Ландшафттану

әсеріне және атмосфералық жауын-шашын  мөлшерінің биіктік арткан 

сайынгы  өзгерісіне  байланысты  болып  келеді.  Тауда  әрбір  1000  м 

биіктеген  сайын  күн  радиациясының  карқындылыгы  10 

%

  артады, 

бірақ  жердің  ұзын  толкынды  радиациясының  жылдам  артуына 

байланысты  ауа температурасы  әрбір  100  м  биіктеген  сайын  0,5-0,6°- 

ка кемиді. Тау беткейлерінде ауаның козгалыс багыттары  күрделенеді, 

шық  нүктесі  төмендейді,  ауадагы  су  буы  тез  арада  сұйык  түрге 

айналып, 

тау 

беткейлеріне 

түсетін 

жауын-шашын 

мөлшерін 

арттырады.  Тау  беткейлерінің  биіктігі  арткан  сайын  беткейлі 

гравитациялык  процестердің  (опырылып  күлау,  сел,  кар  көшкіні,  т.б.) 

карқыны 

артады. 

Осылайша 

ландшафтының 

баска 

кұрамдас 

бөліктерінің  өзгерістері  де  өзіндік  сипатка  ие  болады.  Жазык 

жерлердің  биіктік  белдеуі  ландшафтысының  зоналык  ыргағына 

күрделі өзгеріс енгізбейді.

Айтылғандарга талдау жасаганымызда таудагы  биіктік  белдеудің 

жазықтағы  зоналықтан  ерекше  болініп  тұратындығын  түсіну  киын 

емес.  Таудың  биіктік  белдеуі  мен  жазықтың  зоналылығының 

айырмасын С.  В. Калесник төмендегіше жүйелейді:

- жазықтардағыдай субтропиктік атмосфералык максимумдар мен 

ауаның  динамикалық  жағдайларына  байланысты  пайда  болатын 

зоналар тауда кездеспейді;

-  жоғары  ендіктердегі  сиякты,  ұзақ  полярлык  күнді  және 

полярлык, түнді ортаға бейімделген ландшафттар тауда кездеспейді;

-  таудагы  ландшафт  белдеулері  гидротермикалык  градиенттің 

өлшеміне байланысты енсіз болып келеді;

-  таудагы  жер  бедерінің  әр  түрлі  болатынына  байланысты 

ландшафтының биіктік белдеулігі  күрделі кестелермен түрленеді.

-   таудың  бітіміне,  әсіресе  беткейлердің  көрінісіне  карай  эрбір 

таулы аймактың бөліктері бір-біріне ұқсас бола бермейді;

-  тауда  жазык  жерлерде  байқалмайтын  биіктік  белдеудің 

инверсиясы жиі байқалады.

Соңгы  жылдардағы  географиялық  зерттеулер  биіктік  белдеудің 

мұхит  түбінде  де  байкалатындығын  дәлелдеді  (Д.  Г.  Панов,  1950). 

Әзірше мұхит түбі ландшафттары беттік,  аралык тереңдік жэне түптік 

белдеулерге ғана бөлінеді.

Биіктік  белдеу  туралы 

жиналған 

гылыми  материалдарды 

қорытындылай  келіп,  Ф.  Н.  Мильков  жердің  биіктік  белдеулерін 

төмендегіше бөлді:

-  кар  сызығымен  шектелетін  нивальды  (мэңгі  кар  белдеуі)  және 

мұздықты б е л д е у ;\

- абсолют биіктігі 400 м-ден кем болмайтын таулы белдеу;

12

- муқит деңгейімен шектелетін континентті жазықтар белдеуі;

процесі  дамитын

кабатгһщ төменп шеп) таяз сулы құрлықтық қайырлы белдеу;

“ 3000 м терендікпен шектелетін құрлықтық беткей;

В 

. 400° - 5000 

м 

терендіктермен 

шектелетін’  (карбонатгы

шөпнділер мен кремнийлі тұнбаларды бөлетін) абиссальды белдеу;

_

_

 

^

 

^

 

^

м  тереңдіктен  төмен

жататын белдеу.

Теңіз  агыстары  -   жылу  мен  ылғалдың  зоналығына  өзгеріс 

енпзетін  фактор.  Атап  айтқанда,  Калифорния,  Перуан  сияқты  суық 

агыстар  жылудың  жылдық  мөлшерін  60  ккал  см  2-ге  кемітеді,  ал 

Гольфстрим  жылы  ағысы  80  ккал  см2-ге дейін  арттырады.  Суық ағыс 

әрекетінен  климат коитинеитгі  келеді де, ландшафт аридті  сипатқа ие 

болады.  Осылай Перуан ағысы әрекетіне байланысты теңіз жагасында 

орналасқандыгына  қарамастан,  Атакама  шөлінің  ландшафтысы 

түзшген.  Жылы  агыстар  климатгың  континентгігін  жұмсартады.

Мысалы,  Мурманск  поляр  шеңберінен  жоғары  жатса  да,  мұзы 

катпайтын теңіз портгарының тізіміне кіреді.

Жер  беті  мен  жер  асты  суы  жаратылысына  қарай  зоналы 

фактордыц  -   жауын-шашынның  туындысы  болып  саналады.  Бірақ 

олар  ландшафтының  түзілунде  интразоналы  фактордың  рөлін 

атқарады.  Өзен,  көл  маңы  және  жер  асты  суының  жер бетіне  шыққан 

көздерінде  ылғал  қоры  жеткілікті  болгандыкган,  шөл,  шөлейт,  дала 

орманды  дала  зоналарьшда  оазисті  ландшафтысы  қалыптасады’ 

Оазистер саялы көк-жасыл көркімен ерекшеленіп тұрады.

Күинен  келетін  жылу  энергиясы  -   жердегі  бар  экзогенді 

геоморфологиялық  процестерді  дамытушы  фактор.  Оның  мөлшері 

жеР шаРы бойынша бірдей емес және жер беті, мұхиггық шаралар мен 

кұрлықтарға  бөлінуіне,  кұрлық  беті  жыныстарының  литогенді 

құрамына,  өсімдік  жамыл^ісына,  жер  бедері  пішініне  қарай  әр  түрлі 

мөлшердеп  жылу  балансы  түзіледі.  Дегенмен,  ол  экватордан 

полюстерге  қарай  кеми  береді.  Осыған  орай  жер  беті  ландшафтысы 

географиялық белдеу,  географиялық зона және оның бөліктері  жалпы

географиялық  зоналық  заңдылықпен  түсіндірілетін  процестердің 

нәтижесінде пайда болган.

Биоценоздар 

эволюциялық 

процесс 

нәтижесінде 

ұдайы

кұрылымдық жаратылысын  жетілдіріп,  күрделене  береді.  Демек,  ішкі

түр  құрылымы  қарапайым  болып  келетін  суык  белдеулер  мен  шөлді

жерлерге  Караганда  қоңыржай  ендік  пен  тропиктік,  экваторлық

оелдеулердегі  ландшафтының  кұрамдас  бөліктерінің  тепе-тендігі 

табигаттын колайсыз құбылыстарына шыдамды болады.

13

Биотикалық  ф акторлар  биоценозда  кұрайтын  тірі  ағзалардың 

өніп-өсу,  тіршілік  ету  күрестері  аркылы  әрекет  етеді.  Тірі  ағзаларды 

коректік  тізбек,  баскаша  айтқанда,  трофикалык  байланысына  карай 

продуценттер,  консументтер жэне редуценттер деген үш топка бөледі. 

Продуценттер күн энергиясын жэне көмір кышкыл  газын пайдаланып, 

органикалық  емес  заттардан  органикалық  заттарды  синтездеп 

шыгарады.  Консументтер  -   жануарлар  өсімдіктермен  коректеніп, 

өзінше  қоректік  тізбек  қатарын  кұрастырады.  Жер  шарындагы 

жануарлар  жылына 

164  млрд  тонна  фитомасса  кажет  етеді. 

Редуценттерге төменгі сатыдағы өсімдіктер мен басқа хайуанаттардың 

өлексесімен  коректенетін  хайуанаттар  (сапрофагтар)  жэне  топырақ 

қабатындагы  жануарлар  жатады.  Олар  өсімдіктер  мен  жануарлардың 

қалдықтарын  шірітіп,  минералдаушы  қызмет  аткарады,  баскаша 

айтқанда, топырақ кордасын кұрап, оның құнарлығын арттырады.

Тірі  ағзалар  қоректік  тізбек  байланысы  негізінде  өніп-өсу 

мүмкіндігін  реттеп  отырады.  Мысалы,  республикамыздың  шөл 

даласындагы  өзен  жағасында  жылу  мен  ылгал  балансы  үйлесіп, 

топырак  кұнары  жоғары  болғандықтан,  гүлді  өсімдіктер,  шыбын- 

шіркейлер,  кұстар  өзен  жағасынан  өзгеріс  колайлы  мекенжай  табады. 

Сонда  гүлді  өсімдіктердің  нәрімен  қоректенетін  шыбын-шіркейлер, 

шыбын-шіркейлермен  коректенетін  құстардың биомассасы  белгілі  бір 

өлшем 

шегінде 

ала 

тепе-теңдік 

тау 

тұрақтанады 

да, 

қоректенушілердің  биомассасы  әр  уакытта  қоректенушілердің  өніп- 

өсу, тіршілік ету мүмкіндігін реттеп отырады.

Тірі  ағзалардың  мекенжайларда  орлаласуында  да  заңды  түрде 

калыптасқан  реттілік  болады.  Биоценоздар  экологиялық  жағдайына 

қарай  мекенжайларды  иеленеді.  Мысалы,  Солтүстік  Мұзды  мұхит 

теңіздерінің ақ аюын  еш уақытта тайга зонасындағы  кара аю  мекеніне 

жерсіндіре  алмайсың.  Демек,  мекен  ландшафтысының  түзілістік 

кұрылымын  анықтаушы  фактор  рөлін  аткарады.  Белгілі  бір  мекенде 

орын  тепкен  биоценоздар  әр  түрлі  экологиялык  жагдайды  кажет 

ететін  тірі  организм  өкілдерінен  күралганда  гана  динамикалык 

тұрақтылық  табады.  Экологиялық  жағдайы  ортақ  тірі  организмдер 

бэсекелік  күреске  түскенде  жеңгендері  жеңілгендерінің  мекенін 

иеленеді.

Тірі  агзалардың  жагдайының  өзгерісіне  байланысты  дамып 

жетілуін 

эволюциялык 

даму 

дейді. 

Ол 

тір 

орган измдердің 

экологиялык жагдайына бейімделіп сұрыпталу процесі  арқылы жүзеге 

асады.  Экологиялык  жагдайга  бейімделуі  тірі  организмдердің  барлық 

ерекшеліктері  мен  касиеттерін:  ұрыктану,  төлдеу,  көбею,  таралу 

ерекшеліктерін,  жасын,  формасын,  түсін,  физиологиялық  әрекетін,

14

мшез-қадқын  т.б.  толық  қамтиды.  Атап  айтқанда,  суық  белдеудін

өсімдіктері  жатаған,  жануарлары  түкті;  құргақ  белдеудегі  есімдіетер 

жапыраксыз,  ал  жануарларының  терісі  мүйізденген  болады  Тір^

организмдердің  ортаның  экологиялық  жағдайына  бейімделуі  табигат 

ыргақтығына да байланысты. 

у  таоигат

Антропогенді 

фактордың 

әрекет 

ptv 

г»п«-ці 

хапықтардың  орналасу  тыгыздыгына,  өндірі Д у р а л д ар ы  

мен  евдірТс

э—

Г

НЗ  ’ 

элеутетгік  жагдайларыиа 

байланысты 

эр  жерде

р 

турлі 

болып  келеді.  Жер  шары  ландшафтысын  адам 

әрекетінін

әсерше қарай төртке белуге болады: 

эрекетінщ

A

d

  '1 аДадМГ

Ы  баСПЗҒаН  ТабИГИ  ЛандшаФты  Мұнлай  ландшафтыға

рктика, 

Антарктика  және  таулы  белдеудегі  адам  қоныстандаған 

2

=

  Жатады 

жеРлеРДегі  ландшафтынын  кұрамдас  бөлігі 

де

морфологиялык 

түзіліс  құрылымы  да  тьабиғи  фактордың  әрекетіне

гана байланысты дамиды; 

эрекетіне

^   ^  

ішт і 

9w • w 

ш w

2)адам

  Әрекетіне»  кеп  өзгерсмеген  ландшафты.  Ландшафтынын

ұл  т  ьіна тундра,  таига  және  шөлді  аймақтарды  жатқызуға болады 

Б*л 

жерлерге 

халыкгар 

сирек 

қоныстанган, 

әзірше 

т 2 ^ т 

аилықтарын  сарқа  пайдаланудың  қажетгілігі  жоқ.  Сондыктан 

ландшафтының құрамдас бөлік аралық тепе-тевдігі бұзылмаган

1) 

адам  әрекетінен  бұзылган  ландшафты.  Ландшафтынын 

кұрамдас  бөлнггер  байланыстары  жан  -   жақты  зертгелмей  табигат 

баилықгары сарқа  пайдаланылган  жағдайда  аңызақ,  сел,  індет  сияқгы 

Дүлеи 

құбылыстардын 

жер 

жыраланып, 

топырак  ^ д о д  

шаоындықты арамшөп басады, жолдар мен жер азады; 

’

4) 

адам 

әрекетінен 

түлеп, 

қайта 

түзілген 

ланлшаЛ™ 

Ландшафтынын  кұрамдас  бөлім  арқылы  немесе  кұрылымдық  т а іл у  

баиланыстары  жан-жақты  зертгеліп,  табигат  байлықтары  т о л ы ^ е н  

халық  шаруашылыгы  айналымында  тиімді  пайдаланылган  жерлерде 

адам әрекеп гылыми непзда жоспарланады да, ландшафтыны түлетіп 

биологиялық  зат  айналымын,  түсімділігін  арггыруга,  ж ы Г Т ’ 

минералды затгар баланысын тепе -теңестіруге, жерді аздыраты^’жел

су эрозиясы сияқты дүлей кұбылыстарлды болдырмауга бағытгалады 

баскаша аитканда, жогары онімді мәдени ландшафттар тузіледі

Жас  аиырмасына  қарап  антропогенді  ландшафтысы  үш  топқа

жіктеледі:

шаруашы 

түзіледі;

1)  ұзақ  сақталып,  өзін-өзі  реттеуші  ландшафты.  Бұлар  халық

ашылыгы 

------  -----  

^  

Тлаг

  Асшьич

2) 

көпжылдык, 

жарым-жартылай 

ретгелуші 

ландшасЬт

Ландшафтынын бұл тобына екпе орман  алқабын,  канал, бөген сияіоі,

15

жасанды  су жүйелерін,  жол  тораптарын,  шабындык  пен  жайылымдық

жерлерді 

жатқызуға 

болады. 

Оларды 

халык 

шаруашылыгы

айналымынан  шыгарып  алмау  үшін  мезгіл  —мезгіл  жаңғыртып  отыру 

керек;

3) қысқа мерзімді, ұдайы реттеп отыруды кажет ететін ландшафт.

Бұларға  егінжай,  елді  қоныс,  кен  орыны,  саялы  жер  жатады.

Олардың  шығу  тегі  мыңдаған  жылдармен  есептеледі,  бірақ  қай  —

қайсысы болсын жыл сайын өңдеп күтуді  кажет етеді. Мысалы, егістік

жер  жыл  сайын  агротехникалық  өңдеуден  өткенде  гана  тұрақты  өнім 

береді.

Қазіргі ландшафттардың құрылу ерекшеліктері (1-сурет).

Адам  қоғамының  табиги  ортаға  әсері  әр  түрлі.  Дегенменде, 

оларды  бірнеше  топқа  біріктіруге  болады:  жерді  игеру,  мал  жаю, 

орман  шаруашылығы,  кұрылыстың  түрлері,  пайдалы  қазбаларды 

өңдеу, рекреациялык мақсатта қолдану т.б.

Қазіргі ландшафттардың құрылу ерекшеліктері: 

антропогендік  ландшафттар.  Бұл  ландшафт  түрлерінде  тепе- 

теңдіктің  бұзылуы  байкалады.  Антропогендік  ландшафттардың 

жіктелуі толығымен өңделген;

- жайылымдық ландшафттар; 

p H

-

 орман шаруашылық ландшафттар;

- тау-кен ландшафттары;

- су шаруашылық ландшафттары;

- селитебті ландшафттар;

- рекреациялық ландшафттар.

Ландшафттық геокешендер

1 -сурет -  Ландшафттық геокешендер

2.2 Ландшафт морфологиясы

Территориялық  табигат  кешені  туралы  ұгым  гылымға  берік 

сіңіскеннен 

кейін 

галымдар 

оның 

аймактық-типологиялық 

таксономиясын 

және 

морфологиялық 

құрылымын 

жіктеумен 

айналыса бастады. Көп жылдық географиялық ғылыми зерттеулер жер 

бетінің бітім жаратылысы әртүрлі факторлар әрекеттеріне байланысты

16

қалыптасатын  территориялық  табиғат  кешендерімен  сипатталатынын

дәлелдеп  отыр.  Олар  территориялық аумағы  бойынша да,  бірінен-бірі

туындайтын  сатылары  бойынша  да  әр  түрлі  болып  келеді.

Ландшафттану 

ғылымының 

жергілікті 

геожүйелер 

мен

ландшафттардың  заңды  түрде  территориялық  жіктелуін,  яғни  оның

морфологиялық  құрамдас  бөліктерін  зерттейтін  ілім  ландшафт 

морфологиясы деп аталады.

Ландшафттар  морфологиялық  құрылымы  күрделі,  эрі  көп

деңгейлі, 

оны 

ішкі  территориялық  кұрылымының 

күрделілігі 

анықтайды.

Геологиялық негізі,  жер бедері,  климат жағдайы  гидриологиялық

режимі,  топырақ  жамылгысы,  өсімдіктер  мен  жануарлар  дүниесінен

тұратын  биоценоздары  бірдей  болып  келетін  біртекті  территориялық

табиғат  кешенін  ландшафт  деп  атайды.  Оның  нақты  белгілері 

мыналар:

1)  көршілес  жатқандарынан  өзіндік  ерекшеліктері  арқылы 

дараланатын жаратылысы біртекті территория;

2)  пайда  болған  күннен  бастап  бүкіл  даму  тарихында  өзіне  ғана 

тән ерекшелігі болады;

3)  геологиялық  кұрылысында,  жер  бедерінде  жаратылыстық

айырма  болмайды.  Литогенді  негіз  бен  геоморфологиялық  кешеннің

өзгеріске 

ұшырауы 

ландшафтты 

да 

өзгертеді, 

сапасын,

морфологиялық кұрылымын түрлендіреді,  сыртқы  белгілерін  анықтай 

түседі;

4) әрбір ландшафтты  морфологиялык кұрылымы  кайталанбайтын 

тізбектерден тұрады;

5)  ландшафтты  барлық  құрамдас  бөліктермен  морфологиялық 

табигат  кешендерінің  тізбектелуінде  зоналық,  бөліктік  (секторлық) 

жэне биіктік белдеулік айырма болмайды,  өйткені ландшафт зоналық, 

бөліктік  және  биіктік  белдеулік  факторлардың  тұтас  жэне  катар 

әрекет етуі  нәтижесінде калыптасады. 

*

Морфологиялык 

бірліктердің 

ішіндегі 

негізгілері 

мен 

тұрақтылары -  қоныс пен фация.

Фация 

-  

геожүйелік 

иерархияның 

ең 

төменгі 

сатысы

(категориясы). Ол түрған жері мен өмір сүру ортасының біртектілігімен

және  бір  биоценозбен  сипатгалады.  Фация  бұрыннан-ак ландшафттык

түсірулер  кезінде  табиги  территориялык  бірлік  ретінде  картага

түсіріліп  келді, бірак әртүрлі  атпен аталады.  Эпиморфа (РГИ.  Аболин),

элементарлық  ландшафт  (Б.  Б.  Полынов,  И.  М  Крашенинников),

микроландшафт (И.  В. Ларин), биогеоценоз (В.  Н.  Сукачев) т.б. сиякты 

әртүрлі атаулары бар. 

! 

« ‘Ьіндаіы

17

Көптеген  терминдер  ескірді,  қазір  ландшафттар  геохимиясында 

фацияларды — элементарлық ландшафт деп атайды.

Фация -  тірі организмдердегі клетка тәрізді.

Фациялық деңгейде  мынандай  ландшафттық  зерттеу  жұмыстары 

жүргізіледі:

1)  геожүиедегі  зат  жэне  энергия  айналымы  мен  тасымалын 

зерттеу;

2) тірі ағзалардың биогеохимиялық функциясын зерттеу;

3) ландшафттардың вертикальды байланысын зерттеу;

4) динамикалық ерекшеліктерін зерттеу;

5) жергілікті жердегі «нүктелік» мәліметтер жинау;

6) стационарлық ландшафттық зерттеулер жүргізу.

Фация  -   ашық  геожүйе,  ол  маңындагы  фациялармен  тыгыз 

қарым-қатынаста ғана өмір сүре алады.

Қарапайым 

геожүйе 

ретіндегі 

ландшафттың 

негізгі 

ерекшеліктері:

1) қозгалмалылығы; 

;  I 

ш  -

^

 

^  ■

 U w

2) салыстырмалы тұрақсыздығы;

3) аз уақытта өмір сүруі.

Фациялардың  эр  алуандығы  оларды  белгілі  бір  жүйеге  келтіруді 

талап  етеді.  Фациялар  түрлерінің  классификациясын  жасагандар: 

JI. Г. Раменский, Б. Б. Полынов, М. А. Глазовская.

Б.  Б.  Полынов  фацияларды элювиальді,  супераквальды жэне  суб­

аквальды деп бөледі.

Элювиальды 

фациялар 

-  

көтеріңкі 

су 

айырықтық 

мекенжайларда (плакорларда) орналасады. Жер асты сулары өте терең 

орналасқандықтан,  өсімдік  жамылгысы  мен  топырак  кабатына  әсерін

тигізбейді.  Мұнда  заттар  қабаты  арқылы  жеткізіледі,  ал  шыгын  су 

ағындары арқылы жүзеге асырылады.

Супераквальды фациялар -  жер асты сулары жер бетіне жакын 

орналаскан  жерлерде  қалыптасады.  Буланудың  нәтижесінде  бірталай 

еріген  қоспалар  жер  бетіне  көтеріледі.  Осыған  байланысты  топырақ 

жамылғысының 

жогары 

қабаты 

химиялық 

элементтермен

толықтырылады.

Субаквальды 

фациялар  —  сулы  жерлерде  калыптасады, 

сондықтан  түпкі  батпақтарда  қозгалмалы  химиялық  элементтер 

жинақталады. Мұнда гумустың орнында сапропельдер пайда болады.

18

чч

1  -  эллювальды; 2 -  супераквальды; 3 -  субаквальды

2-сурет -  Қарапайым фация л ар түрлері

Қоныс  деп  -   біртекті  субстраттағы  белгілі  бір  жер  бедерінің

мезоформасында  орналасқан,  физикалық-географиялық  процестердің

ортақ  бағытымен  біріктірілген  фациялардың  ұйымдасқан  жүйесін

атаймыз.  Мұндагы  мезорельеф  түрлеріне  төбелі,  ойпатты  жерлердің

кезектесіп 

келуін 

қарастырамыз. 

Мысалы: 

жыра, 

сай, 

өзен 

жайылмасы, т.б.

Жергілікті  жердегі  ағыс  пен  атмосфера циркуляциясы,  химиялық 

элементтер  миграциясы  жер  бедерінің  оң  және  теріс  формаларын 

біріктіргенмен,  бәрібір  жогарғы  жэне  төменгі  рельеф  формаларында 

айырмашылыкгар болады.

Тау беткейлеріне тән үрдістер:

1) белсенді түрде жүретін дренаж;

2) заттардың төмен ығысуы;

3) суық ауаның төмен бағытталуы;

4) фациялардың элювиальдық типтерінің басым болуы.

Ал ойпаң жерлерде:

1) артық ылғалдану;

2) заттардың аккумуляциясы;

3) суық ауаның шөгуі;

4) гидроморфтық фациялардың басым болуы байқалады.

Ал,  мезорельефтің  қарама-қарсылықты  формасы  жоқ  жерлерде,

коныстарды  негізгі  тау  жыныстарының  айырмашылықтары  арқылы 

анықталады.

Қоныс 

-  

геожүйелік 

иерархияда 

фация 

мен 

ландшафт 

аралыгында орналасатын  маңызды  аралық саты.  Ол  негізінен далалық 

ландшафттык  түсірудің  объектісі  болып  табылады,  сонымен  қатар 

аэросуреттерді талдауда негіз болып саналады.

Ландшафт  морфологиясындағы  маңызы  бойынша  қоныстар 

мынандай түрлерге бөлінеді:

19

1) фондық (доминанттық);

2) субдоминанттық.

Қоныстар ішкі құрылымы бойынша әртүрлі болып келеді:

- қарапайым;

- күрделі.

Қарапайым  қоныстар  -   белгілі  бір  мезорельеф  аумағында, 

біркелкі субстратта қалыптасады.

Күрделі  қоныстар -   ірі  мезорельеф  формасында  екінші  дәрежелі 

мезоформамен 

күрделенген 

(жыралы 

төбе, 

көлді, 

батпакты 

қазаншұңқыр) болып келеді.

Қоныстарды классификациялау белгілі бір аймақтык материалдар

непзінде, ірі жэне орта масштаоты картаға түсіруде қолданылады.

Жер  бедерінің  жеке  дара  бітімінде  қалыптасқан  коныстар 

тізбегінің  құрылымдық,  динамикалық  бірлігін  жергілікті  жер  деп 

атайды.

Ландшафтының  геологиялық  кұрылысы  мен  жер  бедерінің 

ерекшеліктеріне  қарай  іргелес  жатқан  қоныстар  тіркесіп  жергілікті 

жер  деп 

аталатын  территориялық  табиғат  кешенін 

кұрайды. 

Жергілікті  жер  ландшафтының  құрамында  кейде  болмай  да  қалады. 

Тұтас  бітімді  қоныстан  тұратын  ландшафттылар  жергілікті  жерге 

бөлінбейді.  Мұндай  ландшафтылар  жер  бедері  тегіс,  морфологиялық 

кұрылымы  бөлінбейтін  дала,  шөлейт,  шөл  жиі  кездеседі.  Ал  ойлы 

қырлы  жерлерде  коныстар  тізбегі  типтес  бірлігі  әртүрлі  болатын 

жергілікті  жер тобын  құрайды да,  типтік, тектестік, түрлестік бірлікке 

жіктеледі. Жергілікті, региондық, планеталық геожүйелер кездеседі.

20

A  1   геологиялык  қима,  Б  -   маңайындағы  жергілікті  жерімен  өзен 

аңгарының  жер  жоспары;  I  -   ылғалды  жыралары  бар  қоныстарымен 

«жергілікті  жер»;  II  -   құрғак  жыралыры  бар  қоныстарымен,  әктасты 

жарықшақтары  бар  «жергілікті  жер»;  I  —  карбон  әктастары;  2  —

 

юралық  балшықтар;  3  -   морена  астының  флювиогляциальды 

кұмдары;  4  -   жоспардағы  морена;  5  -   сырғыма;  6  -   сырғымалармен 

ылғалды  жыралар;  7  -   құрғақ  жыралар;  8  -   жағалық  кертпеш;  9  -  

«жергілікті жердің» шекаралары

3-сурет — Ландшафттың морфологиялык бөлігі  ретінде жергілікті 

жердің жекелену жагдайын аныктайтын сызба нұсқа

21

3 Л ан дш аф тгарды ң  аудандасты ры луы

Ландшафтының  таксономиялық  бірлігі 

жер  бетіндегі 

ттк 

физикалық-  геогафиялык  топтастыру  немес  бөлшектеу  нәтижесінде 

жүйеленеді.  Әр  өңірдің  өзіндік  табиғат  жағдайының  ерекшеліктерін 

ескере  отырып,  жер  бетін  жеке  аймактарға  жэне  олардың  бөліктеріне 

бөлуді 

ф и зи кал ы қ-гео гр аф и ял ы қ  аудандасты ру  деп 

атайды. 

Физикалық-географиялық  аудандастыру  нәтижесі  елдің  табигат 

жағдайы  мен  байлыгын  кешенді  түрде  жан-  жақты  анықтап,  табигат 

байлыгының 

халық 

шаруашылығында 

игерілуін 

карастырады. 

Физикалық- 

географиялық  аудандастыру 

процесінде 

эр  түрлі 

сатыдағы  ландшафт  бірлігі  жогарыдан  төмен  қарай  да,  төменнен 

жогары  қарай  да  жүйеленеді.  Баскаша  айтканда ландшафтының  әрбір 

ірі  бөлігіне  зоналық  және  азоналық  факторлар  эсер  етеді,  сондыктан 

бұлардың  әрекетіне  байланысты  дамитын  физикалық-  географиялык 

аудандастырудың  теориялық  негізі  болып  саналады.  Бұлармен  бірге 

географиялық  қабық  та  жер  бетінің  эр  түрлі  бөліктерін,  күрделі  бір 

территоиялық 

жүйеге 

біріктіретін 

процестерде 

әрекет 

етеді. 

Бөлшектеу  мен топтастырушы  процестер төменгі  сатыдағы  ландшафт 

бірлігінде  қаркынды  дамиды  да,  іріленген  сайын  баялай  түседі. 

Сондықтан  физикалык-географиялық аудандардың көп сатылы жүйесі 

колданылады,  ягни  физикалық-  географиялык  аймақтар  жеке  шагын 

бөлшектерге бөлінеді.

Физикалық-географиялық  таралудың  дифференциацияның  жер 

бетінде екі деңгейі бар:

- аймақтық;

- жергілікті (локальді) таралу.

Аймақтық дифференциация мынандай факторларга байланысты

- күн энергиясы;

- жердің ішкі энергиясы.

Екі  фактор да кеңістік  пен уакытта бірдей байкалмайды.  Олар екі 

географиялык 

заңдылықты 

-  

азоналылык 

пен 

зоналылықты 

анықтайды.

22

л

4-сурет -  Физикалық-географиялық аудандастыру  сызба  нұсқасы 

(Исаченко бойынша,  1998)

жүктеу/скачать 2,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: