Кудьярова гульнара базарбаевна

• 
  “Қолына алып шашақты сан мың найза, Жауынгер күн келеді жалаулатып”
  
• 
  “Қасқабұлақ, қасыңнан неге кеттім?! Не деген жел айдаған көбелекпін?”[4].
  
• 
  “The stars are diamonds in the sky. Жұлдыздар – аспандағы гаухар тастар”. Бұл сөйлем арқылы жұлдызды гаухар тасқа ұқсастыру арқылы, жұлдыз гаухар тас сияқты әдемі жарқырайтынын білдіргісі келген.
  

Тіл білімінде құбылтудың бір түрі болып табылатын метафора мәселесін грек ойшылдар Аристотель, Цицерон, орыс тіл білімінде В.Г. Гак, В.Н. Телия, А.А. Потебня, В.К. Харченко, Н.Д. Арутюнова т.б.; қазақ тіл білімінде А.Байтұрсынұлы, М.Балақаев, Б.Хасанов, Ә. Болғанбайұлы, Ғ.Қалиұлы, Б.Қалиев, Б.Қасым т.б. зерттеу еңбектерінен орын алады. Метафораға деген қызығушылықты батыс ғалымдарының да зерттеулерінен байқаймыз. Ф.Уилрайт, Дж.Лакофф, Макс Блэк, А.Ричардс және М.Джонсон сияқты батыстың ғалымдары метафораның тілдегі және ойлаудағы маңызына көбірек тоқталады. Тілдегі осы құбылыс жөнінде А.Ричардс төмендегідей пікір айтады: «Біз метафораны қолданғанда, санамызда екі түрлі зат тұралы екі бөлек ой болады және сол ойлар бір сөздің немесе сөз тіркесінің ішінде өзара байланысқа түседі. Осы байланыс нәтижесі - жаңа мағына» [6]. Метафораның жаңа мағына пайда болуындағы қызметі күрделі болып келеді. Адамның ойында неше түрлі белгілері жинақталып, бейне арқылы сақталынған нысандардың тілде жаңа мағына беруі осының бәрі метафора әдісі арқылы жасалады. Метафораның аталымдық - когнитивтік маңызына Н.Д. Арутюнова, В.Н. Телия, В.Г. Гак ерекше көңіл аударған болатын. Когнитивтік деп айтқан кезде, метафораның тілдік таңбалардың астарындағы білім қорын пайдалану арқылы жаңа ұғымдардың туындауы айрықша назарға ілінеді [7]. Тілдік метафоралар антропоөлшемділігімен ерекшеленеді. Себебі адам санасының анропоөлшемділігінің бір айғағы болып шынайы құбылыстар мен заттарды өз ой-өрісі, ақыл парасаты мен түсінігі арқылы тану деп есептелінеді.

Психологиялық бағытта метафораны қарастырудың ең бірінші қадамдары эллин дәуірінде пайда бола бастады. Рим шешені Цицерон метафораны екі түрге: лингвистикалық және әдеби деп бөледі [8, 55 б.]. Шешендік өнерді көркем метафорамен бірге байланыстыруға болады. Метафораның оқырманға тыңдату яғни оның қызығушылығын тудыру қызметі туралы Марк Фабий Квинтилиан қарастырады. Антика заманындағы ғалымдардың еңбектерін қарағанда метафора шешендік өнердің құралы ретінде халыққа танылады [9]. Осы мәселені жан-жақты қарастырған басқа да философтардың еңбектерін қарастырамыз.

Адам баласының мифологиялық түсінігі тілдік таңбалардың пайда болуына әсер ететіні, тілдің ең бірінші психологиямен тығыз байланыста болып көрінетіні туралы пікірлерді ғалымдардың еңбектеріңнен табамыз. Бұл мәселені қарастырушы ғалымдар, ойлау тілмен байланысты болғандықтан, метафораның әмбебаптығын өте жоғары бағалайды. Осындай ғалымдардың бірі неаполитан ойшылы Джамбатиста Вико метафораны тілдің қалыптасуының нәтижелі әдісі дей келе, олардың мифпен тығыз байланысын атап көрсетеді [8, 65 б.].

Әлем лингвистикасында метафора табиғаты адамның білім қорының құрылымдық сипатымен байланыста қарастырылады. Метафораның тілге қажет ұғымдарды атау қабілетін Цицерон айрықша назар аударады. Н.Д.Арутюнова бұл құбылыстың тілдік аспектілерін, атап айтсақ қолданымдық сипатын, бейнелілігін ашады [10].

Мағынаны ары ғарай зерттеуде яғни дамытуда - метафора маңызды рөл атқаратыны туралы А.Байтұрсынұлы, Ғ.Қалиұлы, Ә.Болғанбайұлы, М.Балақаев бағалы өз пікірлерін қалдырған. Б.Хасанов өзінің зерттеу еңбегін метафораның қолданыстық ерекшеліктеріне, қызметіне арнаған. Осы уақытқа дейін метафораны тек адамның ойлау үрдісін қалыптастырушылық қасиетін ғана ескерсе, ал кейінгі кезде осы ұғым когнитивистикамен айналысушы ғалымдардың қатты қызығушылығын тудырады. Метафора тілдік таңбалардың жасалуындағы дүниені қабылдауында, адам танымында, тілде бейнеленуінде маңызды қызмет атқарады. Сонымен қатар троптың бір түрі болып табылатын метафора ұғымдарды қалыптастырады, дайын бірліктері арқылы оларды атайды. Б.Қасым ауыспалы мағынаның бір түрі болып табылатын метафораның танымдық феномен ретінде аталымжасалуындағы  маңызы туралы былай көрсетеді: «Метафора аталым тұрғысынан бейнелілік қасиетінен өтіп тек ұғымға атау беру қызметіне көшеді». Сондықтан да бұл тілдік құбылыстың аталымжасаудағы маңызы ерекше. Сөзқосым бірліктерін адамның ойлау үрдісімен байланыстыра зерделеуде когнитивтік бағыт таңдаланылады [11].

XX ғасырдың орта шеніне дейін метафора жай ғана стилистикалық құрал немесе көркем шығарманы әсірелеуші, көркемдеуші әдіс ретінде қарастырылып келді. Тек соңғы онжылдықтарда тілтанушы ғалымдар метафораның көпқырлылығына көңіл аударып, жан-жақты зерттеуді қолға алды. Макс Блэктің пайымдауынша, көркемдеуіш құралдың бір түрі болып табылатын метафора шешендік өнер мен көркем әдебиеттің адресатқа әсерін тигізу тұрғысынан қарастырылғандықтан, қазіргі уақытта тілдік сипатына көңіл аудара бастады[12]. Содан бастап оның тілдегі әлем туралы білімнің бейнелену заңдылықтарына байланысы, адамның ойлау, таным үдерістерімен қатысы ескеріле бастады. Зерттеле келе метафора тілдің сөзжасамдық, лексикалық сұранысын өтеуші құрал болып анықталды. Адам күнделікті шынайы өмірде тілдің қатысымдық қызметінде қолданылатын метафораны нысандарды атауда пайдаланады.

Семиотикалық белгі мен мағына анықтамасына негізделе отырып, метафораның танымдық теориясы Дж.Лакофф, М.Джонсон, Э.Маккомака, Дж.Карбонелла деген ғалымдардың еңбектерінен көруге болады. Дж.Лакофф және М.Джонсонның пікірі бойынша метафоралар біздің өмірімізді түгел қамтиды [13]. Бірақ қазіргі зерттеушілердің айтуына қарағанда, мұндай пайымдамалардан күллі адамзат танымы ауытқиды. Э.Маккормак, Дж.Лакофф пен М.Джонсонға қарағанда тілдің метафорикалық екен деген пікірлеріне қарсы болғандығын байқауға болады. Олар метафора біздің көзқарасымызды тереңдетіп, жаңа гипотезалар құруға көмектесетін танымдық үрдіс ретінде қызмет көрсетеді деп пайымдайды. Сонымен бірге метафора мәдениет пен сана арасындағы байланыс болып табылады [14]. Зерттей келе, негізгі және тасымалдаушы бөлімдері бары «компьютерлік метафора» деген жаңа термин еңгізді. Метафораның «семантикалық ілгерілеу» мәселесін шешу үшін, компьютерлік құрылғы мен адам миының ұқсастығын мойындауға болады. Метафоралардың пайда болуы формалды семантикалық құрылғыларға әсер етуінен көрінеді. Бірақ, бұған қарамастан компьютерлік метафора деген не екендігі әлі де қарастырылмаған. Компьютерлі метафора ұстанымдарын қолдану дегеніміз яғни бастапқы кезде адамның миын компьютерге ұқсас құбылыс деп түсіндіру («hardware» компьютерлік метафора аппараты негізінде) үстем болса; кейін адам санасында компьютерлік бағдарламаларға ұқсас құрылымдар орналасқан, оған жады қызметі дәлел болады деген тұжырымдардың айтылуы да орын алған. Ғалым метафораның танымдық теориясының бірқатар ережені ұсынады:1.метафора таным аясында жүйелі; 2.метафора мәдени ортамен тығыз байланыста; 3.метафорада мәдениет, синтаксис, семантика және таным өзара тығыз байланысты. Бірақ осында ғалым метафораның танымдық теориясының кемшіліктерін, метафораның танымдық теориясының мызғымас артықшылығы метафораның өзінде тілдік аспекттің мәдениеттанушылық көзқарасы, оның имманенті қасиетін әділ көрсетеді [15].

Метафораны бүгінгі күнде зерттеумен айналысатын басты бағыттары мәдениеттанушылық, семантикалық және танымдық болып есептелінеді.

Метафораға байланысты мәдениетанушылық теорияны келесі тұжырымдамалармен айтуға болады: белгілі бір заңдылық танымдық тіл салаларда бар, метафора таным аясында жүйелі болып келеді, семантикалық тұжырымдамалық ауытқу пайда болады [20]. Солай болғанымен, берілген метафораны зерттеу бағытының теоретикалық кемшіліктері болып әртүрлі мәдени салт-дәстүрлерде метафораның спецификасының анықтамасының жоқтығы есептеледі.

Метафораға байланысты тағы да бір бағыттың аты семантикалық деп аталады. Бұның негізінде екі субстанцияны салыстыру және белгілі бір салыстыру константасын орнату факторы жатыр. Метафорада жасырын немесе қысқа салыстырудың бар екендігі туралы пікірлер айтылды. Соның ішінде, А.Вежбицкая болса, метафора қысқартылған теңеу деп пайымдаса [21], Дж.А.Миллер метафора – бұл ұқсастықтарға қатысты жинақы теңеу деп есептеп, сонымен қатар ол зерттеудің салыстырмалы теорияны қолдайтындар метафораның терең құрылымын қарама-кайшылық ретінде түсінеді дейді [22]. С.А.Хахалова – бұл троптың семантикалық бағытын зерттеушілердің бірі болып есептеледі. Оның тұжырымдамасы бойынша метафора өзіне тән категориялық мағынасы және категориялық белгілері бар санат. Оның зерттеуінде, метафора категориясының санатты белгілері болып форматив белгісінің жалған денотатының шынайыға ауысуы. С.А.Хахалова метафораларды қарастыру үшін релевантты критерий ретінде функционалды транспозиция, стилистикалық маңыздылық және мәнерлі бейнелеу критерийлерін ұсынады. Ғалымның пікірінше, метафора белгілі бір категория ғана емес, сонымен қатар онтологиялық, функционалды дуализмді айқындайтын екі жақты болмысы негізінде пайда болған құбылыс болып есептелінеді. Онтологиялық дуализмді - этникалық шығу тегінен тәуелсіз тілде сөйлетйтіндердің пайдаланатын туған тілінде қалыптасуының объективтілігімен бірге қарастырады [23].

