Комиссар єаббасов

ЕКІНШІ АКТ

Төртінші картина

Сидоров. /ашулы/. Редакция? «Свободная речь» газеті ме? Сізбен сөйлесіп тұрған Семей соғыс штабының начальнигі, есаул Сидоров. Иә... иә... редактор қайда? А, редактор господин Гобов... Соңғы бұйрықты әзірше тоқтата тұрыңыз. /Трубканы сарт еткізіп іліп қояды. Үзілген сөзін жалғап, офицерге зілмен/ біз сені Аякөзді алды, Сергиополь – біздің қолда. Жетісуға жол ашық деп газетке әйгілеп отырсақ... Сенің ит талаған тауықтай болып келіп тұрғаның мынау... Масқара! Позор! «Алаш, алаш» деп сеніп жүргендеріміз сендер ме?

Фазылжан. Господин есаул, большевиктерді надан халық жақтайды... Комиссар Ғаббасов...

Сидоров. /кекеп/. Халық... тобыр... комиссар, Ғаббасов... самозванец ол. Комиссар, комиссар...

Фазылжан. Господин есаул, казактар да оған ерген...

Сидоров. Жетті! Жап аузыңды!

Фазылжан. Господин...

Сидоров. Жап!

Фазылжан. Жаптым, тақсыр...

Екінші бөлмеден Виноградов шығады.

Виноградов /офицерге/. Ал, алдырып қайтқан офицер, отан алдында не деп жауап бересің.

Фазылжан үндемейді.

Сидоров. /офицерге/. Сен қалған отрядыңмен сол Заречная солободкада бол!

Виноградов. Солдаттарыңның аузынан жеңіліп қайттық деген сөз шықса...

Фазылжан. Құлдық, госпада.

Сидоров. Бар!

Фазылжан. Рахмет, госпада.

Кетеді.

Виноградов. Менің шығынға ішім ашып тұрған жоқ. Операция сәтсіз болуы штабтың абыройына шіркеу болып тұр.

Сидоров. Иә, иә...

Виноградов. Кінә бізден. Ғаббасовтың, большевиктердің Сергиопольдегі күшіне үстірт қарадық.

Сидоров. Ағыстық болды білем.

Виноградов. Ал, енді мына сәтсіздіктен кейін Ғаббасовтың отряды күшейе береді. Оның беделі ел алдын да арта береді.

Сидоров. Сондықтан жорықты жылдамдату қажет.Бүгін үкімет өкілі келеді ғой. Жетісу жорығын басқаруды полковник Ярушинге жүктепті.

Виноградов. Оларға Алматыдан көмек келгенше Сергиопольды тез басып алу керек...

Сидоров. Иә, капитан Виноградов, басқа жағдай...

Виноградов. Ең алдымен түрме. Большевиктерді көбіне селетка тұздағандай сықсақ та сиятын емес.

Сидоров. Симаса олар үшін түрме салдыра аламыз ба. Шетінен шығынға шығара беру керек. Олармен соттасып жататын уақыт жоқ.

Виноградов. Түсінікті. Атамыз. Соңғы мәлімет бойынша Трусовтар 400 адаммен Славгород пен Змейногородскіге қарай қашып барады.

Сидоров. Өлетін адам молаға қарай қашады ғой. Сибирь қолда.

Виноградов. Ғаббасов Семейге де большевизмнің уын жайып кетіпті. Мұндағы тілектестерін тіміскілеп тауып, тамырына балта шабуды «Мұсылман комитетіне» тапсырдық. Мынаны қараңыз.

Сидоровқа газет береді. Ол алып оқиды.

Сидоров. /оқып/. «Заря свобода»... газеті ғой. /оқып/ екінші июнь, 1918 жыл. Верный. Большевиктердікі ғой «Кто виноват?» - дейді.

Виноградов. Ғаббасовтың статьясы.

Сидоров. /оқып/. Сабыржан Ғаббасов... О қызыл сайтан. /Оқып/ «... Кто виновник всех испытываемых мусульманами несчестий. Не думаете ли вы, что виноваты тут большевики». Иә, иә, не дейді. /оқып/. «... Нет, братья, нет, тысячу раз нет. Дорога, которой идут большевики, - дорога прямая и верная...» /ашуланып, газетті лақтырып жібереді/. Ох, азғын арда. Еще орысша жазған, Ә!

