Лекция : 30 сағат обсөЖ : 30 сағат Барлық сағат саны : 90 сағат Қорытынды бақылау : емтихан, 1 семестр
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ “Халық ауыз әдебиеті” пәні бойынша 050117 мамандығының студенттері үшін
жүктеу/скачать 2,87 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Жетісай – 2006 ж
- Эпостық жыры.
- Қыз Жібек жыры.
- Эпостық жанрлар
ОҚУ - ӘДІСТЕМЕЛІК КЕШЕНІ“Халық ауыз әдебиеті” пәні бойынша 050117 мамандығының студенттері үшінСИЛЛАБУС
Оқу түрі : күндізгіКурс : 1, 1 – семестр, 2 кредит Лекция : 15 сағат ОБСӨЖ : 15 сағат СӨЖ : 15 сағат Барлық сағат саны : 90 сағат Қорытынды бақылау : емтихан, 1 – семестр Аралық бақылау саны : (кредит бойынша) 2 кредит Жетісай – 2006 жОҚУ САҒАТТАРЫНЫҢ КРЕДИТКЕ СӘЙКЕС ТАҚЫРЫП БОЙЫНША БӨЛІНУ КЕСТЕСІ
ЛЕКЦИЯ САБАҚТАРЫНЫҢ ЖОСПАРЫ № 1 ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ : Эпостық жырлар. Жоспары : 1. Қазақ эпосының жанрлық құрамы. 2. Көне эпос. 3. Батырлар жыры.
Әрине батырлар жыры бір ғасырдың ғана жемісі емес. Ол халықтың ертедегі тұрмыс – тіршілігіне, тарихына, қоғамдық өміріне байланысты туып, солармен бірге жасасқан. Сондықтан да батырлар жыры өзінің қалыптасу даму процесінде талай қоғамдық және таптық тілектерге сәйкес көптеген өзгерістерге ұшыраған : әрбір тарихи кезеңнің, қоғамдық және таптық ой-сананың көзқарастардың алуандаған әсерін бойына жинай берген. Әрбір қоғамдық құрылыс, әрбір тап батырлар жырын өз тілегіне, өз мүддесіне сай етіп өзгертіп те отырған, олар батырлар жыры арқылы өздерінің қоғамдық және таптық идеясын таратуға тырысқан. Батырлар жырын зерттеуде қате – кемшіліктер де болмай қойған жоқ. Кейбір еңбектерде батырлар жыры сын көзімен қаралмай, барлығын бірдей халықтық деп бағалау, асыра мақтау басым болды. Бертін келе батырлар жырының барлығын бірдей халыққа жат деп көрсету кейбір әдебиетшілер мен тарихшылардың еңбектерінен орын алды. Шынына келгенде, батырлар жыры жайында орын алған бұл екі көзқарастың екеуі де теріс, зиянды еді. Батырлар жырының барлығының кіршігі жоқ, таза халықтық шығаралар деп бағалау немесе олардың бәрі де халыққа жат деп. көрсету – тарихқа жасалған үлкен қиянат болып табылады. Батырлар жырының тіпті жалпы ауыз әдебиетінің ерте заманда, халықтың жазу – сызу өнері болмаған кезінде туғандығын, олар ауызша туып, ел арасына ауызша айтылу арқылы тарағандығын, ұрпақтан – ұрпаққа ауызша айту негізінде жеткендігін, осының негізінде әр түрлі қоғамдық, таптық тілектерге сәйкес талай-талай өзгерістерге ұшырағанын еске алсақ, әрбір жырдың жай-күйі ашыла түспек. Кейбір жырлардың алғашқы нұсқасы халықтық ортада туып, кейіннен оны үстем таптың иемденіп кеткенін аңғару да қиынға соқпайды. Сондықтан біз батырлар жырын сөз еткенде оның туу, ел арасында тарау жайын, қандай жағдайда және қалай дамығандығын еске алуға тиістіміз. Жырды зерттегенде, оқытқанда, талдағанда ескі мәдениет туралы лениндік ілімге сүйене отырып, шын мәніндегі халықтық жырларды ала білуіміз керек. Батырлар жырының барлығын таза халықтық немесе бәрі де халыққа жат керексіз мүлік деп қараушылықтың зиянды екендігін еске тұту қажет. Батырлар жырының тарихқа байланыстылығы. Қазақтың ауыз әдебиеті халықтың ертедегі тұрмыс-тіршілігіне, тарихына байланысты туды десек, мұны батырлар жыры жайында да айтуға болады. Батырлар жырының алғашқы ұсақ үлгілері сонау ерте заманда, патриархтық-рулық құрылыс кезінің өзінде-ақ туа бастаған. Сол кездің тарихта аттары мәлім рулары: үйсін, қаңлы, қоңырат, керей, қыпшақ, т.б. өздерінің ру тәуелсіздігін сақтап қалу үшін күрескен. Мұндай күрестер кезінде әр рудың батырлары өз руларын қарсы жақтың шабуылдарынан қорғап қалу жолында ер лік жасаған. Олардың бұл жолдағы ер лік істері ру арасында өлең-жырға, аңыз-әңгімеге айналған. Дегенмен, патриархтық-рулық құрылыс кезінде туған батырлар жырының үлгілері толығымен сақталмаған. Оның кейбіреулері кейінен ауыз әдебиетінің басқа түрлерімен қосылып арласып кеткен. Сондықтан батырлар жырының алғашқы үлгілерінің жалпы жайын, сипатын дәлелдеп айту өте қиын. Қазақта батырлар жырының көбірек туған кезі XIV, XVIII ғасырлардың арасы секілді. Осы аталған кекзеңдерде бүгінгі қазақ халқының көне тарихында бірнеше елеулі оқиғалар болып өтті (бұл жерде бір жағдайды ескер те кетелік тарихтың айтуынша XV ғасырға дейін “қазақ” деген тұтас халық болмаған жеке бытыраңқы рулар болған. Олардың бәрі “ноғайлы” деген жалпыға бірдей ат пен аталған, кейіннен XV ғасыр ішінде бұл рулардың көпшілігі бір жерге қосылып, содан былай қазақ халқы аталған). Бұлардың ішінен бастылары төмендегілер еді : XIII ғасырдың басында монғолдардың Шыңғысхан бастаған шапқыншылылар Қазақстан мен Орта Азияға жорық жасайды. Әскери күші мығым құрылған Шыңғыс хан жергілікті халықтардың қанын судай ағыза отырып оларды өзіне күшпен бағындырып алады. Монғол шапқыншылары мұнымен қанағаттанбай Иран мен Иракқа, Кавказдық елдерге және Европаның оңтүстік Шығысына қарай да шабуыл жасайды. Бұл жерлерде де олар өздеріне қарсылық көрсеткендерді аяусыз қырып жойып, басып жаншып орырады. Зорлық пен үстемдік жүргізеді. “Бағынған” жерлерді Шыңғыс өз баларына, туған – туысқанына, нояндарына бөліп берді. Олардың әр қайсысын жеке ұлыс (мемлекет) деп жариялайды. 1240 жылы Жошының (Жошы Шыңғыс ханның баласы) ұлысы құрылады. Мұны тарихта Алтын Орда деп атайды. Шыңғысхандықтар (алтынордалықтар) қарамағындағы елдерді ауыр азапқа ұшыратыды, запас пен қорлықта ұстайды. Ауыртпалықтың зілді салмағы еңбекші халыққа түседі. Жергілікті рулардың шонжарлары алтынордалықтармен қосылып алып, еңбекші бұқараны қан – қақсатады, қанауды күшейтеді. Мұнымен қатар, алтынордалықтардың өзараларында да, талас – тартыс, күрестер болып тұрады. Оның зардабы да халыққа тиеді. Шапқыншылық, ел талағыштық жорықтарын олар өздерімен көршілес елдерге соның ішінде орыс жеріне де жасайды. Мұндай шапқыншылыққа төзе алмаған орыс халқы күреске шығып өзінің ер жүрек батыр ұлы Дмитрий Ивановичтің (Донскойдың) бастауымен 1380 жылы қыркүйек айының үшінде Куликово даласында алтынордалықтарды талқандап жеңеді. Осыдан былай алтын орда ыдырай бастайды. Алтын орда ыдырағаннан кейін, оның орнына үш хандық (Қырым, Қазан, Астрахань хандықтары) құрылады. Бұлардың арасында да феодалдық талас-тартыстар, шабуыл жасап ел талаушылық әрекеттер күшейе түседі. Осындай талас тартыстың салмағы мен ауыртпалығы еңбекші бұқараға қатты батады. Бірақ бұған халық көндігіп отырмайды. Міне қазақтың ертедегі батырлар жыры жоғарыда айтылған тарихи кезеңдердің, ұлы оқиғалардың елесін беру негізінде туып қалыптасады. Бұдан, әрине, батырлар жыры тарихи құжат деген ұғым тумайды, әдебиеттік шығармалардың қандайы болса да, белгілі оқиғалардың тарихи құжаты болып табылмайды. Батырлар жыры да сондай. Олар өткендегі оқиғалардың сәулесін елестетуші, тарихи оқиғаларды суреттеу негізде туған көркем шығарма болып қана табылады. Қорыта келгенде, қазақта батырлар жырының тууына осы аталған екі жағдай үлкен әсер етті деуге болады. Бұдан әрине бергі заманда яғни XIX ғасырдан бергі жерде батырлар жыры шығарылмаған дегенде ұғым тумауы керек.
2. Байтұрсыноа А. Ақ жол – А., 1991 3.Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940 4.Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989 5.Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978 6.Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967 7.Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976 8.Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978 9.Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991 10.Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956 11.Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967 12.Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976 Оқулықтар13.Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // шығармалар 6-т – А., 1964 14.Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – А., 1974 15.Садырбаев С. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Хрестом-А.,1977 Қосымша16.Қазақ әдебиетінің тарихы 1-т 1,2-кітаптар. – А., 196031964 17.Қазақ фольклористикасының тарихы – А., 1988 18.Қазақ фольклорының тарихылығы – А., 1993 Эпостық жанрлар19.Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –А., 1985 20.Бердібаев Р. Епос-ел қазынасы. –А.,1995 21. Ыбыраев Ш. Қазақ эпосы. – А.,1995 22. Абылқасымов Б. Телқоңыр. –А., 1993 23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы мен тюркология. –А.,1987 24.Ғабдуллин М., Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жыры. –А.,1972 25.Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тар мәселелері. –А.,1958 Жирмунський В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский народный Героический епос. – М., 1947 26.Қоңыратбаев Ә. Қазақтың “Қозы Көрпеш” жыры туралы. –А.,1959 Бердібаев Р. Қазақ эпосы.-А.,1982 № 2 ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ : Қобыланды батыр жыры. Жоспары : 1. Жырдың жиналуы, зерттелуі. 2. Тарихи оқиғаның жырдағы елесі. 3. Жырдағы образдар.
Мұндай деректі “Қобыланды батырды” жырлаған Марабай, Мергенбай, Біржан Толымбаев, Айса Байтабынов, Мұрын жырау Сеңгірбаев, Есмұрат Нұуабыллаев (қарақалпақ ақыны) сияқты жыраулар да айтады. Ел арасынан қазақ ауыз әдебиетінің кейбір үлгілері XIX ғасырдың ішінде жинала бастаған. “Қобыланды батыр” жырын алғаш рет жинаған Ыбырай Алтынсарин деуге болады. Марабай ақынның “Қобыланды батыр” жырын XIX ғасырда жазып алып, бірінші рет баспа жүзіне шығарған адам деп Ы. Алтынсаринді айтуға болады. Ы. Алтынсарин Марабайдан “Қобыланды батыр” жырын толығынан жазып алды ма, жоқ па, ол арасы әзірге мәлім емес. Бірақ Ыбырайдың “Хрестоматиясындағы” үзіндіге қарағанда, ол бұл жырды толығынан жазып алғандығы байқалады. Бірақ баспаға жырдың аса бір көркем бөлімін ғана таңдап алып шығарған секілді. Ы. Алтынсаринның “Қобыланды батырды” Марабай ақыннан (бір вариантын) жазып алып, оны пайдалануы кейінгілерге үлгі болады. Осыдан былай “Қобыланды батыр” жырының басқа варианттарын жинап алу ісі басталады. Мәселен, жырдың бір кішкене үзіндісі “Торғай” газетінде (1901 жыл, № 15) басылады және “Орынбор оқымысты комиссиясының еңбектерінде” (1910 ж., XXII том) бір үзінді енеді. Бұдан кейін Махмұт-Сұлтан Тұяқбаев деген кісі “Қобыланды батыр” жырын бұрынғы Қостанай уезі, Қарбалық болысындағы жыршы ақын Біржан Толымбаевтан жазып алады да, ең алғаш рет өз алдына кітапша етіп 1914 жылы “Қарқыпшақ Қобыланды батыр” деген атпен бастырып шығарады. Мұны “Қобыланды батыр” жырының ең көлемдісі, тотлық айтылған түрі деуге болады. Мұнда Қобыландының тууынан басталып, қартайғанға дейінгі ерлік істері жырланады. Жырдың Марабай ақын айтуындағы вариантын 1922 жылы Ә. Диваев бастырып шығарды. Мұнымен қатар, “Қобыланды батырды” Мергенбай, Нұрпейіс, Мұрын, Айса секілді ақындар да жырлаған. “Қобылнады батырды” жырлаған ақындардың қайсысы болса да, адам образын жасауға айырықша мән береді. Халықтың досы қайсы, дұщпаны қайсы екендігін дәлдеп көрсету үшін жырдағы басты адамдардың іс-әрекетін сипаттайды, олардың жағымды, жағымсыз образын жасайды және олардың бәрін есте қаларлықтай етіп суреттеуге тырысады. Қобыландының батырлығы жөнінде жыршы ақындардың бәрі де (Марабайдан басқасы) әңгімені әріден, баланың тумай тұрған кезінен, Тоқтарбай мен Аналықтың бір перзентке зар болуынан бастайды. Бұған үлкен мән беріледі. Бұдан, бір жағынан, шаруақор, адал еңбек етіп ел-жұртын асырайтын; екіншіден, ішкі және сыртқы жаулардан халықты қорғап алатын батыр ұл болуын арман еткен халық қиялы көрінеді. Осындай батыр ұлды халық атынан іздеп Тотқтарбай мен Аналық дүние кезеді. Әрине, ондай ұлды тәңріден сұраушылық-ерте кездегі адам баласының ой-өрісі, дүние танушылығы төмен сатыда болған кезін аңғартады. Бірақ, әңгіменің негізгі идеясы-халыққа қамқор болатын батыр ұл (азамат) іздеуден туған. “Қобыланды батыр” жырының Марабай, Біржан, Мергенбай айтатын варианттарындағы негізгі образдың бірі – Қараман. Қараман – жағымсыз бейнеде алынған образ. Оның жырға қосылуы Қобыландының батырлық даңқын көтеру үшін, ел қорғаған ер қайсы, қарабастың қамын ойлаған ез қайсы екенін көрсету үшін, нағыз батыр мен қорқақты айыру үшін алынған деуге болады. Халықтың батырлар жырында суреттелетін әйелдер көбінесе батырдың сүйікті жар-жолдасы, сенімді серігі, ақылшы досы ретінде алынады. Халық әйелдер жөніндегі әділетті, турашыл көзқарасын ауыз әдебиетіне енгізгенде, ақылды, білгір, дана адамдар әйелдер арасынан да шығатындығын көрсетеді. Мұндай әйелдерді ерлермен қатар қойып жырына қосады, олардың жағымды образын жасайды. Осы негізде жасалған көркем образдың бірі – Құртқа. Халық жырында Қобыланды қандай ардақты болса, Құртқа да сондай. Егер халық жыры Қобыландыны ел қорғаған, халқына қамқор болған батыр деп көрсетсе, Құртқаны ақылды, білгір, дана адам деп жырлайды. Жырда Қарлығы көк сауытты киінген, көк сүңгіні ұстаған батыр тұлғасында алынады. Оның істеріне батырлық сипат береді. Жыршылардың қайсысы болса да (Нұрпейіс пен Мұрын жырында Қарлыға кездеспейді) Қарлығаны батыр, өжет қыз етіп суреттейді. “Қобыланды батыр” қазақ ауыз әдебиетіндегі көркем жырдың бірі дегенде, ең алдымен, оның тіл байлығын, сөздік қорын молынан пайдалана отырып, әдемі картиналар, партреттер жасайды, жыр оқиғасын әсерлі етіп баяндайды. Батырдың ерлік күрнсін, жекепе-жек ұрыстарын суреттегенде адамға әсер ететін асқақты сөздерді қолданады немесе “Әйт, жануар, шу, деді” дегенде аттың жүрісін суреттеу үшін ұшқыр, қанатты сөздерді алады. Тайбурылмен құйындатып бара жатқан Қобыланды емес, жырды тыңдаушының өзі сияқты әсер қалдырады. Жыр тілінің байлығы неше түрлі әдемі теңеулер, метафоралар жасауымен, дыбыс қайталауларымен де көрініп отырады. Жоғарада аталғандарды жинақтай келгенде, “Қобыланды батыр” жырын халықтық сипаты мол, ертеден келе жатқан көркем жырдың бірі бағалаймыз.
2.Байтұрсыноа А. Ақ жол – А., 1991 3.Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940 4.Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989 5. Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978 6.Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967 7.Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976 8.Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978 9.Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991 10.Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956 11.Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967 12.Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976 Оқулықтар13.Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // шығармалар 6-т – А., 1964 14.Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – А., 1974 15.Садырбаев С. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Хрестом-А.,1977 Қосымша16.Қазақ әдебиетінің тарихы 1-т 1,2-кітаптар. – А., 196031964 17.Қазақ фольклористикасының тарихы – А., 1988 18.Қазақ фольклорының тарихылығы – А., 1993 Анықтамалар, көрсеткіштер, библиография. 19.Рефолюцияға дейінгі қазақ тілінде шыққан әдеби кітаптар./1807- 1917/
20./Аннотацияланған библиогр. Көрсеткіш/-А., 1978 21.Субханбердина Ү. Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар. – А., 1979 22.Ақын-жыраулар. Өмірбаяндық анықтамалар. – А., 1979 жүктеу/скачать 2,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|