Метафораның функционалды дуализмі динамикалық танымдық үрдіс ретінде қаралады. Тіл қарым қатынас құралы, сонымен қатар ол екі түрлі әлеммен байланысты, оның біріншісі - заттар мен құбылыстар әлемі, ал екіншісі - адамның ойлау, сезім әлемі. Осы екі әлеммен байланыса отырып, адам әр түрлі заттарды тану арқылы, сөзде танымдық нәтижелерді бекітеді, сол арқылы адам ойлау қабілетінің көмегімен метафораларды күннен күнге дамытады [24]. Сөздік қорда байытуда, жаңа сөз тұдыруда мағынаның өзгерушілігі ерекше орынды алады. Көбінесе сыртқы себептер және ішкі себептер сөздің мағынасының өзгеруіне әсер етеді. Метафора адамның ойлау қабілетіне байланысты туындайды. Егер тура мағынаға метафоралық тәсіл арқылы ауыспалы мағына арқылы жамайтын болсақ, сол сөздердің барлығы метафора болатын еді. Метафора қолдану сипатына қарай негізінде екі түрге бөлінеді: а) тілдік (сөздік) метафора; ә) поэтикалық (сөйлеу кезінде туындайтын контекстік) метафора [1, 88 б.].Тілдік метафора дегенді басқаша дәстүрлі метафора деп атайды. Дәстүрлі метафора сөзге жаңа мағына қосып, оның семантикалық шеңберін кеңейтеді, сонымен қатар оның мәні ұлттың, ой-өрісімен, танымымен, тұрып жатқан тіршілігімен байланысты. Олар көбінесе жалпы халыққа түсінікті ауыспалы мағына болып табылады. Екінші түрі поэтикалық метафора деп аталады. Поэтикалық метафора – саналы түрде белгілі мақсат үшін көркемдік мән мағына беру үшін қолданылады [2, 36 б.]. Антика дәуірінен бастап метафораның кейбір түрлері бар екендігін көрсетуге болады. Олар: генетикалық-метафора, метафора-формула, айқын және толық метафора, діни метафора. Генетикалық метафора дегеніміз жалпыға түсінікті бейнелі сипаттағы метафора. Метафора – формула жалпыға түсінікті, дегенмен оның астарын табу қиынға түседі. Айқын метафора дегеніміз екі мағынасы жағынан алыста тұрған ауыспалы мағына. Толық метафора деп хабарланып тұрған ақпараттың үлкен үзіндісі. Соңғы діни метафораға көбінесе экспрессивті түрде метафорикалық сөзбен пікір берілуі жатады. Соңғы кездерде метафораға шетел ғалымдары терең зерттеу жүргізіп жатыр. Соған байланысты, олардың мақалалары «Теория метафоры» атты жинағында жинақталынған. Осы жинақта бұл мәселе тұрғысынан атап айтқандай А.Ричардс құнды пікір білдірген. Оның айтуы бойынша: «Задаваясь вопросом о том, как работает язык, мы одновременно задаем вопрос и о том, как мы мыслим и чувствуем, как протекают все остальные типы деятельности человеческого сознания. И владение метафорой - это величайшее из исскуств» - деген [6, 47 б.]. Ғалымның зерттеуіне қарағанда, метафора дегеніміз санамызда пайда болған екі түрлі ойды бір сөз тіркесінің ішінде байланысқа түсетін жаңа мағына. Сонымен қатар, ойлау мен сөйлеу үрдістері бір бірімен байланысты деу арқылы, ойлаудың өзі метафоралы деген тұжырымға келуімізге болады. Ойлау тілмен байланысты деген тақырыппен айналысушы зерттеушілер метафораның әмбебаптығын өте жоғары бағалайды. Басқа да ғалымдардың тұжырымдамаларын алып қарастырсақ, бұл мәселе айқын көрінеді.

Ф.Уилрайт кейбір символдардың, ұғымдардың бүкіл адамзат баласына тән екендігіне тоқталып: «Несмотря на значительное разнобразие человеческих обществ, их способов мышленияи их реакций, как в физическом, так и в основном психическом строении человека есть определенное естественное сходство. Все люди подвержены физическому закону тяготения, и поэтому идти вверх обычно более трудно чем вниз; это делает естественной ассоциацию идеи восхождения вверх с идеей достижения, а также ассоциацию различных образов, коннотирующих высоту или подъем, с идеей превосходства, а нередко и привелигированного положення и власти» - деген [25, 98 б.]. Осы арқылы ол метафораларды заттар мен құбылыстардың адам санасындағы символдары арқылы түсіндіруді жөн көреді [25, 100 б.]. Адамзат баласындағы өзгешелік пен ортақтық олардың метафоралық ойлауынан көрінеді. Алдында айтқандардың бәрін қорытындыласақ, метафоралардың барлық тілге тән құбылыс екенін жалпы адамзатқа тән түсініктер мен ұғымдардың болуы растайды.

Ф.Уилрайт метафораны эпифора және диафора деп екіге бөліп қарастырады. Эпифорада көршілес ұғымдарды ашық түрде салыстыру барысында мағына кеңейтіледі, ол диафорада анық, айқын салыстыру емес, меңзеу арқылы жаңа мағына түзіледі дейді ғалым [25, 99 б.]. Бүкіл аталымдарда ұқсастық біркелкі білінбейтіні тілдік деректерден анық көрінеді. Метафоралардың бірінен ол көрінсе, келесісінен ұқсастық ассоциациялы түрде қатысатыны көрінеді.

Метафора туралы жоғарыда айтып кеткеніміздей, ол адамның объективті шындықты белсенді бейнелеудің жоғарғы формасы ойлау және ақыл қабілетіне, яғни интеллектуалдық қабілеттеріне байланысты туындайды. Ғалымдардың айтуынша, егер метафораны мағына ойыны десе, ол бір сөздің мағынасының көмегімен басқа бір мағынаны тұлғаның танымдық әрекеті арқылы жеткізеді. Осыған байланысты О.П. Кондратьева адам баласының интеллектуалдық қабілетін білдіретін тілдік таңбаларға сараптама жасаған [26,25 б]. Ол адамның ішкі дүние бөліктерін қарастырған. Мысалға айтатын болсақ, ол бөліктерге жан (рух), жүрек, ақыл концептілері кіреді. Зерттеуші бұл тақырыпта ежелгі адамының ақылын метафоралық нақтылауды мақсат етіп өзіне қойған. Басқа Т.Өмірзақов көзқарасы бойынша, биікке ұмтылу тәкаппарлықтың белгісі деп түсінгендіктен, халықтың биікке ұмтылуы ақылдың жағымсыз тұсы деп талқыланған. Ал айналмалы қозғалыс Құдайға жағу ретінде адамның санасының биіктігін танытқан. Дегенмен, көне жазбалары бойынша ақыл адамның ішінде орналасқан [27]. Содан «адам – мекен», «ақыл – сол жерді мекендеуші» деген концептуалдық метафора туындайды.

Тағы да бір зерттеуші А.В. Крюков адамның интеллектуалдық сипатын қарастыру барысында «интеллект» макроконцептісін орыс және ағылшын тілдерінің материалдарын салғастыру негізінде жазған. (2005 ж.). Бұл жұмыс ағылшын және орыс тілдерінде интеллектуалдық сипатты көрсететін тілдік бірліктердің концептуалдануын, концептуалдық метафоралануын, интеллектінің жағымсыз жақтарының қос тілде қолданылуын және семантикалық ерекшеліктерін қарастырады. Ол метафоралардың екі тілде тілдік материалдарын зерттей келе: «...в качестве образно-метафорической стуктуры исследуемого концепта выступают аниматные признаки (живая природа) и инаниматные признаки (неживая природа)» [28] деген қорытынды жасап, жанды, жансыз метафораларды бөліп қарастырады. Зерттей келе адамның интеллектуалдық сипатына жанды метафоралар тән екендігін анықтаған. Сонымен бірге зерттеуші өз еңбегінде: «В данной работе исследовано ядро представлений об интеллекте человека, экплицитно выраженное значениями трех базовых концептов. Периферийные области макроконцепта «интеллект», находящиеся настыке и пересечении с другими концептами внутренного мира человека («знание», «хитрость» «память», «остроумие» и т.п.), которые в настоящей работе лишь упоминались, могут составить перспективу исследования. Кроме того, макроконцепт «интеллект», так же как и отдельные концепты, входящие в его структуру, можно исследовать на основе дискурсивной реализации: научной, педагогической, политической, семейный дискурсы» [28, 156 б.], -деп түсініктеме береді.

Басқа тағы да бір ғалымның енңбегін қарастырсақ, О.Н. Волобуеваның «Концептуальное поле «человек и его интеллект» в русской и английской фразеологии» [29] атты диссертация жұмысы бар. Бұл жұмыста ол концептуалдық жүйеде семантиканы анықтаушы компонент ұғымдық құрам болып есептелетінін білдірген. Осыдан кейінгі бейнелі құрам - «олар тілдік санада когнитивтік метафораларды заттандырып, сол арқылы абстрактілік мәнін айқындаушылар», - деп көрсеткен [29, 74 б.]. Кез келген жерде концептіге тән нәрсе ол образды ұқсастықтар денотат пен бірге коннотативтік компоненттер сезімге толы абстракцияның енуіне көмектеседі. Біз қарастырып отырған метафора адамның менталды табиғаты, оның ішкі ойлау механизмдерін дамытады дей келе, Ш.Баллидің: «адам әрқашан өзін қоршағанның бәрін жандандыруға тырысады» деп жазғаны бар [30].

Аударма – басқа бір тілде жазылған шығарманың екінші тілге көшіріліп қайта жасалуы, яғни интерпретациясы. Аударма мәні сәйкестікті іздестіруден, бейімдеуден тұратын шығармашылықтың ерекше бір формасы болып табылады. Бұл дегеніміз – аудармашының еншісінде шамалы қажетті еркіндіктің болуы. Еркіндік шамадан тыс болмай, түпнұсқа мазмұнын дәлме-

дәл беру ұтымды болмаған жағдайда ғана қажет. М.О. Сергеевана аудару барысындағы метафораны: «Концепт тұрғысынан қарағанда метафора «көрнекі» моделдеу – жан беру – сезіммен қабылданбайтын заттар деген тұжырым жасауға болады»[31, 54 б].

Когнитивтік ғылымның дамуы бойынша метафора адамдардың қарым-қатынасының мәнді бөлігі, сонымен қатар, ойды мәнерлі айту немесе жазудың формуласы ретінде де қарастырады. Дегенмен осыған байланысты көптеген ғалымдардың түсініктемелері бар. Мысалы, Ф.Ницше метафораны танымның құрылымына негізделген мағына ретінде қарастыруды алғаш рет ұсынған: «таным үдерісі, мәндеген метафоралардың қозғалыстағы әскері, басқа ештеңе де емес, поэтикалық және риторикалық қарым-қатынас жасаған адамдардың жиынтығы үнемі қолданыста бола отыра көркемделген» [32]. Ницшенің осы идеялары басқа ғалымдардың осы феномен туралы көзқарастарының пайда болуына көмектеседі.

Жоғарыда айтқанымыздай ағылшын зерттеушісі М.Блэк метафора терминін қарастырып, 1962 жылы оны талқылау жолына түсіреді. Зерттеушілердің айтуы бойынша ол интеракциондық атауға ие болады. Оның пікірінше, «Метафора – бұл ауызша амалдар деңгейінде емес, неғұрлым тереңірек арақатынас кезінде, интеракцияда, сөздің негізінде жатқан концептуалдық құрылымдарда көрініс табатын тілдің табиғатпен байланысты феномені» [33]. Оның пайымдауынша, бұл троптың түрі екі метафоралық салыстырмалы заттың қасиеттерінен жаңа нысан пайда болады. Бұл жағдайда әрбір метафораның құрылымына әсер ететін метафораның ішіндегі бір біріне жуық емес семантикалық байланысқа мән берілу керек деген түсінікті береді. Осылайша ауыспалы мағынының бұл түрі адам тәжірибесін байытудың ерекше негізгі құралы болып табылады.

М.Блэк талқылау жөніне қарағанда, ол метафораны философиялы-психологиялық тұрғыда қарастырады. Сонымен қатар оның еңбектері бұл сөзді риторикалық ұғымнан когнитивтік салаға ауыстырылуына үлкен септігін тигізеді. Сол себептен метафораны лингвистикада қарастыруға үлкен қажеттілігі туындаған. Метафора теориясына танымдық көзқарас қоғамдық ғылымдар мен танымдық тұжырымдардың бірігіп тіл туралы ғылымға енуі үрдісінің нәтижесінде қалыптасты. Дж. Лакофф пен М. Джонсон 1980 жылы

«Metaphors We Live By» атты еңбегі басты ойы әдеттегі адамның түсінік жүйесі өздігінен метафоралы дегенге саяды [34]. Ол тек қана вербальды түрде ғана емес, сонымен қатар бейвербальды түрде де білінеді. Концептуальды метафора адамның ойлау жүйесінде іске асады да, тілдік құрылымдарда өз бейнесінде табылады. Бұл аталған еңбегінде ол концептуальды метафораның теориясы қарастырған, сол теория бойынша метафора тек қана әдемі сөйлеудің әдісі ғана емес, сонымен бірге екі концептуальды домендердің (target – source) құрылымдық білімнің өзара әрекеттесу барысында қалыптасқан когнитивті процесс. Мысалға айтатын болсақ, «Life is Journey» «Өмір ол - саяхат» деген метафоралық сөз тіркесін қарастыратын болсақ, бұл жерде life - target domain, ал journey – source domain болып таблады. Егерде осы сөз тіркесінің мағынасын зерттесек, мынандай кесте құрастыруымызға болады.

Осы метафораны біз күнделікті өмірде көп кездестіреміз. Мысалға, He is beginning life’s journey - ол тек қана өмір сүруді бастайды; the end of the road – өмірдің аяқталуы т.б. Адамзат тәжірибесінде ойлау және қабылдау үдерісі, адамның күрделі заттар мен жай құбыластардың мән мағынасын ашуы түсініктерді қайтадан ойластыруға негіздейді. Мәдениет пен тіл тамырына жатқан когнитивті модельдерді түсіну үшін, метафораларға талдау жасау керек [34, 48 б.]. Мысалы қазақ тілінде метафораның когнитивтік қызметі ретінде адамның кеңістіктегі бейіміне қарай негізделген метафораларды мысал келтіруге болады. Метафоралар мынандай түрде қолданылады: көлденеңнен – оң, сол (адам санасында «оң» түсінігі жақсылықпен, ал «сол» түсінігі жамандықпен үйлеседі); тігінен – жоғары (жоғары түсінігі жақсылық, мейірім), төмен (жамандық, қастандық). Осылайша, көптеген концептілерді қарастыруға арналған түсініктер антропоцентрлік моделді құрайды. Мысалы: оң батасын алды [берді] (ақ тілегін берді, жолының болуын тіледі), оң көзімен қарады ( шын пейілмен күтті). Ал «сол» түсінігіне қатысты оң мен солын айырды (ер жетіп, есейді), т.б. Ал ағылшын тілінде мысалға up-down (жоғары-төмен), front – back (алды-арты), on – off (қосу-өшіру) т.б. Мысалы: up сөзін қарастырсақ, happy is up (I am feeling up, thinking about him always gives me a lift), conscious is up (get up, wake up), high status is up (he has a high position). Ал down сөзі қатысты sad is down (I am feeling down, I am depressed), unconscious is down (he fell asleep), low status is down (he has a low position). Яғни бұл мысалдардан байқайтынымыз, up тіркесімен қолданған сөздер адамдардың бір жұмысты, ісіті, көңіл-күйі жоғарғы дәрежеде көрінеді. Ал down тіркесімен берілген сөйлемдер адамдардың сезімі, іс-әрекеті төмен дәрежеде екендігімен үйлеседі.

Ендігі кезекте метафора туралы өзіміздің отандық зерттеушілеріміздің пікірлерімен таныс болсақ. Қазақтың ақыны,әрі зерттеушісі А.Байтұрсынұлы былай деп пікірін білдіреді: «Сөз көбін өз мағынасында жұмсамай, өзге мағынада жұмсаймыз. Арасында түк ұқсастығы жоқ екі нәрсенің ететін әсері бірдей болса, біріне қас ғамалды екіншісіне ауыстырып айтамыз» [35].

Келесі зерттеушіміз қазақ тілтанушысы, көрнекті ғалым М.Балақаев «Метафора деп заттардың, құбылыстардың ішкі-сыртқы ұқсастығына қарай ауыс мағынада жұмсалуын айтамыз» - деген анықтама беріп, ақ алтын (мақта), қара алтын (көмір) сияқты метафоралық тіркестердің жиі қолданылатынын көрсетеді [36].

Ал Б.Қасымның пайымдауынша: «Метафора – тілде әмбебап құбылыс. Оның әмбебаптығы тілдің қызметінде және құрылымында білінеді. Ол тілдің түрлі аспектісімен қолданыстық қызметін қамтиды. Метафораны зерттеушілер көбінесе бейнелеу, көркемдеу құралы, тәсілі ретінде қарастырады. Тілдік метафоралар дегеніміз – туынды сөздерде метафоралық қасиеттер күңгірттентіп, соның нәтижесінде жаңа лексемалардың пайда болуы деп атап көрсетеді. Метафора аталым тұрғысынан бейнелік қасиетінен өтіп, тек ұғымға атау беру қызметіне көшеді» - деген ғалым пікірі метафораның қызметінің маңызын көрсетеді [37].

«Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралы қолданылуы» аталатын еңбегінде Б.Хасанов: «Метафора – екі зат пен құбылысты салыстырудың негізінде ауыс (мағынада) қолданылуы. Тіл тарихын зерттеуде метафораның мәні зор, оны сөйлеу мәдениетіміздің бір көрінісі ретінде, образды ойымыздың дамуы мен қалыптасуын көрсететін элемент түрінде арнайы құрастыру қажет» - дейді [38].

Ал, И.С. Мұратбаева былай деп көрсетеді: «Белгісізден белгілінің біртаныс жақтарын, сипатын табы ғылым прогресінің дамуына күш – қуат береді. Сонымен бірге, ғылымның дамуына ұқсастықтар мен айырмашылықтарды айқындап танымның дамуына да себепкер болады»[39].

Ғ.Қ.Резуанова «Шындық болмыстығы белгілі бір сөзбен аталған зат немесе құбылыстың белгілерінің кейбіреулерінің көбінесе басқа бір заттың не құбылыстың не түр, не тұлға, я болмаса, қимыл ерекшеліктерімен, тіпті кейде олардың ішкі мазмұнымен де ортақтығына, ұқсастығына қарай бір зат не құбылыстың атауымен аталуының негізінде сөз мағынасының ауысуы жасалады. Қазақ тілінде көп мағыналық туғызуды метафора басты рөл атқарады,» - деген пікір айтады [40].

«Метафораны пайдалана білу – бұл өнердің ең шырқау шегі»,-деп тұжырымдаған Л.А. Липпилина [41]. Бұл пікірінен тілдің жұмыс істеуі адамдардың ойлауына, сезінуіне және адам санасының әркеттеріне байланысты екенін байқауға болады.

«Біз метафора дегенде, мысал ретінде сөйлем немесе сөз тіркесіндегі ерекше мағынада метафоралы қолданылып тұрған сөзді аламыз, ал қалған сөздер өзінің тура мағынасында қолданылады» - дей келе Д. Дэвидсон метафоралы қолданылған сөзді метафора фокусы деп атайды [42, 153 б.]. Зерттеуші бұл жерде метафоралы қолданылған сөздің мағынасына қоршаған бірліктердің яғни таңбалардың да қатысы бар екендігін көрсетпек болған. Макс Блэк сөздердің метафоралануын қарастыруда интерактивті әдісті ұсынады. Бұл әдіс бойынша метафоралануға негіз болатын нысан мен оның екіншілік атауының арасындағы байланысты табу арқылы олардың табиғатын зерттеуді ұсынады. Осы әдісті пайдаланып тұжырымдар жасайды. Олар:

1. Метафоралы ойлауда басты және қосымша субьектілер болады.

2.Метафора механизімінде басты субьектіге ассоциациялы жасырын (имплицитті) мағына үстелінеді.

3. Метафора көмекші субьектілердің белгілерін имплицитті (жасырын) түрде өзіне қабылдайды. Осыған сәйкес, метафора басты субьектіге тән белгілі бір қасиеттерді ерекшелеп, енді бірлерін кейін ысырады.

4. Бұл сөз мағынасының өзгеруіне әкеледі.

5.Мағына өзгеруіне қойылатын талап, ереже жоқ. Соған сәйкес метафоралардың әрқайсысы өзгешелігімен ерекшеленеді [12, 150 б.]. Осыған байланысты айтар болсақ, қосымша және басты субъектілерді жүйе ретінде қарастырсақ болады. Басты және қосымша субъектіге жасалынған жасырын мағыналар жалпыға белгілі ассоциациялар болуы мүмкін.

Келесі ғалымдардың бірі В.Г. Гак: «Метафора тілдегі әмбебап құбылыс болып табылады. Оның әмбебаптығы уақыт пен кеңістікте, тілдік құрылым мен қолданыста көрінеді. Метафораны зерттеуде оның қызметін екі жақты қарастырған жөн; біріншісі оның нысанға атау болуы, екіншісі көркем сөзді қалыптастыру тәсілі ретінде», - деген пікір айтады [43, 11 б.].

Тіл білімінде метафора классификациясы мәселесі бойынша бірнеше пікірлер айтылған. Бұған байланысты Н.Д. Арутюнова, Ю.И. Левина, В.П. Москвина, В.Г. Гак және т.б. жазушылардың еңбектері арналған. Көптеген зерттеушілер метафора түрлерінің типтерін қарастырған. Метафора құрылымдық мазмұны мен ерекшеліктері тұрғысынан спецификалық сипатқа ие болып саналады. Н.Д.Арутюнова тілдік метафораның функциональдық типтерін көрсете отырып, номинативті, бейнелі, танымдық және жалпылау деп бөліп қарастырған. Н.Д. Арутюнованың ұсынған классификацияға сай метафоралар номинативті, яғни дескриптивті мағынаның басқа мағынамен ауыстырудан тұратын және омонимдердің шығу көзі қызметін атқаратын метафоралар; бейнелі мағынаның және тілдің синонимдік құралдарының дамуын жүзеге асыратын бейнелі метафоралар; предикатты сөздердің үйлесімділігіндегі өзгеріс нәтижесінде пайда болатын және көпмағыналылықты құрайтын танымдық метафоралар; сөздің лексикалық мағынасында логикалық тәртіп пен логикалық көпмағыналылықты қалыптастырудың арасындағы шекті жоятын жалпылау метафоралар болып төртке бөлінеді. [44]

Дегенменде, метафораның классификациясы туралы басқа да ғалымдардың пікірлері бар. Соның бірі, Дж. Лакофф пен М. Джонсон метафораның үш түрін қарастырады. Олар: құрылымдық, бағдарлық және физикалық (онтологиялық). Құрылымдық метафора дегеніміз бір нысанды басқа нысан арқылы ұқсастырып, метафоралық құрылымды байқау. Адамға таныс, құрылымдық тәжірибенің айқын құрылымының негізінде басқа дерексіз нысандарды реттеу мен нақтылау орын алады: apple-juice seat – алма шырыны тұрған жерге қарама-қарсы орын. Тағы да мысалы: «Argument is war» деген мысалды алып қарастырсақ, пікірталас ол соғыс деп аталатын мысалдан біз анықтайтынымыз, соғыста адамдар өздерінің қарсыластарымен шайқасады, олар жауларына шабуылдайды және өздерінікін дұрыс деп есептеп, соны дәлелдеуге тырысады. Олар жеңуі де, жеңілуі де мүмкін. Олар жоспарлайды және сол жоспармен жүреді. Соғыстағы барлық іс-әрекеттер адамдардың пікірталасына қолданады деуге болады. Пікірталастырушылар өздерінің дұрыс деп есептеп, дәлелдеуге тырысады, соның нәтижесінде біреуі жеңіледі, ал біреуі жеңеді. Екінші түрі бағдарлық, яғни яғни бір сөздегі тұжырымды басқа сөздің терминдерінде анықтамайтын, бірақ бір-біріне қатысты тұжырымдардың барлық жүйелерін ұйымдастыратын (good is up, bad is down, more is up, less is down, health and life are up, sickness and death are down) метафоралар. Бағдарлық метафоралар біздің тәжірибе барысындағы кеңістіктегі базалық метафоралық емес бағыттарға орай түрлі ұғым салаларын құрылымдайды. Мұндай метафоралар ұғымның кеңістіктегі бағытын айқындап, «жоғары – төмен», «ішкі – сыртқы», «алдыңғы жақ – артқы жақ» типте қарама-қарсы қойылады. Ал келесі түрі физикалық немесе онтологиялық метафора деп аталады. Бұл түрі белгілі бір оқиғаны, көңіл-күйді, іс-әрекетті, идеяларды көруге мүмкіндік береді және ол бір нысанды қарастыру, жіктеу, топтау немесе әсірелеу үшін қолданады. (the mind is a machine, the mind is a fragile thing, the mind is an entity, you have got too much hostility in you). Онтологиялық метафоралар шынайы болмыс әлемінің заттарына тән белгілерді (нәзік, қатты, тұрақсыздық т.с.с.) дерексіз нысандарды (ақыл, эмоция, адамгершілік, құқық т.с.с) бейнелеуде қолданылады. Jane is very fragile. Джейн өте нәзік жанды. Бұл мысалда метафоралық ауысу шынайы болмыстағы тез сынатын заттарға тән белгілерден эмоциялық қасиетке берілген [34, 54 б.].

«The Contemporary Theory of Metaphor» атты Джордж Лакофф өз еңбегінде метафора ауыспалы мағынада қолданылады және көркем әдеби бейнелеуіш құралдың бірі болып табылады дейді. Метафора - тіл бейнелеуші, сонымен қатар, ол тек поэзия мен прозада ғана емес, сонымен бірге күнделікті сөйлеу барысында орын алады деп пікірін білдірген [45].

Метафора көркем мәтінде ғана емес, дәстүрлі қолданыста жүретінін анықтадық. Оның екі жақты болмысы бар екендігін байқауға болады. Олар тілдік құрал және поэтикалық бейне. Тілдің жалпы метафорикалық қасиетін ғалымдар көрсеткен. В.Г.Гактың типологиясында толық метафорикалық ауыстыру бар екендігін байқауға болады. олар: екіжақты метафора, біржақты семасиологиялық метафора, біржақты ономасиологиялық метафора, жартылай метафорикалық ауыстыру[43, 66 б.]. Cалыстырмалы элементтердің жүзеге асырылу тәсіліне қарай метафоралар метафора-теңеу, метафора-жұмбақ, бір объектінің сапалық сипатының басқа бір объектіге үйлестіріліп қолданылатын метафоралар деп Ю.И. Левиннің типологиясында бөлінеді. [46]. Сонымен бірге лингвисттер метафораның гиберболалық негіздегі метафора деп аталатын түрін қарастырады. Бұндай метафоралар негізінен гиберболаға тән белгіні немесе қасиетті асыра сілтеу (the ice eyes – өте суық көздер; his eyes are deep blue sea - оның көздері терең теңіздей көк) арқылы құрастырады. Метафораның тағы да бір түрі – лексикалық метафора. Ол – бастапқыда метафорикалық ауыстырудың негізінде пайда болған сөз немесе сөз мағынасы (eternal signature - мәңгілік қолтаңба, а piece of paper - бір жапырақ қағаз).

Зерттеушілердің пікірлеріне сәйкес В.П. Москвин метафораның толық классификациясын ұсынады. Бұл зерттеуші метафораның құрылымдық, семантикалық және функционалдық түрлерін бөліп, қарастырады [47].

Құрылымдық метафоралар деп айтқан кезде, оның негізінде метафораның сыртқы құрылысы жатыр. Негізі сыртқы құрылысы екі элементтен тұрады. Олар: салыстыру термині және тірек сөз (аргумент сөз). Метафора субстантивті, адъективті, етістікті және үстеулі деп сөз табына қатысына қарай бөлінеді. Метафоралық бейнені алып жүретін бірліктер санына қарай келесідей түрлерге бөлінеді: қарапайым метафора, бұнда айтылған нәрсе бір сөзбен ғана беріледі; кеңейтілген метафора, бұнда метафорикалық бейнені алып жүретін сөз тақырыбын толық қамтиды [48]. Қосымша айта кетсек, метафоралардың тірек сөздерінің болу немесе болмауына екі түрі бар. Олар: салыстыру және жасырын метафора. Салыстыру деп аталатын түрінде параметр сөзі де, тірек сөзі де болады. Жасырын метафорада тірек сөзі болмайды.

Функциональды метафоралар функциональды сипатына қарай жіктеледі. Олар: атаулы метафора, өзінің атауы жоқ объектті көрсету үшін пайдаланылады; әдеби немесе декоративті метафора, бұлар тілді бейнелі түрде беру қызметін жасайды; бағалау метафора, бұл көбінесе газет және ауызекі тілде қолданылады; анықтаушы метафора, бұл ғылыми тілге тән, және сөздердің ішкі формасы үшін жасалатын метафора [49].

Семантикалық классификация метафорикалық белгісінің мазмұндық жағының ерекшеліктеріне сүйенеді, яғни бір нәрсені (негізгі субъектті) басқа нәрсемен (көмекші субъектпен, салыстыру терминімен) белгілі бір белгісі бойынша салыстырады.

В.Г.Гактың пайымдауынша, метафораның формалды аспектісі морфологияның (сөзжасам) және синтаксистің (сөз тіркесі) деңгейінде көрініс табады деген екен. В.Н.Телия метафора тілдің номинативті бірліктерін, құрылымдық элементтерін және мәтіннің мағыналық үзінділерін когнитивтік жағынан қарастырады [50]. Біздің классификациямыздың деңгейіне қарай мәтіндік (композициялық) метафоралар жалпы мәтіннің көлемінде жүзеге асырылады және ғалымдардың өте қатты қызуғышылықтарын тудырып жатыр. Жүйелі-құрылымдық жасалу ретінде тілдік деңгейлерге сай метафораның тағы бір классификациясы құрылды. Деңгейлік классификация сөздік метафоралары, сөз тіркестік метафоралары, сөйлемдік метафоралары және мәтіндік метафораларын ажыратады.

Сонымен, әр түрлі зерттеушілер метафораны әр түрлі тұрғыда қарастырды, және де соған байланысты неше түрлі топтарға да бөлінді. Г.Н. Склерявская метафоралық стратегия шеңберінде екі тұрғыда қарастыруға болады дейді: ноуменологиялық-гетерогенді метафора және феноменологиялық-гомогенді метафора. Гомогенді компоненттер дегеніміз метонимиялық шектесудің көрінуі. Гетерогенді метафораға бір мысал келтіретін болсақ, «love is a great disease», бұл нысанды тұрпайы және өте жұтаң түсінілетін басқа бір ұқсастық арқылы концептуалдануы [51].

Метафора гомогенді компоненттердің болуы, оны символға айналдыра алады. Махабаттың нышаны Купидонның қолында садақ және жебе тұр. (гетерогенді компонент - метафора: махаббат жебе сияқты адамды жаралайды), бірақ ол өзі жалаңаш сәби түрінде бейнеленеді (гомогенный компонент: сәбилер – махаббаттың белгісі) [52].

Бірнеше метафорикалық мағыналары бар сөз тіркестері де кездеседі, мысалы, Эрл Маккормак өз еңбегінде «Her lips are cherries» фразаның үш мағынасын атап көрсетеді [53].

«Her lips are cherries» сөз тіркесінің мағынасы 3-кесте.

Қорытындылай келе, метафораның түп тамыры тілдің, сөздің туу тарихымен тікелей байланысты. Мағына масштабын кеңейтетін, сөздердің жаңаша қолданылуын туғызатын тәсілдерінің бірі бір-біріне сәйкес келмейтін, үйлеспейтін ұғымдарды байланыстыру қабілеті тән. Метафора классификациясының көрсеткіштері контекст пен метафорикалық белгінің функционалды спецификасына тәуелді өзіндік тілдік деңгейі сонымен қатар мазмұны мен мағынасы бойынша метафоралар деңгейлік байланысымен анықталады деп айтуға болады.