«Шойынқұлақ»т.б, «Актриса», «Тор»драмалары. -Қ.Жұмаділов «Дарабоз», «Таңғажайып дүние», «Соңғы көш» Қ. Жұмаділовтың «Соңғы көш» роман-дилогиясының проблемасы– екі алпауыттың ортасында бөліске түсіп, өз жеріне иелік етуден қалған қазақтың талайлы тағдыры. Оны мына сөйлемнен көруге болады: Өркениеттен шалғай жатқан елдің тұрлаусыз тағдыры, құландай үріккен көшпелі халықтың шекараларды көктей өтіп, әрі-бері жөңкілуі, ұлттық езгі мен отаршылдық саясаттың түр-түрі, қуғын-сүргін, атыс-шабыс, түрме, ашаршылық, ақыры қорлыққа шыдамаған момын халықтың тозтоз болып босқындыққа ұшырауы – бәрі-бәрі бастан кешкен, дәмін татқан жайларымыз... «Соңғы көшке», міне, осы оқиғалар арқау болды.
Шығыс Түркістан жерінде Қытайдың қол астына қараған қандас бауырлардың өмірі осы роман арқылы Кеңеске қараған Қазақ елінің оқырманына алғаш танытылуы роман беделін біршама арттыра түседі. «Соңғы көш» - дәстүрлі классикалық роман үлгісі. Шығарманың реалистік сипатын арттыра түсу мақсатында, ел есінде қалған елеулі оқиғалардың ізін жоғалтпай, ұзын-ырғасын сақтап отыру қажет болды. Сол бір алмағайып кезеңде жазықсыз мерт болып кеткен Оспан, Тұрсын, Шәкен сияқты бұл күнде көзі жоқ адамдардың аты-жөні өзгертілмей сол қалпында алынды. Өмір шындығын көркемдеп халыққа жеткізудің осы бір қарапайым қағидасын ұстанған автор өзі атап өткендей дәстүрлі классикалық роман жанрына арқа сүйеген. Сонымен қатар ұлттық ерекшеліктерді, мінез бен намысты әр кейіпкерінің дүниетанымына сіңіре білген.
Шығарманың уақыты – өткен ғасырдың орта кезі. Сол кездің өзінде сақталған қазақтың көшпелі өмірі. Көзбен көрген, ортасында өскен ел тұрмысы жайлы. Роман кейіпкерлері де осы кездің адамдары. Автор осы жайттарды қағазға түсіру өзінің мұраты екендігін қапысыз білген және аянбай еңбектенген. Кеңістігі: Шығыс Түркістан.
Роман-дилогияның Естай бейнесінің автордың өзі екендігін, Қанағат биден автордың әкесі Жұмаділді тануымызға болады екен. Тарихи, ғұмырбаяндық сипаты басым романның көркемдігінің басты ұстыны екендігі Оспан, Тұрсын, Шәкендердің өз аты-жөндері өзгертілмей сол күйі алынса, Жасыбай мен Жағыпардың өмірде прототиптері бар, аймақтың бірінші байы Башпай бейнеленсе, полковник Жағыпарға байланысты оқиғалар ұлт-азаттық күрестің қайраткері Жағда Бабалықов өмірінен алынған. Қорыта келгенде, өз ішінде бір ұлттың бірігіп тұтасуы, шекара асып келген елдің ол жақтағы жағдайын таныстырған роман-дилогия қазақ әдебиетіндегі өз орнын тапқан туынды. Тарихилығы мен көркемдігі қатар өрілген шоқтықты шығарма.
1. Жұмаділов Қ. «Соңғы көш» қалай жазылды? // Жұмаділов Қ. 12 томдық шығармалар жинағы. ХІІ том: «Қалың елім, қазағым...» – Алматы: «Қазығұрт», 2005жыл
