонатты қабат 35—50 см тереңдікте орналасады, карбонаттар ақ көзше түрінде анық байқалады. Олардан кейін гипс қабаты орналасады, төменірек тұздар жиналу қабаты орналасады, тұзданудың хлорид-сульфатты типі басым.

27- кесте – Кебірлерді классификациялау

-карбонатты және гипсті қабаттардың орналасу тереңдігі;

-кебір қабаты В₁ құрамыңда сіңірілген күйіндегі натрий мөлшері;

-кебір үсті қабатындағы қарашірік мөлшері (жоғары қарашірікті А қабатында қарашірік 6%, орта қарашірікті 3—6%, аз қарашірікті 3%);

-жер асты суларының орналасу тереңдігі және минерализациялануы;

Кебірледі мелиорациялау (қайта жақсарту) жолдары, ауыл шаруашылығында танаптардың өнімділігін арттырудың тиімді жолы химиялық мелиорация гипстеу. Бұл кебірлердің—су физикалық және химиялық қасиеттерін бірден арттырады. Мелиорациялау заттары ретінде гипс, фосфо-гипс, хлорлы калий, күкірт қышқыл темір және т.б. қолданылады.

Сіңірулі күйіндегі натрийдің артық мөлшерін кальциймен алмастыру үшін қажетті гипс мөлшері төмендегі формуламен анықталады:

Мөлшер (т/га) CaCO₄+H₂O 0,086 (ИА –0,55хТ) хН_Нх аУ

мұндағы:

ИА—сіңірулі натрий мөлшері, мг—экв. 100г топыраққа;

Т—сіңіру сиымдылығы, мг—экв. 100г топыраққа;

Н_Н—жыртылатын (айдау) қабат тереңдігі, см;

аУ—кебір қабаты тығыздығы, г/см³;

0,086—мг-экв гипс көрсеткіші, г.

Кебірлерді игерудің басқа жолдары да қарастырылған, мәселен төменгі қабаттардағы кальций карбонаттарын немесе гипсті кебірлерде өзіндік мелиорация арқылы қолдану.

Жалпы кебірлерді игеру агрошаралары, карбонатты, гипсті, тұзды қабаттардың қалыңдығына және жер асты суларының тереңдігіне қарай дифференцияланған. Қазақ астық-шаруашылығы ғылыми зерттеу институтында кебір жерлерді агромелиоративтік топтау және әр топ үшін агротехникалық мелиоративтік шаралар қарастырылған.

I-топ- аймақтық кебірленбеген және сәл кебірленген топырақтар—комплексті кебірлігі 10—30%. Аймақтық агротехника негізінде кебір дақтарын іріктеп көң төгу 30т/га немесе гипстеу арқылы игеру. Барлық ауыл шаруашылық дақылдарын өсіруге болады.

II топ дала және шабынды дала кебірлері, кебір қабатындағы алмасулы натрий сіңіру сиымдылығының 10% нен төмен, кебір үсті қабатында қалдықты тұзданған немесе сәл тұзданған.

Негізгі өндеуді бұл топтағы кебірлерде аударма плугтармен ПН-8-35 30-33 см тереңдікке жүргізген дұрыс.

Бұл топтағы кебірлерде алғашқы игеру жылдарында парлы-дақылды ауыспалы егіс, негізінен арпа ұсынылады. Бұл жерлер бірінші кезекте игеріледі.

III топ. Бұл топ екі топшаға бөлінеді.

I топша дала және шабындық дала кебірлері.

Натрий мөлшері аз, 0—40 см қабатта гипс пен карбонаттар бар қарашірік 1—5% -тен аз.

Бұл топшадағы кебірлерді 40—45 см тереңдікке плантажды және үш ярусты плугтармен жырту ұсынылады. Алдымен қабатын ауыр-дискілі тырмалармен бөлшектеп алу қажет. Игеру—дақылы ретінде пардан кейін-бірінші жылы арпа ұсынынады, келесі жылдары көп жылдық шөптер себу қажет.

II топша дала, шабынды-дала кебірлері натрий мөлшері аз, гипс пен карбонаттар 40см тереңдікте кездеседі.

Бұл кебірлерді негізгі өңдеу жолы терең жырту, шым қабатын алдымен бөлшектеп алады. Игерудің бірінші жылдары бұл топтағы кебірлерде парлы-дәнді дақылды ауысымды егісте арпа еккен дұрыс.

IV-топ. Дала кебірлі қабатта сіңіру сиымдылығының 20% артығы алмасулы—натрий 0—40 см қабаттағы тұздану орташадан жоғары емес, қарашірік құрамы 1—5%-тен кем емес.

Бұл топтағы кебірлерді игеру өздік-мелиорация жолымен жүргізіледі. Бұл топырақтарда плантажды немес үш ярусты плугтармен 40—50 см тереңдікке жырту ұсынылады, алдымен 2/3 рет шым қабатын бөлшектеп өтеді.

V-топ. Дала мен шабынды—дала, орташа және ұсақ кебірлері. Кебір қабаты кұрамындағы натрий сіңіру сиымдылығының 20% нен жоғары 0—40 см тереңдікте тұзданған, тұздану ортадан жоғары емес. Бұл кебірлерді мелиорациялау химиялық жолмен жүргізіледі.

VI-топ. Шабындық—дала және шабындық, орта және ұсақ кебірлері. 0—40 см қабатында өте сортаңдаған, натрий мөлшері көп немесе орташа және әртүрлі дәрежеде сорланған топырақтармен комплексті.

Алтыншы мелиоративтик топтағы кебірлерді игеру жолы топырақты—аудармай терең қопсыту ПН—8-35 плугтарымен 30—33 см тереңдікке, алдымен дискілі тырмалармен 2—3 рет бөлшектеу қажет. VI-топ кебірлерінде тұзға төзімді тамырсабақсыз идайық егу ұсынылады.

VII-топ. Дала, шабынды—дала, шабынды—қыртысты өте күшті сорланған кебірлер жатады.

Олар мал жайылымы ретінде қолданылуы мүмкін.

БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Қандай топырақтар кебірлер деп аталады?

2. Кебірлердің негізгі морфологиялық айыру белгілерін атап беріңіздер.

3. Кебір топырақтар кескіні қандай генетикалық қабаттарға бөлінеді?

4. Физико-химиялық қасиеттердің кебірлерге тән белгілерін атап беріңіздер.

5. Кебірлер қандай қолайсыз қасиеттерге ие?

6. Кебірлерді қандай мелиорациялау әдістерімен жақсартады?

1. Топырақтанудың ғылыми анықтамасымен танысу.

2. Топырақтанудың негізін қалаған ғалымдар еңбектерімен танысу.

3. Топырақтанудың негізгі зерттеу нысандарымен танысу.

Топырақтың негізгі қасиеті оның құнарлығы - өсімдіктің тіршілігі мен өнім құруы үшін қоректік элементтерге, суға, тамыр жүйесін жеткілікті мөлшерде ауаға, қалыпты тіршілігі үшін жылуға сұранысын қанағаттандыруы, осы қасиеттеріне сүйеніп В.Р.Вильямс «Топырақты өсімдік өнімін өндіру қасиетті, құрылықтың беткі қабаты» деп атады.

Топырақтық дамуы табиғи топырақ түзуші факторларға және адам әрекетіне тәуелді. Топырақ түзілуінде тірі ағзалар маңызды орын алады. Олардың әсерінен тау жыныстарының бұзылып топыраққа айналу процесстері және оның құнарлығының қалыптасуы: күлдік және азоттық элементтердің жиналуы, органикалық заттар синтезі мен бұзылуы жүреді.

Топырақ түзілу факторлары туралы ілім негізін В.В. Докучаев құрды, ол топырақ ерекше табиғи дене ретінде келесі факторлардың тығыз қарым-қатынасы нәтижесінде қалыптасатындығын анықтады – климат, өсімдік, топырақ түзуші жыныстар, мекен бедері және уақыт. Осы бес фактормен қатар алтыншы фактор адамзаттың өндірістік әрекетін бөледі, ол топырақ түзілу мен топырақ жабынына тура және жанама түрде әсер етеді.

Топырақтанудың ең маңызды бөлімдері: 1) Топырақтың дамуы (генезис) мен қалыптасуы туралы ілім; 2) Сыртқы ортамен қарым-қатынаста болатын бүтін кеңістіктің түзіліс ретінде топырақ бүркеуі туралы ілім; 3) Топырақ құнарлығы мен топырақ бүркеуі (жабыны) және агротехникалық мелиоративтік тәсілдер мен оларды реттеу принциптері туралы ілім. Осы аталған басты бөлімдермен қатар топырақтану құрамында топырақ массасы қасиеттеріне байланысты негізгі бөлімдерін айырады (топырақ физикасы, топырақ химиясы, топырақ биологиясы т.б.) және қолданбалы бөлімдер (агрономиялық, ормандық және мелиоративтік топырақтану).

Ерекше бөлім топырақ классификациясы ол барлық бөлім материалдарын пайдаланып топырақ картографиясы, сипаттау және оларды комплексті бағалау, мемлекеттің тұтас жер кадастрын құру және математикалық өңдеу мақсатында мәліметтер жинау үшін құрылатын тұтас таксономиялық жүйе.

Топырақ түзілу процесі физико-химиялық процесстер категориясына жатады. А.А.Роде анықтауынша топырақ түзілу процесі деп, топырақ қабатында жүретін заттар мен энергия жылжуы және түрлену құбылысы жиынтықтарын айтады.Топырақ түзілу процесінің негізгі кезеңдері: 1) тау жынысы минералдарының өзгеруі; 2) оларда органикалық қалдықтардың жиналып, біртіндеп тасымалдануы; 3) органо-минералды қосылыстар күрделі жүйесін түзе минералды және органикалық заттардың қарым-қатынасы; 4) Топырақтың жоғарғы бөлігінде биофильді элементтер қатары, ең алдымен барлық қоректік элементтердің жиналуы; 5) қалыптасушы топырақ кескінінде су ағынымен топырақ түзілу өнімдерінің жылжуы.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:

1. 
   Топырақтануға берілген негізгі қандай ғылыми анықтамалар бар?.
   
2. 
   Топырақтанудың генетикалық, биологиялық, агрономиялық бағыттарының негізін қалаған ғалымдар кімдер?
   
3. 
   Топырақтанудың негізгі зерттеу нысандары қандай?
   

2. Тау жыныстарын түзуші минералдарды және агрорудаларды ажырату және минералдардың кейбір қасиеттерін сипаттау.

Химиялық элементтер топырақта әртүрлі қосылыстар түрінде болады.

Өсімдіктер жалпы азоттың суда еритін амидтер және аминқышқылдары түріндегі аз мөлшерін шамамен 1% ғана сіңіреді. Сондықтан өсімдіктің азотпен қамтамасыз етілуі минерализация жылдамдығына тәуелді.

Табиғи радиоактивтілікті топырақтар мен жыныстар құрамында әрдайым әртүрлі мөлшерде болатын табиғи радиоактивті элементтер тудырады.

Жасанды радиоактивтілік атомдық термоядролық жарылыстар кезінде, атомдық өнеркәсіп қалдықтары түрінде немесе атом станцияларындағы апаттар кезінде түзіліп топыраққа енеді. Атомдық жарылыстар кезінде түзілген радиоактивті заттар ауа ағыстарымен үлкен қашықтықтарға жылжып біртіндеп қонып, жасанды радиоизатоптар топырақтар мен табиғый суларды ластауы мүмкін.
БАҚЫЛАУ СҰРАҚТАРЫ:
1. Топырақта қандай элементтер басым, олардың қосылыстары жалпы қоры ?

