«ландшафттану»
жүктеу/скачать 0,95 Mb.
|
kazakstan respublikas au lsharuash l g ministrligi
| Тәжірбиелік сабақ 8
Антропогенді ландшафт 8 1.Адамдардың табиғатқа әсері 2.Адамдардың қайтымды және қайтымсыз әсер етуі 3. Әсер етудің жүйелер немесе класстары Мақсаты: Антропогенді ландшафтағы адамдардың табиғатқа әсерін,адамдардың қайтымды және қайтымсыз әсер етуін,әсер етудің жүйелер немесе класстарын қарастыру. 1.Адам мен табиғат арасындағы өзара әрекет әр уақытта да күрделі бір ғылыми проблема болып қала береді. Адам іс- әрекеті техникалық прогерестің артуына байланысты соңғы кзде ландшафтының әеср етуші өте күшті факторлардың қатарына қосылуда. Антропогенді процестердің қарқыны да, аумағы да күн сайын артып келеді. Қазір жер бетінде адам әрекетінің тікеелй және жанама әсерлері тимеген бірде- бір ландшафт жоқ. Көптеген ландшафт адам әрекетінің нәтижесінде табиғи қалпын өзгертіп, антропогенді ландшафтының тобын құрастыруда. Адам әрекеті ландшафтыныы құрайтын құрамдас бөліктердің бәріне бірдей әсер етпейді. Антропогенді факторлар ландшафтының геологиялық негізін, жер бедерін, климаттың басты элементтерін түбірлі өзгерте алмайды. Адам әрекетіне байланысты негізінен, ландшафтының өзен жүйесі, жылу және ылғал балансы, топырақ жамылғысы, өсімдіктер мен жануалшар дүниесі өзгереді. Бірақ адам әрекеті тоқталысымен, ландшафт табиғи жағдайынқалпына келтіруге тырысады. Бұдан антролпогенді жолмен қалыптасқан туындылы ландшафтының да ттк қатарына жататындығын түсіну қиын емес. Антропогенді фактор нәтижесінде жаңа сипатқа ие болатын ландшафт құрамдас бөліктерінің тұрақтануы ортаның экологиялық жағдайынан үйлесім тапқанда ғана байқалады. Олардың құрамдас бөліктер тізбегінен орын алуы тарихи жағдайлармен ландшафтының өздігінен даму ерекшеліктеріне байланысты болып келеді. Антропогенді фактордың тікелей әрекеті көбіне ландшафтының морфологиялық құрылымдық бөліктерінің өзгерісінде тез байқалады. Ондай құбылыстар мен прцестерге жер бетінің жыралануын, топыфрақ жамылғысының шайылуын, құм шағылдарының көшпелі құм жондарына айналуын т.б жатқызуға болады. Жанама әсер ететін адам әрекетәі негізінен ландшафт құрамдас бөлікті байланыстарын бұзады. Олар алғашқыда көзге көрінбейтін табиғат құбылыстарын қоздырады да ұзақ уақыттардан кейін ғана нәтиже береді. Көпшілік жағдайда ландашфтының қалпына келмейтін өзгерісін тудырады. Ландшафтыны пайдаланудағы адам әрекетінің жағымсыз жақтарын кейбір елдердегі жер өзгерісінен жиі байқауға болады. Мысалы, Въетнам жерінің иландшафтысы1965-1971 жылдары АҚШ бомбалауынан айтарлықтай зардап шекті. 2.Тарихи деректер антропогенді фактор ізінің миллиондаған жылдармен есептелетіні дәлелдеп отыр. Ол техникалық прогрестің өзгерісіне байланысты бірнеше дәуірлерді қамтып келген. Алғашқы техникалық прогрес отынның пайда болуынан басталады. Ал оған дейінгі антропогенлі өзгеріс адамның табиғат байлықтарын даяр өнім түрінде жинауына ғана байланысты болғандықтан, биотикалық фактор жәрехесінен асып кете қойған жоқ. Ландшафтының антропогенді дамуының екінші дәуірі техникалық прогреспен байланысты. Химиялық заттарды халық шаруашылығында пайдаланудан антропогенді ландшафтының үшінші даму дәуірі басталады. Ғылыми – техникалық революцияның өнеркәсіптегі, ауыл шаруашылығындағы және медицинадағы барлық жетістіктері, бір жағынан халықтардың санын өсірді. Егер жер шары халықтарының саны ауыл шаруашылығы дамығанға дейін небәрі бірнеше миллион болса, 1980жылы 5 млрд. болды, ал, 2000жылы 6млрд. жетті. Антропогенді фактордың әрекет ету көлемі, қарқыны халықтардың орналасу тығыздығына, өндіріс құралдары мен өндіріс қатынастарына, т.б. әлеуметтік жағдайларына байланысты әр жерде әр түрлі болып келеді. Жер шары ландшафтысын адам әрекетінің әсеріне қарай төртке бөлуге болады: Адам аяғы баспаған табиғи ландшафт. Адам әрекетінен көп өзгермеген ландшафт. Адам әрекетінен бұзылған ландшафт. Адам әрекетінен түлеп, қайта түзілген ландшафт. Мақсаты: Ландшафтының қолданбалы мәселелерін,инженерлік ландшафттануды,қолданбалы ландшафттық зерттеуде қолданылатын әдістердің түрлерін,ландшафтыны конструкциялауды қарастыру. 1.Техникалық прогресс жетістіктерін халық шаруашылығының барлық саласында кеңінен пайдалану арқылы еңбек өнімділігін арттырып, өнімнің өзіндік құнын кемітуге болады. Ғылыми- техникалық революция табиғат байлықтарының жаңа түрлерін ашып, халық шаруашылық айналымына қосуда. Ландшафтының құрамы мен құрылым ерекшеліктері сәулет өнерінде, инженерлік шешімдерде тиісінше ескеріліп отыр. Егер ХІХ ғасырдың аяғында кейбір өсімдіктер мен жануарлардың қозғалу ерекшеліктері техника тетіктерін құрастыруға пайдаланып, бионика деп аталатын ғылым саласы дамыса, ХХ ғасырдың басында геоника ғылымы ландшафттануды қалыптастырды. Инженерлік ландшафттану ландшафтыны халық шаруашылығының түрлі саласында пайдаланудың қыры мен сырымен қарастырады. Жер шары халықтарының кәсіпшілігі аң аулап, балық ұстаудан басталған. Шаруашылықтың бұ саласын дамытудағы негізгі мәселе- аң мен балықтың ортаға үйлесімді жиілігін сақтау. Алғашқы қауым дәуіріндегі халық санының аздығына байланысты ауланатын аң мен балық мөлшері азая қойған жоқ. Демек, адам әрекеті мен ттк арасында қайшылық болмады. Сондықтан табиғи байлықтарын пайдалануда табиғит құбылыстарын, процестерін, ландшафтылардың даму заңдылықтарын білу, тану қажеттілігі тумады. Ландшафт пен адам әрекеті арасындағы қайшылық, әсіресе халықтың жиі қоныстанған жерінде шиеленісіп, табиғаттың жағымсыз құбылыстарын жиілетті. Мұндай құбылыстар ландшафттану ғылымы қалыптасқанға дейін бір жақты қарастырылып келді. Ландшафттану- ттк мен олардың табиғат байлықтарының географиялық орналасуын, халық шаруашылығы айналымындағы рөлін, ландшафтының қолданбалы мәселелерін зерттейтін ғылым. 2.Ландшафтының қолданбалы мәселелерін зерттеудің маңызы табиғат байлықтарын халық шаруашылығы айналымына қосу ісінде күн сайын артып отыр. Ландашфтының табиғи байлықтарын еселеп арттыратын әдістер көп. Сондықтан белгілі бір аймақтың халық шаруашылығын, оның ішінде ауыл шаруашылығын қалыптастыруда кез келген дақылдарды немесе малды өсіре беруге болмайды. Қандай ландшафт болсын жылу мен ылғал балансының қатынасына байланысты қалыптасады. Бірақ олар жер шарының барлық бөлігінде бірдей мөлшерде таралған. Суық белдеуде жылу, құрақ шөлді аймақтарда ылғал жетіспейді. Сондықтан жылу мен ылғал балансының қатынасын теңестіру ландшафтының қолданбалы мәселесінің бірі болып саналады. Қандай да болсын ландшафттық зертту ландшафт картасын жасаудан басталады. Ландшафт картасын жасау процесінде зерттелетін аудан ландшафтысының таксономиялық бірлігі мен морфологиялық түзілісінің құрылымы талданып, жүйеленеді. Қолданбалы мақсатпен жасалатын ландшафт картасы жалпы ғылыми анықтама жинақтау үшін жасалатындарынан қарапайым, пайдалануға қолайлы болуы арқылы ерекше көзге түседі. Оалрдың мазмұны халық шаруашылығы салаларының қажетіне қарай қосымша аналитикалық мғлұматтарымен толықтырылады. Ландшафтыны инженерлік өнерде, сәулет өнерінде, медицинада, ауыл шаруашылығында және басқа мақсаттар үшін пайдаланғанда олар экономикалық жағынан баға беру өте қиын жұмыс, бұл жолда жинақталған тәжірибе тиянақты тұжырым айтуға аздық етуде. Ландшафтыны халық шаруашылығының әр түрлі салаларында қолданбалы мақсат үшін пайдалануда олардың табиғат жағдайы мен шаруашылық зардабы арасындағы балансын есптеп, ландшафтының құрамдас бөліктері аралық тізбекті балансының тепе- теңдігін сақтау көзделеді. Мұның өзі әрбір аймақтың облыс пен ауданның шаруашылықтың табиғи- экономикалық жағдайн толық дәріжесінде ескеретін, ғылыми жағынан негізделетін, жан- жақты ойластырылған егіншілік жүйесін енгізуді талап етеді. Мысалы, егістік жер мен мал жайылымын пайдалану барысында көп танапты жүйені енгізу тиімді болып шықты. Баланс әдісі жер асты суы, ағаш қоры сияқты қайымды табиғит байлықтарын игеруге өте қажетті. Өнеркәсіптиік құрылыс, қала салуға жарамды жерлер мен рекреациялық объектлерді пайдаланғанда да ландшафт зат алмасу процестерінің нәтижесінде жиналған қалдық заттарды пайдалануға жарамды етіп, оның зиянды әсеріне қарсы тұра алматындай дәрежеде даму керек. Ландшафт шаруашылықтың қалдық заттарын толығымен сіңірмей оның кері әсеріне қарсы тұра алмаса, ластанады, қолданбалы мәнінен айырылады. Ландашфтының қолданбалы мақсатпен зерттелудігі баланс әдісі олардың келешектегі өзгеріс сипаттарын күні бұрын болжауға мүмкіндік бередңі. Қандай болжау болсынбелгілі бір өлшеммен жүргізіледіі. Ол көпжылдық, жылдық, маусымдық, айлық, онкүдік, тәуліктік болып бөлінеді. Болжаудың әрбір өлшемі әр түрлі қатардағы тасонос-миялық ландшафт бірлігі мен әр түрлі қатардағы олардың морфологиялық түзіліс құрылымының сатысына сай келеді. Болжау арқылы ландшафтының жағымсыз өзгерісіне қарсы шара қолданылады. 3.Ландшафтыны конструкциялау арқылы халық ғасырлар бойы қалыптасқан табиғат құбылыстьары мен проуестеріне үйлесімді әсер етеді. Ландшафтыны қайта қалпына келтіру жолында көбінесе ылғал және топырақ құрамындағы минерал заттар балансының маусымдық, жылдық, көпжылдық режимдері, реттеледі, агломерациялық жұмыстардың жүйесі аудандастырылады. жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|