Виноградов. Орысша да, қазақша да, татарша да жазып таратқан. «Аягузи» деген псевдоним да сол Ғаббасовтікі. Семейде ол әдебиет, драма кружоктарын ұйымдастырған. Нағыз азғын! Большевик!

Адъютант кіреді.

Адъютант. «Мұсылман комитетінен» бір ханум келіп тұр. Ә... қатын...

Сидоров. Ханум дейді!

Виноградов. Қатын!

Адъютант. Қатын дегенде енді... просто қыз деуге болады. Өздеріңіз білетін, әлгі анау енді, госпада...

Виноградов. Ә... Гүлжанат па. Ол қыз ғой. /Адъютантқа// дурак. Гүлжанат – райская Роза...

Адъютант. Ғафу етіңіз, господин капитан, қатын ба деп қалып ем... ия, ия қыз, қыз... красавица. Райская Роза.

Сидоров. Кірсін!

Адъютант кетеді.

Гүлжанат... кәрі қыз. Бірақ, жаман емес.

Виноградов. Ол бізге бар жағынан да пайдалы, керекті адам.

Сидоров. Конечно, капитан ха... ха... ха...

Гүлжанат кіреді.

Виноградов. А... Гүлжанат... Райская Роза...

Сидоров. О... сіз екенсіз ғой, келіңіз, келіңіз...

Гүлжанат. Исәнсізмі, зур хурмәтлі, тақсырлар...

Амандасып жатады.

Сидоров. Мегаметаннан сіз сияқты патриот қыз-қатындар шыққаны қандай тамаша!

Виноградов. Тамаша, тамаша... Роза ғой, еще Райская...

Гүлжанат. Бик зор рахмет сіздерге... зур мәрхабәтлі тақсырлар. Сими шаһарының мұсылмандары сізләргә бик зур алғышлар әйтуні тапсырдылар. /қағаз ұсынып/ Мінә бір список, ғаскәрге қадари халінше ярдәм итуші бай-байбатшалар иді. Ниһаятсіз шаным білдірәләр, ният халис білән.

Сидоров. /алып оқып./ рахмет мұсылмандарға!

Виноградов. Бұндай патриот магамадамдарды газетке жазу керек.

Гүлжанат. Иншалла сізләрнің мәрхабәтләріңіз білән «Халық сүзі» газетабызны да шығара башладық. Гамасуссалихқа бағышланды.

Виноградов. /жердегі газетті көрсетіп/. Ана газетті көрдіңіз бе?

Гүлжанат. Нишік. Бу ниндий газета? /алып оқып/ тағы шул икен, ә. Бу Сабыржан бір булмаған зат суң инді... и... яуыз.

Сидоров. Оның мұнда достары бар дейді ғой.

Гүлжанат. Алар инді диннән бизгәнләр суң... бәлки фітнә. Тігін бір учитель-мучитель шикілліләр... құтырынған хатын-қызлар...

Сидоров. Кімдер олар?

Гүлжанат. Узім де тізімләрін әпктлген идім. /қалтасынан алып/ Мінә... Ягудиевләр, Есимов, Хүсәйн, Сәбира, Шамсинур... міне анда бәрісі де бар. Кубі қашқандар инді, мәжәжләт бит. /Сидоров тізімді алып Виноградовқа береді/. Аларны тұтсалар иді.

Виноградов. Тұтамыз, тұтамыз.

Сидоров. Тұтылады. Құтылмайды, Гүлжанат ханум.

Гүлжанат. Мин, ханум түгіл, тақсыр. Мин қыз бит әлі.

Виноградов. Ия, ия, бұ кісі қыз, қыз... барышня...

Сидоров. Ғафу етіңіз, қыздарға қалай деу керек.

Гүлжанат. Туташ, туташ диләр.

Сидоров. Ә... туқаш, туқаш...

Гүлжанат. Туқаш түгіл инді, ту-таш, а туқаш ул – тағам, хлеб, нан бит...

Сидоров. Ту-таш, хорошее слово.

Виноградов. Гүлжанат туташлардың, вообще татарлардың пәрәмәшләрі қандай тәтті.

Сидоров. Пәрәмәш... о... биляши ғой. Ия, ия, тамаша тағам.

Гүлжанат. Алла кушса, киш бірлән бізге рахим итәрізләр. Пәрәмәш тә, бәрісі де була.

Сидоров. Рахмет, Гүлжанат туташ...

Виноградов. Барамыз, барамыз, обязательно барамыз.

Гүлжанат. Бик якшы. Рахим итігізляр. Инсан тараққи үшін яшагізләр. Хуш булығызлар.

Сидоров. Сау болыңыз, туташ... Капитан /Виноградовқа/ сіз туташты былай ...

Виноградов. Гүлжанат туташты өзім шығарып салам.

Гүлжанат, Виноградов кетеді.

Сидоров. /өз-өзіне кекете сөйлеп/. Мұсылман, магамедан, «Мұсылман комитеті» Еще... Бұлардың крещенныйлары болмаса... немене бұл мегемендандар. /Ойланып/ Теке болсын, сүті болсын, мұсылман түгіл черт болсын. Большевиктерді көрсе жетті емес пе.

Ғинаш кіреді. Әскери киім киген, полковник чинінде.

Ғинаш. Сәлем зор мархаббатты штаб бастығы, господин Сидоров.

Сидоров. Қалай, Ғинаш мырза, тынықтыңыз ба? Сіз енді большевиктер тозағынан құтылып шыққан геройсыз...

Ғинаш. Жауын жеңіп, ісін тындырып қайтқан адам тынығыр болар. Большевиктердің торына түсіп, қашып құтылғаным геройлық емес. Халық алдында Сабыржаннан салмағым мың хисса артық қой деуші ем. Сергиополь сапары ол ойымды ақтамады.

Сидоров. Жау қолынан амал-айламен құтылып шығу – ол да ерлік, Ғинаш мырза. Халық дейсіз, халық ол тобыр емес пе. Елді бастап азғырып жүрген Ғаббасов сияқтылар құрыса, бассыз тобырларды тоздыру жеңілірек болады.

Ғинаш. Мен тобыр дегенге де жеңіл қарағым келмейді, тақсыр. Революция сол тобырыңызды теңіздей толқытып, долы, мылқау күшке айналдырды. Қашан большевиктерді түпкілікті жеңгенше біз революцияның жеңісін қорғаушымыз деген ұран көтеруіміз керек деп білем. Сабыржан сияқты большевиктер – революцияның жеңісін оңай олжа еткісі келетін отан сатушылар, біз солардан халықты азат ету үшін күресеміз. Қазіргі уақыт осындай ұранды, осындай насихатты керек етіп отыр. Қара халықпен осылай сөйлеспесек болмайды, господин есаул, болмайды.

Сидоров. /Ғинаштың қолын алып/. Өте дұрыс айттыңыз.

Ғинаш. Мен «Мұсылман комитетінің» газеті «Халық сөзін» осы бағытта шығаруға мәслихат бердім.

Сидоров. Гениально. Өте дұрыс. Ал, ендігі мәселе Жетісуға жедел жорық жасау...

Ғинаш. Жетісу жорығына татар мұсылмандарынан құрылған жауынгерлер әзір. Отрядқа «Яшіл байрақ» деген есім беру ұйғарылды.

Сидоров. «Яшіл байрақ»

Ғинаш. Ия, «Яшіл байрақ» - «Голубое знамя». Отрядты өзім командовать етем.

Сидоров. «Яшіл байрақ!» Өте жақсы! Христиандар «Исус христос» отрядын құрбы. Құдайымыз бір, жауымыз большевиктер...

Ғинаш. Әлбетте, не ана большевиктердің туы, Сабыржан көтеріп жүрген қызыл ту тұрады, не пайғамбардан мұра болып қалған «Яшіл байрақ» тұрады. Енді екінің бірі. Иншалла пайғамбар көтерген «Яшіл байрақ», біздің ту жығылмауға тиісті.

Сидоров. Бог с нами, Ғинаш мырза. Большевиктерді құдай қамқорлығына алмайды. Құдайсыздар ғой олар...

Адъютант кіреді.

Адъютант. Литвинов деген келіп тұр, офицермін дейді.

Ғинаш. Литвинов! Жеткен екен ғой Кирилл.

Сидоров. Кірсін, кірсін.

Адъютант шығып кетеді. Киімі өзгерген Кирилл кіреді.

Кирилл /честь беріп/. Жоғарғы мәртебелі, мархаббатты штаб начальнигі, ерекше тапсырмамен жау ішінде қызмет атқарған офицер, Кирилл Литвинов сіздің хұзырыңызға келді!

Сидоров. Қош келдіңіз, казактың адал ұлы!

Қол алысып амандасады.

Ғинаш. Келші, Кирилл, ерім, досым!

Құшақтасып сүйіседі.

Сидоров. Ал, сөйле, комиссар Ғаббасовтың халі қалай?

Ғинаш. Жайладың ба Ғаббасовты?

Кирилл. Ғаббасов әлі тірі. Тірі қалды.

Ғинаш. /ызалы/. Ғаббасов тірі?! Жаннан қорқып, бас сауғалаған екенсің ғой!

Кирилл. Сіз сүйттіңіз, Ғинаш мырза. Мен Ғаббасовқа көздеп атқан жалғыз оғым деп ойлаған екенсіз ғой. Мен сізді құтқармағанда Ғаббасов та аман қалмайтын еді...

Ғинаш. Сенің Ғаббасов жөніндегі тапсырманы орындамауыңа бұл сөзің дәлел бола алмайды, Кирилл!

Кирилл. Мен сізге есеп беріп, сіздің алдыңызда ақталайын деп келгенім жоқ. Штабқа қажетті мәлімет жеткізу үшін келдім.

Ғинаш. Мені кім деп ойлайсыз?

Кирилл. Сізді ме, сізді...

Ғинаш. Поручик!

Сидоров. /сөзін бөліп/. Госпада, айтысты тоқтата тұрыңыздар. /Кириллге/ Сіз чинді силауды ұмытпаңыз. Полковник Ғинаш Жалелитдинович, бәріміздің де құрметтейтін адамымыз, бұл кісі командованиенің атынан сөйлеп отыр...

Кирилл. Ғафу етіңіз, менің қолым қанды, жаным жаралы... аяйтын жаным қалған жоқ. Оның бәрін ақтарып айтып жатпайын. Ғаббасовты құрту үшін өз басымнан қорқып, жанымды аяп қалғаным жоқ...

Сидоров. Толық есепті военный совет алдында бересің. Рапорт жаз. Аса қажетті хабарыңды қысқаша айт.

Кирилл. Аш қасқырдай бұралып әрең жеттім. Ғаббасов оңай жау емес. Алматыдан көмекке әскер келе жатыр. Жорықты тездету қажет деп білем. Міне...

Телеграмма жазылған лентаны береді. Сидоров, Ғинаш оқып жатады.

Сидоров. /оқып/ ...Мамонтовтың отряды Үржарға аттанды. Ташкенттен шыққан әскер Жаркент уезіне келе жатыр...

Ғинаш. /шыдамсызданып/. Бәсе, бәсе, шешінген судан тайынбас болар. Жалаңаяқ пролетариат жағаңа жармасып өледі. Айттым ғой, желе жортып өтетін жорық бола қоймас деп. Ия, ия.

Сидоров. Да... /оқиды/ ...Менің бұйрығым бойынша сіздерге көмекке Верный гарнизонынан арнаулы отряд жіберілді...

Ғинаш. Алматыдан, аһ... а...

Сидоров. /оқып/. Сергиопольге тез жетпек. Алдынан кісі жіберіңіз. Жетісу облысының әскер қолбасшысы Емелев.

Кирилл. Ғаббасов кісі де жіберді, Сергиопольдің айналасын суырша қазып, окоп та даярлатып жатыр. Қала халқын қаруландырып, көше соғысына да күшті даярлық жасап жатыр. Қасық қаны қалғанша қырқыспай, бір қадам жер береді деп ойларыңызға кіріп те шықпасын.

Сидоров. Тез аттану керек...

Ғинаш. Комек келгенше Ғаббасовтың желкесін қырқу қажет. Мен дайын. /Кириллге/ Кирилл, сен киргиз даласын кезіп келген көкжалсың ғой. Штаб начальнигі рұқсат етсе, біздікіне барып тынық. Мен бас сауғаның адамы емеспін. Ғаббасовпен енді қан майданда кездесетін болдық.

Сидоров. Дұрыс айтасыз, Ғинаш Жалалитдинович, рұқсат, рұқсат.

Кирилл. Ғафу етіңіз, господин полковник.

Қол алысады. Ғинаш, Кирилл честь беріп шығып кетеді. Аздан соң Адъютант кіреді.

Адъютант. Телеграмма. Павлодардан.

Телеграмма беріп кетеді.

Сидоров. /оқып/. Павлодар... Жетісуды большевиктерден азат ету үшін құрылған отряд бүгін Павлодардан шықты. Командир отряды прапорщик Чарнов.

Виноградов кіреді.

Виноградов. /ызалы/. Бұл не қылған жын қаққандай құтырған тобыр...

Сидоров. Тағы немене?

Виноградов. Шемонайхадан бүлікті басуға жіберген жазалаушы отрядты қырып салыпты. Бүлікті бастап жүрген Борисов, Цикунов деген жасырынып жүрген большевиктер дейді. Олардың соңынан ерген крестьяндар бір мыңнан астам тобыр...

Сидоров. «Исус Христос» отрядын аттандыру керек. Бастаушылары қолға түскен жерде дарға асылсын. Құтырған тобырды қара шыбындай қыру керек!

Телефон соғылады.

Виноградов. /тыңдап/. Капитан Виноградов, ия, ия... солай болатын болды. Қазір, қазір. /трубканы Сидоровқа береді/. Есаул Мейер. Көмек сұрайды.

Сидоров. /трубканы алмайды. Виноградовқа/ Хабарлаңыз! /Сидоров әрбір бұйрық сөзін Виноградов қайталап, телефоннан хабарлап жатады/. Шемонайхаға «Исус христос» отряды барады. Уничтожить. Да... да. Расстрелять. Имущество конфисковать, а деревню сжечь!

Трубканы іледі.

Бұл не сұмдық... не боп барады Ұлы Россия!

Виноградов. Патша ағзамнан айрылған бассыз Россия!

Сидоров. /Кирилл әкелген телеграмма лентасын көрсетіп/ Мынаны көрдің бе?

Виноградов. Литвинов-Шайтановтан бәрін де естіп білдім.

Сидоров. Тез аттану керек! Автомобиль отряды дайын ғой.

Виноградов. Дайын. Автомобиль отрядын командовать етуге рұқсат етіңіз.

Сидоров. Мақұл. Киргиздар қалай кешігіп жатыр.

Виноградов. Да, Жетісу даласы тағылар ғой, киргиздар.

Адъютант келеді.

Адъютант. «Алаш» әскерінің командирі Тоқтамышев келіп тұр.

Сидоров. Ә... келсін, келсін.

Қасында Фазылжан полковник Тоқтамышев кіреді. Қол алысып амандасады.

Сидоров. Господин полковник, Тоқтамышев, Жетісу жорығының маңызы сізге түсінікті.

Тоқтамышев. Түсінсем мен түсінейін.

Сидоров. /картаға барып нұсқап/. Семей – Сергиополь – Үржар -Бахты... байланыс торабы. Сергиопольды басып алудың стратегиялық маңызы ерекше зор. Солай ғой, господин Тоқтамышев.

Тоқтамышев. Мәні зор болса, Сергиополь болсын. Ақиқат сөз.

Сидоров. Киргиз халқын большевиктерден азат етуге уақытша үкімет бар назарын аударып отыр. Ал, бірақ, господин Тоқтамышев, мұсылман халқын адастырып жүрген Ғаббасов сияқты большевиктер бар.

Тоқтамышев. Алаш баласын алты ауыз қылуға әрекет етіп жүрген азғындарға аяу-ашу болмақ емес. Білем мен Ғаббасовты.

Сидоров. Күш бізде жеткілікті. Бірақ мұсылмандар... адасып жүрген киргиздар босқа қырыла ма деймін...

Виноградов. Алдын-ала жау ішіне жасырын барып, Ғаббасовтың қасында болуға ерлігі... Е... ептілігі жететін алаштың адал ұлы болса... ертең отан алдында, тіпті тарих алдында...

Сидоров. ...Одан артық кім бар.

Тоқтамышев. Алаштың ондай азаматы, өздеріңізге маңлұм Мұсабек ұлы мына Фазылжан мырзаны Сергиопольге екінші рет жіберу керек дер едім. Алаш үшін жаны пида.

Фазылжан. Алаш үшін өлсем – шайт, өлтірсем – қазымын! Құлдық тақсыр!

Басын иеді.

Виноградов. Ондай қаһарман болса, хвала и честь. Бұл жолы /Фазылжанға/ Семейден қашқан большевик боласыз. Киргизше киініңіз. Документтеріңіз дайын болады.

Сидоров. Ал, Фазылжан мырза, енді осы сапарда да ерекше тапсырманы орындамасаңыз...

Тоқтамышев. Сеніңіз, господин Сидоров.

Фазылжан. Сеніміңізді ақтауға Алаштың ақ туымен ант етем!

Сидоров. Сізге ақыл беретін капитан Виноградов пен Хамит Тоқтамышев. Бүгіннен қалмай аттаныңыз!

Тоқтамышев. Бүгін сәрсенбінің сәтті күні. Кәшшәф қәзіреттен бата ал да, аттан.

Фазылжан. Алдияр, тақсырлар.

Виноградов. Тез киініп келе қойыңыз. Ешбір жан сезбесін. Бәрін даярлап қоямыз.

Фазылжан. Рұқсат етіңіз.

Кетеді.

Сидоров. Қамқорлыққа даярмыз. Айтыңыз.

Тоқтамышев. Алаш партиясы 1917 жылы, 29 июньдегі мәжілісінде өзінің ордасы орнаған Заречная слабодканы – Алаш қаласы деп аталуын ұйғарған еді.

Сидоров. Болсын, болсын, өте дұрыс шешім.

Тоқтамышев. Біздің газетіміз «Сары Арқа» қайтадан шыға бастады.

Сидоров. Поздравляем!

Тоқтамышев. /Сидоровқа қағаз ұсынады/. Алаш орданың сіздерден тілек-талабы мынау. Бәрі де жазылған

Сидоров. /қағазды алып/. Өз адамдарымыз, үйлесе береміз ғой.

Адъютант кіреді.

Адъютант. /Сидоровқа/. Сіздің бұйрығыңыз бойынша паромшы, қайықшы киргиз келіп тұр. Олжабай чтоли.

Сидоров. Кіріңіз!

Адъютант кетеді.

Тоқтамышев. Оны неге шақырттыңыз?

Сидоров. Донос бар. Сол сукин сындардың большевиктермен байланысы бар дейді.

Тоқтамышев. Семейдің паромшы, қайықшы, грузчик жұмысшы, жатақ жалаңаяқтары түгелдей большевикке ниеттес. /Ойланып/. Ал, кәзір әскер аттанып кеткенше оларды алдай тұру керек. Ертістен өтетін переправаның кілті солардың қолында. Олар құмырсқадай ұйымшыл қулар. Кейін жайғастыру керек деген мәслихат берер едім.

Виноградов. Өте орынды мәслихат.

Сидоров. А... ол да дұрыс.

Тоқтамышев. Сүйтіңіз. Мен бара тұрайын.

Екінші бөлмеге кетеді. Олжабай кіреді.

Олжабай. Ал, тақсыр төре, шақырған екенсіз, келдік.

Сидоров. Сіз кім боласыз?

Олжабай. Кімді шақыртып едіңіз?

Виноградов. /өз-өзіне/. Қисығын қарашы қара табанның...

Сидоров. /Олжабайға/. Олжабай паромшыны.

Олжабай. Сол Олжабайың мен ендеше.

Сидоров. Жақсы, жақсы... Біз Семей киргиздарын большевиктерден азат еттік. Сол киргиздің бірі –сізсіз.

Олжабай. Әрине сүйттіңіздер. Бай-байбәтшалар қуанысып жүр әйтеуір... Біз кедей-кепшік, еңбекші жұртпыз ғой. Азат-мазатты қайдан білейік.

Виноградов. Біз киргиздар-мұсылмандар деп қараймыз... Ұлты, діні біртұтас ел емес пе киргиздер.

Олжабай. Ол жағдай бір ғой, байлардың ниеті басқа, кедейлердің беті басқа болат та... Сіздер де ұлтыңыз, дініңіз бір елсіздер, осы неге қырық пышақ болып қырылысып жатырсыздар деймін-ау... түсінбеймін.

Сидоров. Оны кейін түсінесіз. Мәселе мынау. Біздің әскер Алаш қаласына өтті. Түскі намаздан кейін барлық пором, қайықтар осы жақта болсын!

Олжабай. Болса болып қалар.

Сидоров. Бұйрық точно орындалсын. Басыңмен жауап бересің!

Виноградов қағаз жазып жатады.

Олжабай. Басы-қолымызбен жауап беруге даярмыз, тақсыр еке.

Виноградов. /Олжабайға/. Олай болса мына қағазға қол қой.

Олжабай. О неге?

Виноградов. Қашан әскер ар жаққа өтіп болғанша, өзің Ертістің осы жақ жағасында боласың.

Олжабай. Қол қою білмеймін ғой.

Сидоров. Бармағыңды бас.

Олжабай. Басайын.

Бармағын басады.

Виноградов. Тағы да ескертемін. Қашан әскер аржаққа өтіп болғанша - өзің Ертістің осы жақ жағасында боласың. Бара бер.

Олжабай кетеді. Тоқтамышев шығады.

Тоқтамышев. Көрдіңіз бе, большевиктерді азғыруына еретіндердің түрін.

Сидоров. Бұлардан достық шықпайды. Топас надандар.

Тоқтамышев. Госпада, Алаш отряды Никольский алаңында тұр. Сіздерге бой көрсету үшін Алаш қаласынан әдейі келді.

Виноградов. Өте жақсы. Құрмет көрсетейік госпада, қарулас, қаһарман достарымызға. Киргиз қырандарына.

Сидоров. Штабтың алдынан өтсін онда.

Виноградов шығып, қайта кіреді.

Виноградов /Тоқтамышевқа/. Сіздің Адъютантыңыз кетті.

Тоқтамышев. Рахмет!

Ғинаш, Кирилл кіреді.

Ғинаш. Сәлем Хамит Тоқтамышевқа, оң сапар!

Тоқтамышев. Бірге болсын, Ғинаш мырза!

Кирилл, Ғинаштар амандасып жатады.

Виноградов. Балконға келіңіздер госпада.

Барып балкон есігін ашады. Көшеде дабыры естіліп тұрады. Алыстан шеркеу қоңырауының үні келеді. Атты отрядтың дүбірі біртіндеп естіліп, күшейе түседі. Бәрі балконға барады. Атты отряд өтіп жатады. Балкон терезесінен ақ тулар көрінеді. Балкондағылар «Жасасын, киргиздің адал ұлдары», «Жасасын Ресей, Сибирь құрылтай жиылысы» деген ұрандар тастайды. Тоқтамышев: «Алаш азаматтары, Алға» деп айғай салады. Көшеден өтіп бара жатқандар да «Алға, алға!» деп шулайды.

Телефон соғылады. Сидоров телефонға келеді.

Сидоров. Полковник Якушин. Бізде бәрі де дайын... ия, ия. Өкімет уәкілі господин Давыдовтың талабы – жексенбіде аттану ... жақсы, жақсы.

Трубканы іледі.

Аттанатын болдыңыздар, госпада!

Ш ы м ы л д ы қ.