Курсының бағдарламасы «Биология» 050113 мамандығы бойынша кредиттік оқу жүйесінде оқитын
жүктеу/скачать 3,16 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Техникалық оқу құралдары
| Дәрістің мазмұны:
1. Тақтажелбезектілер, бауыраяқтылар, басаяқтылар кластарының ұйымдасу ерекешелігі. 2. Моллюскалардың филогениясы және олардың экологиялық радиация жолдары Техникалық оқу құралдары: Сызба-кестелер (жануарлар филогениясы, молюскалардың морфологиясы, буылтық құрттар. Моллюскалар бақалшағының коллекциялары. Ылғалды препараттар, бейне материалдар, т.б. көріністер 10-дәріс мазмұны: 1- сұрақ. Моллюскалар 113 мыңға тарта түрі бар, ірі топ. Денесі жұмсақ, ізбестілі бақалшақта орналасады. Мұхит, теңіз, тұщы су және құрлықты мекендейді. Көбі су түбінде тіршілік етеді. Кейбіреуі суда белсенді жүзеді, бұлшықетті табанымен жорғалап, көміліп, бекініп, ішінде басқа жануар паразиттері де бар. Су және құрлық экожүйесінде моллюскалар қорек тізбегеінің маңызды звеносы. Олардың көбі су фильтраттары, тұнбамен қоректенеді, сондықтан олар суды биологиялық тазалауда және органикалық қалдықтарды ыдыратуда (деструкция) маңызы бар. Арасында жыртқыштармен өсімдік қоректі формалар кездеседі. Кәсіптік маңызды объекті. Кейбір моллюскалар гельминттердің аралық иесі, ал құрлық түрлері ауыл шаруашылық зиянкестері. Моллюскалар буылтық құрттар сияқты трохофоралы, целомды жануарлар тобына (Trochozoa) жатады. Сондықтан моллюскаларға алғашқы билатеральды симметрия, целом және оның туындысы - целомодукт, спиральды бөлшектену типі, трохофоратәрізді дернәсіл тән. Буылтық құрттардан айырмашылығы: моллюскалардың денесі сегменттелмеген (аметамерлі). Тек кейбір қарапайым формаларда метамерлі мүшелер кездеседі, сондықтан моллюскаларда аметамерияның шығу тегі туралы айтыс туады. Моллюскалар типінің ерекшеліктері: 1. Денесі үш бөлімнен тұрады: бас, тұлға, аяқ. Басында ауыз және сезім мүшелері орналасады. Тұлғада ішкі мүшелер. Аяқ-бұлшықетті қозғалыс мүшесі, бекініп тіршілік ететін түрлерде редукцияға ұшыраған. 2. Моллюскалар денесі мантиямен жабылған. Мантия тері қатпары, сыртында бақалшақ бөледі. Дене мен мантия арасында, мантия мүшелер кешені; желбезек, химиялық сезім мүшесі – осфродия, артқы ішек тесігі, зәр шығару және жыныс мүшелер жүйесі зәр шығару және жыныс мүшелер орналасқан мантии қуысы түзіледі. 3. Көбіне бақалшақ тән. Ол мантииден бөлінеді, қорғаныш, қаңқа қызметін атқарады. Пішіні: қалпақ, спираль немесе екі жақтаудан тұрады. Кейде бақалшақ рудукцияға ұшырайды. 4. Асқорыту жүйесі 3 бөліктен тұрады. Жұтқыншақпен байланысты сілекей безі бар. Жұтқыншақта қоректі үгітетін арнайы мүше – радула, жиі хитинді жақтар дамыған. Ортаңғы ішекке қарын және асқорыту безі – бауыр жатады. 5. Тыныс алу жүйесі – ктенидия немесе тері желбезегі. Құрлық формаларында ктенидия орнында ауамен тыныс алатын мүше - өкпе. 6. Целом – жүрек маңы қалта (перикардия) және гонады қуысы ретінде сақталған (метамерия жоқ). Мүшелер арасы паренхимаға толы. Целомодукта перикардияға ашылады, бүйрек қызметін атқарады. Гонада қуысына ашылатын целомодукт – жыныс өзегінің қызметін атқарады. 7. Қан айналу жүйесі ашық (целом редукциясына байланысты). Қан тамыр және мүшелер арасындағы лакун, синустармен ағады. Бірнеше камерадан тұратын жүрек бар. Көбінде жүрек бір қарынша , екі жүрекшеден тұрады. 8. Зәр шығару мүшесі – бүйрек, мезодермальды перикардиодукт (целомодукт). Бүйрек воронкасы целомға (перикардия), ал зәр шығару тесігі мантий қуысында ашылады. 9. Қарапайым моллюскалардың жүйке жүйесі - баспалдақты (қарапайым буылтық құрттар тәрізді ). Жұтқыншақ маңы сақинадан, комиссурмен жалғасқан екі жұп бағанадан тұрады. Көбіне шашыранды – түйінді, бірнеше жұп ганглиядан тұрады. Олар бір-бірімен комиссур және коннективтермен жалғасады. Кейбір моллюскаларда жүйке ганглиялары жинақталып, күрделі бас миы пайда болады. Моллюскаларда көру мүшесі, статоцистер, осфрадия болады. Сипап сезу клеткалары басында, аяғында, мантии жиегінде кездеседі. 10. Моллюскалардың көбі дара жынысты, бірақ гермафродиттер де кездеседі. Ұрықтану сыртта немесе іште жүреді. 11. Дамуы метаморфозды. Төменгі сатыдағы моллюскаларға трохофора дернәсілі тән. Көбінде трохофора жұмыртқа велигер дернәсілі (парусник) шығады. Кірпікше будасынан басқа велигерде қозғалыс мүшесі – кірпікшемен жабылған қалақшалы желкемесі болады. Тұщы су (кейбір), құрлық молллюскалары тура дамиды. 2-сұрақ. Моллюскалар (әсіресе төменгі сатыдағы формалар) буылтық құрттармен ұқсас. Целомды жануар, зәр шығару жүйесі – целомодукт, қарапайым өкілдерінде қарапайым полихеттер тәрізді жүйке жүйесі – баспалдақты, кей өкілдеріне метамерия байқалады (хитон) жұмыртқа спиральды бөлшектенеді, трохофора дернәсілі. Моллюскалар типі екі тип тармағына бөлінеді: Бүйірнервтері тип тармағы ( Amphineura) Қарапайым моллюскалар, тұтас бақалшақ болмайды, арқа қаңқасы бөлек тақталардан тұрады. Басында қармалауыш, көз, көбінде статоцист жоқ. Жүйке жүйесі – баспалдақты, метамерлі мүшелер бар. Трохофора дернәсілі тән. 2 класс жатады: Қалқандылар класы ( Polyplaeophora ) немесе хитондар. Теңіз жануарлары, аяқтарымен төсемікке жабысып, баяу жорғалайды, радуланың көмегімен балдырларды қырып қоректенеді.Арасында жыртқыштар да кездеседі. Денесін 8 тақтадан тұратын бақалшақ жауып тұрады. Мантий қуысында көптеген (6-88) жұп желбезек болады. 1000-ға жуық түрі белгілі. Денесі 3 бөлімнен тұрады. Ас қорыту жүйесі 3 бөлімге бөлінеді. Жұтқыншақта тұрақты өсетін радула болады, оған жұп сілекей безі ашылады. Оның сөлі углеводты ыдыратады. Ортаңғы ішекке қарын, ащы ішек жатады. Қарынға бауыр ашылады. Артқы ішек аналь тесігімен мантий қуысына ашылады. Ас қорыту процесі негізінен қарында және бауырда жүреді. Ас қорытуда фагоцитоз үдкен орын алады. Қан айналу жүйесі ашық. Жүрек бір қарыншадан, екі жүрекшеден тұрады. Екі бүйрек(целодукт), бір ұшы жүрек маңы қалтаға, екінші ұшы мантий қуысына ашылады. ЖЖ қарапайым, жұтқыншық маңы сақинадан, одан басталатын 2 жұп бағанадан (педаль, плевровисцераль) тұрады. Олар көлденең өсінділермен жалғасып, баспалдақ түзеді. Педаль-аяқты, плевровисцераль-тұлға, мантий, желбезекті нервтендіреді. Сезім мүшелері нашар дамыған: хамаиялық сезім, арқасында-жарық, термосезім эстеттер болады, ал статоцист жоқ. Дара жынысты. Гонадылар дара, өзектері жұп, мантий қуысына ашылады. Жұмыртқа суда ұрықтанады. Буылтық құрттардың дернәсіліне ұқсас «трохофора» тән. Олар жүзіп, түр таратады. Сонымен хитондарға қарапайым белгілер тән: ЖЖ-баспалдақты, көзі, қармалауышы, жақтары болмайды, «трохофора» дернәсілі. Қалқансыздар класы ( Aplacophora )-150 түрі белгілі, аз қозғалатын қазғыш формалар, су түбіндегі микрофаунамен қоректенетін-микрофагтар немесе гидроид полиптер колониясында тіршілік етеді. Денесі құрт пішінді. ЖЖ баспалдақты, Метаморфозды дамиды. Дернәсілі-трохофоратәрізді. жүктеу/скачать 3,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|