Жаңа сорттарды енгізудің әлеуметтік әсері - бұл жоғары сапалы астық экспортын ұлғайту, өндірісте және қайта өңдеу өнеркәсібінде жаңа жұмыс орындарын құру және нәтижесінде жалақының өсуі, халықтың төлем қабілеттілігінің артуы, әлеуметтік шиеленістің төмендеуі, Қазақстан халқын отандық өндірістің сапалы және арзан ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету проблемасын шешу.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын қайта өңдеу өнімдері халықтың күнделікті тамақтануының ажырамас бөлігі және жануарларға арналған жоғары сапалы азық болып табылады.
Бағдарламада селекцияда генетикалық әртүрлілікті сақтау, пайдалану, өңірлердің агроклиматтық жағдайларына бейімделген ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттары мен будандарын жасау саласындағы көшбасшы халықаралық ұйымдар тартылатын болады.
Бағдарламаны іске асыру процесінде Қазақстанның ғылымы мен өндірісі үшін үздік студенттерді, магистранттар мен PhD докторанттарын тарту есебінен білікті кадрлар даярланады, қазіргі заманғы кәсіби дағдыларды меңгерген жас мамандарды ұлғайту бойынша іс-шаралар өткізіледі; біліктілікті арттыру бойынша оқыту іс-шаралары (тағылымдамалар, тренинг-курстар және т.б.) тұрақты түрде өткізілетін болады.
Экологиялық әсер. Экологиялық тұрғыдан алғанда, биотикалық факторларға әлсіз иммунитеті бар сорттар мен будандарды өсіру агроценозға пестицидтік жүктемені 30-50% дейін төмендетуді қамтамасыз ете алады, ресурстарды үнемдеуге және өсімдіктерді қорғауды экологияландыруға ықпал етеді. Ауыл шаруашылығы дақылдарының жаңа сорттарының әзірленген тұқым шаруашылығы жүйесі өндірістік жағдайларда өнімділікті 10-15% - ға арттыруға мүмкіндік береді. Тұқым шаруашылығының толық схемасын жолға қою бірінші жылы шаруашылықтарға қажеттіліктің 10-20% – ын, екінші жылы-20-30% - ын және үшінші жылы тұқымдық материалға қажеттіліктің 40-50% - ын элиталық тұқымдармен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
2021-2023 жылдарға арналған бағдарламалық-мақсатты қаржыландыру шеңберінде» «Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында тұрақты өндіру үшін Өсімдіктердің биотехнологиясы, генетикасы, физиологиясы, биохимиясы жетістіктерінің негізінде майлы және жарма дақылдарының жоғары өнімді сорттары мен будандарын құру" ғылыми-зерттеу жұмысына № 4 Техникалық тапсырмасы
1. Жалпы мәліметтер: :
1.1. Ғылыми, ғылыми-техникалық бағдарламаға (бұдан әрі – бағдарлама) арналған мамандандырылған бағыттың атауы: Қарқынды егіншілік және өсімдік шаруашылығы (астық, майлы, дәнді бұршақты, мал азықтық, жеміс-көкөніс дақылдары).
2. Бағдарлама мақсаты мен міндеттері
2.1. Бағдарлама мақсаты: Әлемдік өсімдік алуантүрлілігін, классикалық селекция әдістерін, молекулалық биология мен биоинженерияны пайдалана отырып, жаңа буындағы майлы және жарма дақылдарының жоғары өнімді және стресс факторларына төзімді сорттары мен будандарын құру және жедел енгізу есебінен ҚР АӨК өнімділігін арттыру.
2.1.1. Алға қойылған мақстақа жету үшін мынадай міндеттер орындалуы тиіс:
2.1.1.1. Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында тұрақты өндіру үшін Өсімдіктердің биотехнологиясы, генетикасы, физиологиясы, биохимиясы жетістіктерінің негізінде майлы және жарма дақылдарының жоғары өнімді сорттары мен будандарын құру.
-Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтарында тұрақты өндіріс үшін ортаның стресс факторларына төзімділік донорларын тарта отырып, Биотехнология, генетика, Өсімдіктер физиологиясы, астық сапасының биохимиясы жетістіктері негізінде жаңа бастапқы материалды тарта отырып, жоғары өнімді сорттар мен будандарды құру;
- селекциялық тәлімбақтарде биотикалық және абиотикалық факторларға төзімді желілер ортасының кешенді (технологиялық, иммунологиялық, биохимиялық, молекулалық-генетикалық, биотехнологиялық) бағалауын жүзеге асыру;
- Қазақстанның әртүрлі топырақ-климаттық аймақтары үшін жаңа сорттар мен будандарды өсірудің сорттық технологиясын әзірлеу;
- өндірістік жағдайларда жоғары сапалы тұқым өндірісін ғылыми сүйемелдеуді қамтамасыз ету үшін бірегей тұқымдардың бастапқы тұқым шаруашылығын ұйымдастыру (оригинатор-элиталық тұқым өсіру шаруашылықтары-тұқымшарлар-ауыл шаруашылығы құралымдары).
3. Стратегиялық және бағдарламалық құжаттардың қандай тармақтарын шешеді:
ҒЗТКЖ жүргізу АӨК дамытудың 2017-2021 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының негізгі мақсаттары мен міндеттеріне бағдарлануға тиіс.
Қазақстан Республикасының Президенті Қ. Тоқаевтың 2019 жылғы 2 қыркүйектегі Жолдауы.
"Сындарлы қоғамдық диалог-Қазақстанның тұрақтылығы мен өркендеуінің негізі" 2030 жылға қарай суармалы жер көлемін 3 млн.гектарға дейін ұлғайту және ауыл шаруашылығы өнімдері көлемінің 4,5 есе өсуін қамтамасыз ету.
Мемлекет Басшысының 2018 жылғы 10 қаңтардағы "Төртінші өнеркәсіптік революция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері"атты Қазақстан халқына Жолдауы.
Мемлекет Басшысының 2012 жылғы 14 желтоқсандағы "Стратегия" атты Қазақстан халқына Жолдауы.
"Қазақстан-2050": қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты".
2017 жылғы 12 желтоқсандағы № 827 "Цифрлық Қазақстан" мемлекеттік бағдарламасы.
4. Күтілетін нәтижелер
4.1. Тікелей нәтижелер:
4.1.1.1. Майлы дақылдардың (соя, күнбағыс, рапс, зығыр, мақсары) өнімділігі дәстүрлі және маркерлік селекция әдістерімен берілген параметрлері бар сорттар мен будандарды құру жолымен арттырылуы, бастапқы тұқым шаруашылығын ұйымдастыру және оларды өсірудің сорттық технологиясы: селекциялық процестің толық схемасы бойынша соя 15000, зығыр 100, мақсары 1500, күнбағыс 1500, рапс 150 селекциялық нөмірлері зерделенуі тиіс.
Сояның 120 комбинация көлемінде будандастыру жүргізілуі тиіс (солтүстік үшін 10, шығыс үшін 10, оңтүстік үшін 10, оңтүстік-шығыс үшін 10), мақсары бойынша 50 комбинация, зығыр бойынша 10 комбинация; сояның биохимиялық құрамын 600 үлгі, зығыр 100 үлгі, мақсары 500 үлгі бағалау; фотопериодқа сезімталдық гендері бойынша маркерлік селекция (MAS); 40-50 сояның гибридті популяцияда Е1, Е3, Е7 гендерінің аллельдік әртүрлілігі сәйкестендірілді.
ДНҚ таңдау негізінде фотопериодтық бейтараптық гендерінің рецессивті аллельдерін алып жүретін генотиптер бөлінуі керек. Молекулярлық маркерлердің көмегімен құрамында аз мөлшерде қоректік заттарға қарсы заттары бар селекциялық сояның (трипсин, танин ингибиторлары және т.б.) 10-15 ерте пісетін перспективалы желілері бөлінуі тиіс. Әр жолда 30-50 өсімдік бар; күзгі акклиматизация кезеңінде өсімдіктердің өзгеруіне байланысты қысқы рапс сорттарының қыстауға төзімділігінің биохимиялық маркерлері анықталды.
Қысқы рапсты қорғау жүйесі әзірленіп, Қазақстанның оңтүстігі мен оңтүстік-шығысында өндіріске енгізілуі тиіс.
Күнбағыстың шаруашылық-бағалы белгілері бойынша будандастыру және іріктеу әдістерімен генетикалық жағынан әртүрлі жаңа бастапқы материалы құрылуы; құрғақшылыққа, құлауға, тұқым майының сапасына, аурулар мен зиянкестерге төзімділігі үшін перспективалы желілер мен сорттарды селекциялық бағалау және іріктеу; сульфонилмочевин және имидазолинон кластарының гербицидтеріне төзімді; стресс факторларына төзімді, жоғары шаруашылық-құнды және биохимиялық көрсеткіштері бар күнбағыс пен рапстың ерте пісетін өнімді сорттарын жасау; Қазақстан Республикасының негізгі аймақтарында өсіруге арналған майдың майқышқылды құрамы жақсартылған.
Өнімділігі жоғары, ерте пісетін, құрғақшылыққа төзімді донор-үлгілерді пайдалану жолымен сояны іріктеу әдісі жетілдірілуі және тұқымдарында ақуыз мөлшері жоғары, өнімділігі 1,8-2,5 т/га, вегетациялық кезеңі 90-100 тәулік болатын, қарқынды экологиялық таза өсіру технологияларының талаптарына сәйкес келетін соя сорты құрылуы тиіс.
Мақсары селекциясы Қазақстанның құрғақ жағдайларына бейімделген бәсекеге қабілетті жаңа сорттарын жасауға негіз болуға тиіс, селекциялық жұмыстың нәтижесінде өнімділігі 10-12 ц/га болатын, аудандастырылған сорттардан 30-50% - ға асатын, май құрамы бойынша (35-38%) – 14-16% - ға, гүл себеттерінің саны бойынша-40-50% - ға бейімделген жоғары өнімді мақсары сорты құрылуы тиіс.
Сояның 5 сорты (ультра пісіп жетілген, фотопериодтық бейтарап; ерте пісетін, жоғары ақуызды және төгілмейтін), зығырдың 1 сорты, мақсары сортының 2 сорты, өнімділігі жоғары, майлылығы 45-46%, вегетациялық кезеңі 105 күннен аспайтын рапстың 1 сорты, өнімділігі жоғары және негізгі аурулар мен зиянкестерге төзімділігі жоғары күнбағыстың 2 классикалық буданы, күнбағыстың 1 буданы, сульфанилмочевина тобының гербицидтеріне төзімді және 105 күннен аспайтын имидазолинондар тобының гербицидтеріне төзімді гибрид; 1 классикалық бағыттағы жоғары тұзды күнбағыс буданы
май құрамындағы олеин қышқылының мөлшері 90%.
Жаңалығының және ерекшелігінің болуына морфологиялық белгілері бойынша (сорттық сынауға өтінім бергеннен кейін) АШДССМК алдын ала қорытындысы алынуға тиіс.
Майлы дақылдардың жаңа сорттары мен будандарын өсірудің 3 сорттық технологиясы әзірленуі тиіс; сояның 300 тонна, мақсарының 1 тонна бірегей және жоғары репродукциялы тұқымдары өндірілуі тиіс.
БҒССҚК ұсынған басылымдарда 10 ғылыми мақала және халықаралық конференцияларда тезистер жариялануы керек, оның ішінде 1 нөлдік емес импакт факторы бар.
Майлы дақылдардың жаңа сорттары 1500 га алаңға енгізілуі тиіс.
Жақсартылған морфологиялық және шаруашылық-құнды белгілері бар қарақұмықтың жаңа сорты құрылуы тиіс; жақсартылған морфологиялық және шаруашылық - құнды белгілері бар тарының 2 сорты құрылып, АШДССМК-ке берілуі тиіс. Жаңалығының және ерекшелігінің болуына морфологиялық белгілері бойынша (сорттық сынауға өтінім бергеннен кейін) АШДССМК алдын ала қорытындысы алынуға тиіс.