2. Топырақтар мен жыныстар химиялық құрамының топырақ түзілуіне әсері ?

3. Топырақтың табиғи және жасанды радиоактивтілігі қалай туындайды?

ОБСӨЖ 3
ТОПЫРАҚ ҚҰНАРЛЫҒЫ ЖӘНЕ ТОПЫРАҚТАҒЫ ҚАРАШІРІК БАЛАНСЫ

Жұмыс мақсаты: Топырақ құнарлығындағы органикалық заттардың маңызын анықтау. Топырақтағы қарашірік балансын есептеу және оны қадағалаудың жолдарын қарастыру.

Тапсырма:

1. Топырақ құнарлығы түрлерімен танысу және топырақ құнарлығын қалпына келтіру өндірісінің толық емес, қарапайым және кең ауқымды ұғымдарымен танысу.

2. Кестелерді қолдана отыра қарашірік балансын мына дақылдар үшін есептеп шығару бидай, жүгері және көп жылдық шөптер.

3. Органикалық тыңайқыштардың қарашірік мөлшерін бірқалыпты ұстап тұру үшін қажет мөлшерін анықтау.

Тапсырмаға түсініктеме.

Құнарлық – бұл топырақтың өсімдіктерді қалыпты жетілу үшін қоректік элементтер, су, жылу және қолайлы физико-химиялық ортамен қамтамасыз ету қасиеті.

Құнарлық –топырақты тау жыныстарынан айыратын, айрықша сапалық қасиеті. Топырақ құнарлығы – табиғи топырақ түзілу процесінің нәтижесі, ал ауыл шаруашылығында өңдеу процесі. Топырақ құнарлығының факторлары мен жағдайларын айырады. Факторларға өсімдік қорегінің күлдік элементтері азот, су, ауа, жылу, өсу және жетілу факторлары жатады.

Жағдайлары – қасиеттер мен режимдер жиынтығы олардың күрделі қарым қатынасы өсімдіктің факторлармен қамтамасыз етілу мүмкіншілігінен тұрады.

Құнарлық деңгейіне тәуелді болатын басты өлшемдер топырақ режимінің нақты көрсеткіштері: температуралық, ауа, су, қоректік, физико-химиялық, биохимиялық, тұз және тотығу-тотықсыздану. Құнарлықтың мынадай түрлерін айырады: табиғи құнарлық және жасанды құнарлық, тиімді немесе экономикалық құнарлық потенциальды құнарлық деген де ұғым бар.

Топырақ құнарлығын қалыптастыру кезінде құнарлық бастапқы деңгейден төмен болса толық емес деп аталынады. Топырақ құнарлығын қалыптастыру кезінде бастапқы деңгейге теңелсе ол қарапайым деп аталынады. Топырақ құнарлығының бастапқы деңгейден жоғарылауы кең ауқымды қалыптастыру деп аталады.

Мәдени топырақ түзілу процесінің дамуы адам әрекетінің саналы мақсатты бағытталған жағдайында жүрсе, онда жақсарып құнарлығы артады.

Бұл принциптің бұзылуы топырақ құнарлығының жойылуына әкеліп соғуы мүмкін ( эрозияның дамуы, тұздану процесі, гумустың жоғалуы және т.б.).

Топырақты тиімді пайдаланудың бастапқы міндеті –топырақ құнарлығын қең ауқымды қалыптастыруды қамтамасыз ету, яғни тиімді және потенциалды құнарлықтың біруақытта артуы.

Қарашірік балансын есептеу мына формуламен шығарылады.

Б = А * Q - 20 У*Н

Мұнда: Б – қарашірік балансы, кг/га

А – тамырлар және басқа қалдықтар, ц/га

Q – изо қарашіріктік коэффициент

У – негізгі өнім, ц/га

Н – негізгі өнімнің 1 ц-мен шығарылатын азот

15-кесте – Қарашірік балансын есептеу үшін анықтамалық көрсеткіштер

Изоқарашіріктік коэффициент: өсімдік қалдықтары үшін-18;

көң үшін-30;

сабан үшін-18.

О = БП /75

Бұнда: О – егістік айналымындағы көңнің ендіру нормасы.

Б – қарашірік балансы кг/га

П – егістік айналымдағы танаптар саны

75. 
    - көңдегі құрғақ зат құрамын ескеретін коэффициент және
    

Болжамдағы қарашірік балансын мына формуламен есептейді.

Бп = А* Q + 75 * О – 20 Уп * Н

мұндағы: Бп – болжамдағы қарашірік балансы, кг/га

Уп – болжамдағы өнім, ц/га

О – егістік айналымының әр танабына шаққандағы органикалық тыңайтқыш нормасы, т/га

2. Мәдени топырақ түзілу процесінің дамуы адам әрекетінен қалай өзгеруі мүмкін?

3. Топырақтағы қарашірік балансын есептеудің маңызы қандай және ол қандай жолмен жүргізіледі?

ОБСӨЖ 4
СУ ЕРІТІНДІСІН ТАЛДАУ
Жұмыс мақсаты: Топырақта еріген заттардың мөлшерін және сапалық құрамын анықтау

Тапсырма:

1. Топырақтың су ерітіндісі ұғымына түсінік беру.

2. Суда еритін минералды және органикалық заттардың жалпы мөлшерін анықтау.

3. Топырақта еріген тұздардың сапалық құрамын анықтау.

Су ерітіндісін талдау – бұл топырақ ерітіндісін талдаудың бір жолы, себебі су ерітіндісі – бұл сумен араластырылған топырақ ерітіндісі.

Су ерітінділері нәтижесі топырақтағы суда еритін заттардың сандық құрамы туралы салыстырмалы дерек береді.

Су ерітіндісін топырақтағы өсімдіктерге зиянды тұздарды анықтау үшін, қоректік режимін анықтау үшін және басқа практикалық сұрақтарды шешу үшін қолданады.

Судың топыраққа әсері, топырақта барлық жеңіл еритін қосылыстардың еруінен тұрады.

Жеңіл еритін тұздар – хлоридтер: NaCI, M_n CI, Ca CI.

Сульфаттар: Na₂ SO₄ және M_n SO₄ бикарбонаттар: NaНСO_3. Са (НСО₃) ₂ және натрий карбонаты : Na₂ СO_3. нитраттар, нитриттер, аммоний тұздары, натрий гуматы және фульваты.

Суда еритін тұздар өсімдіктерге зиянды болуы мүмкін В.А. Ковда жеңіл еритін тұздардың зияндық дәрежесіне қарай мынадай қатар құрады:

Талдауды жеңіл еритін тұздардың жалпы мөлшерін анықтаудан бастаймыз (құрғақ қалдық).

Су ерітіндісі бар бюксті жабық спиральды электроплиткада құрғағанша қайнатамыз, қайнату кезінде ерітіндінің қатты қайнап шашырамауын қадағалайды.

Қайнату аяқталған соң бюксті құрғату шкафында 105⁰ температурада 3 сағат бойы құрғатады. Сонан соң эксикатарда суытады және өлшейді. Дәптерге жазуды мына тәртіппен жүргізеді:
форма -1

кескін	Топырақ үлгісі тереңд-гі, см	Топырақ өлшемі	Ерітінді нің жалпы көлемі	Бос бюкс салма-ғы	Құрғақ қалдық-ты бюкс салмағы	Құрғақ қалдық	Кептіруден кейінгі бюкс салмағы
1	2	3	4	5	6	7	8

Топырақтағы құрғақ қалдық мөлшерін %-пен формула бойынша есептейді: Х=a*10

Мұнда Х= құрғақ қалдық, %

а = құрғақ қалдық салмағы, г

10-50 мл ерітіндіні 10 г топыраққа аудару коэффициенті.

4. 
   
   жүктеу/скачать 3,79 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: