«ландшафттану»
жүктеу/скачать 0,95 Mb.
|
kazakstan respublikas au lsharuash l g ministrligi
| Тәжірбиелік сабақ 6
Ландшафтының геофизикасы 6 1.Ландшафт геофизикасының күн энергиясының тығыз байланысы 2.Трансперация 3.Ландшафт геофизикасының күн энергиясының тығыз байланысы. 4. Гравитациялық энергия 5.Ландшафт процестері Мақсаты: Ландшафт геофизикасының күн энергиясының тығыз байланысын,трансперация процесін,ландшафт геофизикасы саласында жасалған кесінділер және тұрақты зерттеу материалдарын қарастыру. 1.Ландшафт геофизикасына қатысты мәселелерге территориялық табиғат кешендеріндегі күн, гравитация, биохимия, механика, т.б. энергияның өзгеруі мен жер шарындағы таралуы, ылғал және ауа массасының алмасуы, динамикалық құбылыстар, процестер жатады. Олар территориялық табиғат кешендерін түзетін құрамдас бөліктердің дамуы мен динамикалық тепе-теңдігіне, ландшафтының жер шарына таралуына әсер етеді. Басқа тектоникалық, геологиялық, биологиялық, антропогендік факторларымен бірге географиялық қабықтағы территориялық табиғат кешендерінің құрылымдық бөліктерінің қалыптасуында үлкен рөл атқарады. Ландшафт геофизикасы, ең алдымен, күн энергиясына тығыз байланысты болады. Оның территориялық, табиғат кешендеріндегі өзгеріс болады. Күнінен келетін жиынтық радиация (Cs) тік (Csp) және шашыранды радиация (Csr) түрлерінен тұрады. Радиацияның бұл турлерінің арақатынасы территориялық табиғат кескінділерінің географиялық орындары (географиялық енідігі, теңіз деңгейінен биіктігі, жер бедерінің көрініс жағдайы) мен жыл мезгіліне байланысты. Атап айтқанда, мен бұлттылығы жоғары жерлерде шашыранды радиацияның үлесі ал биік тау басында тік радиацияның үлесі артады. Алайда территориялық табиғат кешендерінің түзілуі мен дамуына тікелей әсер ететін радиациялық байланысты жердің эффекті сәулесі мен жер бетінен шағылған радиация өлшемі құрайды. Ол Cr=Cs—Ce--Са формуласымен есептеледі. Мұндағы Сг — радиациялық баланс өлшемі; Cs — жиынтық радиация; Се — жердің эффекті сәулесі; Са — жер бетінен шағылған радиация. 2.Күннен кейінгі орында гравитациялық энергия тұрады. Оның өзгеруі құралдардың көмегімен есепке алынады. Гравитациялық энергия әрекетіне байланысты территориялық табиғат кешендерінде көптеген құбылыстар мен процестер дамиды. Оларға атмосфералық жауын-шашынның жер бетіне түсуі, одан топырақ және грунт қабаттарына сіңуі, жер беті және жер асты суынық ағындары, беткейлердегі жыныс қабаттарының опырылып құлауы, жылысуы, сусып, ығысып, сырғанап түсуі, өсімдіктердің қураған бөліктерінің (жапырағының, бұтағының, бүршігінің т.б.) түптеріне, айнала төңірегіне түсіп жиналуы, топырақ және грунт жыныстарының тапталуы т.б. жатады. Бұл аталғандар территориялық табиғат кешендерінде түрліше сипатта дамиды. Сондықтан олар жеке-жеке зерттеліп, ландшафттық - геофизикалық мағынада тұжырымдалуы керек. Территориялық табиғат кешендерінің түзілуі мен дамуына күн мен гравитациядан басқа да көптеген энергия түрлері әсер етеді. Солардан ландшафт геофизикасында маңызды рөл атқаратындар қатарына жылу мен механикалық энергия жатады. Жылу энергиясы күн энергиясының өзгеруі мен оныңI органикалық заттарда аккумуляциялануына тығыз байланысты. Ол органикалық заттар өртенгенде, су буы конденсацияланғанда немесе сублимацияланғанда, су мұз болып қатқанда бөлініп шығады, керісінше осы аталғандардың дамуы үшін жұмсалады. Басқаша айтқанда, жылу энергиясы ақпарат каналдарына қарай органикалық заттарда аккумуляцияланушы және суды буға айналдыру үшін жұмсалатын немесе ауадағы су буының қайтадан су тамшыларына, мұз кристалдарына айналуына байланысты бөлініп шығатын турбуленттік жылу болып екі түрге бөлінеді. Органикалық заттарда аккумуляцияланған жылу энергиясы мындаған, миллиондаған жылдардан кейін жердін, жылу айналымына қайта қосылуы мүмкін. Қазір осылай өткен геологиялық дәуірлердегі көмір, мұнай, жанғыш газ, жанғыш тақтатас бойындағы жылу энергиясы адам өміріндегі тұрмыстық қажеттілік пен өндіріске жұмсалатын интразоналық сипатта аккумуляцияланған жылу қорының бІр бөлігі болып отыр. Ол территориялық табиғат кешендерінің түзілуі мен дамуына адам әрекеті арқылы әсер етеді. Жылу энергиясының екінші түрі болып саналатын атмосферадағы турбуленттік жылу күнделікті табиғат құбылыстары мен процестердің дамуына қатысады. Ол зоналық зандылық бойынша әрекет етеді. Механикалық энергия тау беткейінен сусып, сырғанап, опырылып құлап түскен заттардан, ауа, су ағындарынан бөлінеді. Ол көбіне грантациялық энергияның өзгеруімен тығыз байланысты болып келеді де, территориялық табиғат кешендерінің дамуында үлкен рөл атқарады. Механикалық энергияның әрекеті зоналық сипатта да, интразоналық сипатта да дамиды. Зоналық сипатта әрекет ететін механикалық энергия түріне желдің күші, ал интразрналық сипатта әрекет ететініне өзен суы мен беткейден құлап түскен заттардың күйі жатады. Осыған байланысты халық арасында "жел еңсепіңнен өтеді", "су тас жарады тас жармаса бас жарады" деген тұжырымдар қалыптасқан. Бұл аталғаядардаң басқа да көптеген энергия көздері бар. Бірақ ол территориялық табиғат кешендерінің түзілуі мен дамуына және географиялық таралуына тікелей әсер етпейді. Олар ландшафт геофизикасына аэрофизикалық, гидрофизикалық, биофизикалық, т.б. құбылыстар мен процестер арқылы ғана әсер етеді. 3.Ландщафт геофизикасындағы келесі бір маңызды процестердің біріне ылғал алмасу жатады. Ол кеңістіктің екі түрлі бағытыңда да дамиды. Біріншіден, температура жағдайынық артуына байланысты жердегі су тамшысынан буға айналып ауаға көтеріледі де, ауадал жер бетіне атмосфералық жауын-шашын болып қайта түседі. Екіншіден өрден ылдиға ағып, гравитациялық желмен қозғалады. Ылғал алмасудың кеңістіктегі қозғалысы бұлай оп-оңай айтыла салғанымен, табиғаттағы бір күйден екінші күйге өтуі өте күрделі болып келеді. Территориялық табиғат кешендеріндегі ылғал алмасу судың булануы мен радиясынан басталады. Булану процесі арқылы жер бетіне түскен жауын-шашын суы, өзен, көл суы, грунг пен топырақ қабатындағы капиллярлық су ауаға көтеріледі. Булану температура жағдайына, жел екпініне, ылғалдың тапшылығына байланысты болады. Қөпшілік жағдайда территориялық табиғат кешендерініц буланғыштығы мен булануы сай келе бермейді. Мысалы, Іле Алатауы алдындағы шөлді ландшафт типінің жылдық орташа буанғыштығы 1000—1200 мм, шг буланатын су буының өл-шемі 150—200 мм. Мұнда ауа температурасының жоғары болып, желдің екпінді соғуына байланысты буланғыштық артқанымен территориялық табиғат кешендеріндегі ылғалдың жетімсіздігіне орай буланатын су буының өлшемі өте аз болып отыр. Демек, булану жергілікті жер жағдайының ерекшелігіне сәйкес әр түрлі табиғат кешенінде әр түрлі өлшеммен сииатталады. Ең аз елшемді булану шөл мен чундрада (200 т/га), орташа өлшемді булану қоңыржай белдеудің орманында (4000—6000 т/га), ең көп өлшемді булану ылғалды экваторлық орманда (12000-13000 т/га) байқалады. жүктеу/скачать 0,95 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|