4.2. Соңғы нәтиже:
Жүргізілетін зерттеулер шаруашылық-пайдалы белгілер кешеніне ие жаңа бастапқы материалды, нысандар мен линияларды құрудан; ауыл шаруашылығы дақылдарының генетикалық қорын байытудан; генетикалық және биохимиялық деңгейде зерттеулерді сүйемелдейтін жаңа теориялық әзірлемелер мен әдістерден тұрады.
Селекциялық жұмыстардың практикалық маңыздылығы олардың сандық сипаттамалары бойынша өсірілетін сорттардан едәуір асып түсетін дақылдардың сапалы жаңа сорттарын құруда, шаруашылықтарды өнімділікте тұрақты өсім беретін түпнұсқа тұқымдардың партияларымен қамтамасыз етуде көрінеді.
Қазақстанның 5 агроклиматтық аймақтары үшін ауыл шаруашылығы дақылдарын өңдеу технологияларын әзірлеу, трансферттеу және бейімдеу негізінде Егіншілік мәдениеті жетілдірілуі тиіс.
Бағдарламаның нәтижелері индустрияландыру қарқындылығының күшеюіне және Қазақстанның аграрлық секторының экономикалық күрделілік индексін арттыруға, технологиялық процестерде IT-технологияларды қолдану үлесінің өсуіне және ауыл шаруашылығы өндірісінің тиімділігін арттыруға ықпал етуі тиіс.
Осы бағдарлама нәтижелерінің күтілетін экономикалық әсері аудан бірлігіне бірдей шығындармен алдыңғы аналогтарға қарсы жаңадан құрылған сорттар мен будандардың кемінде 10% - ға жоғары өнімділігі есебінен қосымша пайдадан көрінеді.
МемСТ талаптарына сәйкес келетін сапалы тұқымдарды, экологиялық пластикалық және экологиялық тұрақты сорттарды өндіру еліміздің әртүрлі аймақтарындағы тауар өндірушілерге жоғары және тұрақты өнім алуға мүмкіндік береді.
Нысаналы қаржы қаражатын бөлу Қазақстанның ішкі нарығын отандық селекцияның сұрыптары мен будандарының тұқымдарымен молықтыруға жәрдемдесетін болады. Өндірісте отандық жоғары өнімді сұрыптарды пайдалану шикізатпен, қайта өңдеу өнеркәсібін неғұрлым толық қамтамасыз етуге, аудан бірлігінен майдың, ақуыздың және қанттың шығымдылығын арттыруға, жаңа жұмыс орындарын құруға мүмкіндік береді.
Жаңа сорттарды енгізудің әлеуметтік әсері-бұл жоғары сапалы өнім экспортын ұлғайту, өндіріс пен қайта өңдеу өнеркәсібінде жаңа жұмыс орындарын құру және нәтижесінде жалақының өсуі, халықтың төлем қабілеттілігінің артуы, әлеуметтік шиеленістің төмендеуі, Қазақстан халқын отандық өндірістің сапалы және арзан ауыл шаруашылығы өнімдерімен қамтамасыз ету проблемасын шешу.
Ауыл шаруашылығы дақылдарын қайта өңдеу өнімдері халықтың күнделікті тамақтануының ажырамас бөлігі және жануарларға арналған жоғары сапалы азық болып табылады.
Бағдарламада селекцияда генетикалық әртүрлілікті сақтау, пайдалану, өңірлердің агроклиматтық жағдайларына бейімделген ауыл шаруашылығы дақылдарының сорттары мен будандарын жасау саласындағы көшбасшы халықаралық ұйымдар тартылатын болады.
Бағдарламаны іске асыру процесінде Қазақстанның ғылымы мен өндірісі үшін үздік студенттерді, магистранттар мен PhD докторанттарын тарту есебінен білікті кадрлар даярланады, қазіргі заманғы кәсіби дағдыларды меңгерген жас мамандарды ұлғайту бойынша іс-шаралар өткізіледі; біліктілікті арттыру бойынша оқыту іс-шаралары (тағылымдамалар, тренинг-курстар және т.б.) тұрақты түрде өткізілетін болады.
