Лекция : 30 сағат обсөЖ : 30 сағат Барлық сағат саны : 90 сағат Қорытынды бақылау : емтихан, 1 семестр
жүктеу/скачать 2,87 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қосымша
- Фольклор практикасы
- Эпостық жанрлар
- Оқулықтар
ОқулықтарСейфуллин С. Қазақ әдебиеті // шығармалар 6-т – А., 1964 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – А., 1974 Садырбаев С. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Хрестом-А.,1977 ҚосымшаҚазақ әдебиетінің тарихы 1-т 1,2-кітаптар. – А., 196031964 Қазақ фольклористикасының тарихы – А., 1988 Қазақ фольклорының тарихылығы – А., 1993 Анықтамалар, көрсеткіштер, библиография. Рефолюцияға дейінгі қазақ тілінде шыққан әдеби кітаптар./1807-1917/ /Аннотацияланған библиогр. Көрсеткіш/-А., 1978 Субханбердина Ү. Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар. – А., 1979 Ақын-жыраулар. Өмірбаяндық анықтамалар. – А., 1979 Фольклор практикасыСмирнова Н. С., Нұрмағамбетова О. Ә Қазақ халқының ауыз әдебиетін жинаушыға өмек. – А., 1960 Круглов Ю. Г. Фольклорная практика. – М., 1986 Эпостық жанрлар19.Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. –А., 1985 20.Бердібаев Р. Епос-ел қазынасы. –А.,1995 21. Ыбыраев Ш. Қазақ эпосы. – А.,1995 22. Абылқасымов Б. Телқоңыр. –А., 1993 23. Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы мен тюркология. –А.,1987 24.Ғабдуллин М., Сыдықов Т. Қазақ халқының батырлық жыры. –А.,1972 25.Жұмалиев Қ. Қазақ эпосы мен әдебиет тар мәселелері. –А.,1958 Жирмунський В. М., Зарифов Х. Т. Узбекский народный Героический епос. – М., 1947 26.Қоңыратбаев Ә. Қазақтың “Қозы Көрпеш” жыры туралы. –А.,1959 Бердібаев Р. Қазақ эпосы.-А.,1982
№ 6 ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ : Лиро-эпостық жырлар. Жоспары : 1. Халық лирикасының жанрлық ерекшелігі. 2. Идеялық – көркемдік мәні. Ерте кезде туған күрделі оқиғаға құрылған жырдың бір түрлі лиро-эпос немесе лиро-эпостық жырлар деп аталады. (Бұл жырлар бір кезде «Тұрмыс -салт» жырлары деп те аталып жүрді). Егер батырлар жырының басты тақырыбы ел қорғау жайы болса, лиро-эпос жырының әңгімесі халықтың тұрмыс- тіршілігіне, үйлену салтына, әдет-ғұрпына байланысты туады.Мұндағы әңгіме көбінесе жастар туралы, олардың бас бостандығы, махаббаты мен сүйіспеншілігі, ішкі сезімі, қуанышы мен арман-мұңы, қайғы-шері жайында болып келеді. Өткен заманда жастардың бас еркі болмағандығы, олардың арман мүдделеріне жетуі, сүйгендеріне қосылуы жолында көптеген бөгеттердің кездескендігі, ол бөгеттерді жеңе алмай ауыр аза, зор қасіретке ұшырағандары суреттеледі. Батырлық жырлар сияқты лиро-эпостық жырлары да бір дәуірдің жемісі емес. Бұл да талай ғасырмен бірге жасасып, әр түрлі жағдайлардың, таптық, қоғамдық тіліктердің ыңғайына қарай өзгеріп отырған. Ұрпақтан-ұрпаққа ауызша айтылып, көптеген өзгерістерге ұшырау арқылы жеткен. Қазақ ауыз әдебиетінде лиро-эпос жырларының ертеден келе жатқан үлгілері өте көп. Солардың ішінде «Қозы Көрпеш - Баян сұлу жыры», «Қыз Жібек», «Айман - Шолпан», «Құл мен қыз», «Мақпал қыз» сияқты жырлар ел арасына ауызша айтылу түрінде кеңінен тараған. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасы қазақтың лиро - эпостарының ішінде ең көнесі. Бұл жайт поэманың идеялық мазмұны, композиялық құрылысы тілі т.б. жағынан да аңғарылады. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» жырының ескіркен поэма екендігін дәлелдейтін поэманың өзінде екі түрлі мотив бар. Бірі, қалыңдығының тумай жатып шалғай кетуі де , екіншісі, малшылық айналасындағы күрес және ертегі мен ұштасатын жайттар. Бұл мотивтің батырлық туралы постар және ертегімен өзектесіп жатушысы. Жалпы ауыз әдебиетінің ескі түрінің бірі ертегі болса, сол мотивтердің эпос, лиро-эпостарда жиі ұшырауы оның ескілігін дәлелдейді. Неғұрлым бергі заманға жақындаған сайын, ертегі, аңыздар азая береді де, шығарма реалистік өмір құбылыстарына жақындай түседі. «Қозы Көрпеш - Баян сұлулардың» кейбір варианттарында кездесетін қырық бөрі, қалың тоғай тәрізді жайттар ертегілік мотив. Бұның элементі Жанақ-Бейсенбай варианттарында да кездеседі. Мал бағу, бақташылық поэмада қатты дәріптеледі. Қарабайдың сол мал үшін бармайтын жері, баспайтын тауы жоқ. Мал шөлдеген де су тауып беремін деген Қодарға жалғыз қызы Баянды беруге уәде етеді. Қарабайға мал байлық – салтанат үшін керек емес, оның ауруы тәрізді. Поэманы оқыған адамға Қарабай- мал барлық ақыл- ойын әбден билеген, тұрпаты басқа болғанымен малмен жаны бір тәрізді сезім қалдырады. Оның 90 құлына да ерліктері сол мал айналасын да көрінеді. Малды қатты дәріптеуі жөнінде көп жерлері, ертегі, аңыз әңгімелердің ескі бір түрі саналатын «Ер Төстік» ертегісіне ұқсайды. Қозының қалыңдығын іздеу мотиві кей жақтарынан батырлық эпостардың жар іздеулерді еске түсіреді. Көп жерлері «Алпамыс» эпосына ұқсайды. Іште жатқанда құда болу, қыздың әкесінің қаша көшуі, жарын іздеу т.б. «Қозы Көрпеш - Баян сұлуда» бірінші планда сүйіспеншілік, ғашықтық Тапай ақын жырлаған бұл пікірдің он алты варианты бар. «Қозы Көрпеш - Баян сұлу» поэмасаның негізгі идеялық мазмұны сол дәуірдегі жастардың сүйіп қосылуының арман еткен тілік мүдделерді қамтиды. Әуелде поэманың бір сабағы жесір дауымен байланысты болғанға ұқсайды. «Жесір ерден кетсе де, елден кетпейді » деген пікірді де сабақтастырған. Кейін ол жақтары көмескеленіп, сүйіспеншілік мәселесі негізгі орын алып, оқиға тек сол тақырыптың айналасына ғана шоғырланып қалған. Поэманың бас қаһарманының және ұнамды образдардың бірі - Қозы Көрпеш. Бұл өзінің сүйген қызды алуды арман еткен, сол дәуірдегі жастардың бастарындағы ой - сезімдерді қамтитын образ. Қашықтық қаһармандарға тән қарапайымдылық, нәзіктік, көріктілік, қайырымдылық, тәуекелі мықты, бетінен қайтпайтын, қиыншылыққа төзімділік сықылды қасиеттер Қозы Көрпештің басынан табылады. Қозы Көрпеш алғашқы кезде біреулердің айтумен ғана біледі. Бірінші вариантта Тазшадан екінші вариантта кемпірден естиді. Қозының елінен аттанғандағы негізгі ой атастарып қойған жесірін өзі іздеп барып алу ғана болады. Қозыны жетімсініп, қызымды бермеймін деп. көшіп кеткен Қарабайдың іс әрекетін өзін қорлағандық деп біледі де, ар үшін атқа мінеді. Қозы әуелде ары үшін атқа мініп, тек қалыңдығын іздеу болса, екеуі танысқан күннен - ақ олардың арасында шын сүйіспеншілік басталады. Бұрын бір-бірінің сұлулықтарын сырттан естіп көруге құмарлық етеді, ғашықтыққа айналады.екі жастың қосылуына зор бөгет Қодардың көлденең тұруы, қосыла алмай қалудың қаупі араларындағы сүйіспеншіліктерін өрбіте, күшейте түседі. Жалпы лиро-эпостық поэмалардың қаһармандрына тән қасиеттер Қозы Көрпештен табылады. Жас кезінен ақ оның ақылды, саналы, көрікті бала болып, көзге түсуі, ерекше күштілік қасиеті болмаса да, айтқан сөз, алған қасиетінін қайтпайтын табандылық, сүйгеніне шын берілушілік. Кетер алдында анасы әрі жалғыз ұлын қимас, әрі алдағы қауіп-қатерлерді бұрын сезіп, аналық борышта да, мал.-мүлкінің иесіз қалып бара жатқандығын айтып, қаншама тоқтатпақ болса да, Қозы Көрпеш тоқтамай неге де болса бел буып, қиын жолға жалғыз кетеді. Қай вариантта болсын оның Баянды сүюшілік сезімін аса суреттеуге тырысады. Баян мен Қозы Көрпеш сабақтас. Бұлар бір нәрсенің екі жағы сияқты Қозы сүйіспеншілікті аңсаған қазақтың ұлы десек, Баян қызы. Баян оқиғасы, ел қыздарының басында күні кешегіге дейін болып келді. Ата ауыл аймақ қыздарын сүйгеніне бермей малға сату тәрізді әдет ескі ғұрыптың берік жағының бірі болды. Бірақ, қазақ қыздарының бәрі оған көне берген жоқ, өз әлінше қарсылық жасап, өзінше жол іздеп, бас бостандығын аңсаушылар да табылды. Қай кезде болсын, жақсылықты алдағы өмірден күтетін халық өзінің ұл қыздарының ауыр халдерін көріп, олардың сүйгендеріне қосылуларын тіледі. Сондықтан, ескі өмірдің өрескел жақтарына қарсылық жасаушы қыздардың өмірін және ауыр халдерін, көздеген мақсаттарын жинастырып, бір қыздың басындағы оқиға етіп көрсетті. Қозы Көрпеш Баян сұлу жыры сюжет құруға, оқиға желісін тізбектей отырып баяндауы және адам образдарын айқын етіп жасауы жағынан өзі типтес басқа жырлардан әрі күрделі, әрі көркем жыр. Оның ең алдымен көзге түсетін ерекшелігі – оқиғаның реалистік өмірден алынуында. Жыр оқиғасын дамытуда, адам образын жасауда жыршы өз кезіндегі қазақ поэзиясының әр түрлі үлгілерін барынша мол пайдаланған. Ол өлеңнің айтыс түрін де, тұрмыс – салт жырларын естірту, жоқтау, қоштасу т. б түрлерінде қолданған. Басқа жырларға қарағанда мұндағы өзіне тән бір ерекшелік – оқиғаның диалолог арқылы дамытуында. Қолданылған әдебиеттер тізімі Негізгі : 1.Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзий. – А., 1992 2.Байтұрсыноа А. Ақ жол – А., 1991 3.Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940 4.Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989 5.Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978 6.Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967 7.Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976 8.Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978 9.Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991 10.Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956 11.Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967 12.Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976 Оқулықтар13. Сейфуллин С. Қазақ әдебиеті // шығармалар 6-т – А., 1964 14. Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – А., 1974 15. Садырбаев С. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Хрестом-А.,1977 Қосымша16. Қазақ әдебиетінің тарихы 1-т 1,2-кітаптар. – А., 196031964 17. Қазақ фольклористикасының тарихы – А., 1988 18. Қазақ фольклорының тарихылығы – А., 1993 № 7 ЛЕКЦИЯ.
Лиро-эпос жыры туралы. Қозы Көрпеш – Баян сұлу жырының идеялық мазмұны. Жырдағы жағымды, жағымсыз кейіпкерлер. Жырдың көркемдік құрылысы. Лиро-эпос жырларының ішінде тақырыбы, оқиғасы, құрылысы жағынан айырықша орын алатыны және халық арасына көп тарағаны-Қозы Көрпеш пен Баян сұлу жайындағы жыр. Бұл жыр бір-біріне ғашық болған екі жастың өмірін ғана баяндаған дастан емес. Ол, сонымен қатар , қоғамдық мәні бар әңгімелерді қамтыған , халықтың өткендегі тұрмыс – салтын суреттеген жыр. “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жыры тек қазақ арасында туып, қазақ еліне ғана тараған жыр емес. Ол ерте кезде бір – бірімен қарым – қатынас жасаған, көшіп – қонып көршілес болған , тұрмыс- салты , тіршілігі ұқсас қазақ, башқұрт, барабан татарлары, ұйғыр, алтай елдерінде айтылып жүрген жыр. Аталған халықтардың қайсысы болса да бұл жырды өзінің төл шығармасы деп таниды. Соңғы кезде “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жыры жайында біраз еңбектер жазылады. М. Әуезов, Х. Жұмалиев, Ы. Дүйсенбаев сияқты ғалымдар бұл жырды арнайы зерттеп, бұл жырдың қазақта он алты варианты барлығын анықтады. Және де олар жырдың қазақтағы варианттарын башқұрт, ұйғыр, барабан татарлар арасында, алтай елдерінде айтылатын әңгімелерімен салыстыра зерттеді, қандай ұқсастықтары, айырмашылықтары барлығын көрсетеді . Қазақ арасында айтылып, ауызша тараған “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырының он алты варианты бар дедік. Оларды зерттеген ғалымдардың мәліменіттеріне қарағанда, бұл жыр ел арасына өткен ғасырдың бас кезінде- ақ жинала бастаған. Бұл ретте игілікті жұмыстар жүргізген орыс ғалымдары болған. Мәселен, шығыс әдебиеті мен араб тілін зерттеуші орыс ғалымы Саблуков жырдың бір варианты 1830 жылы бұрынғы Семей губерниясына қарасты Көкпектілікт бір жыраудың жазып алған. Өткен ғасырдың өзінде-ақ “Қозы көрпеш – Баян сұлу” жырына талай ғалымдар көңіл аударып, бірсыпыра пікірлер айтқан болатын. Олар жырдың өзін ғана сөз қылып қана қоймай, сонымен қатар Қозы Көрпеш пен Баянның моласы дейтін моланы ескі дүниенің ескерткіш белгісі ретінде зерттеген еді. Мәселен, Г. Н. Потанин бұл жырды аса жоғары бағалап, дүние жүзілік эпостық шығармалардың қатарына қояды. “Бұл жыр-дүние жүзіндегі ең қымбат әдебиет мұраларына жататын шығарма”, - дей отырып, Потанин оны Ромео мен Джульеттаға теңейді. Өз тұсында Шоқан да “Қозы Көрпеш” жырын сүйсіне тыңдап, Жанақтан жазып алғаны мәлім. “Алтын айдар Қозы Көрпеш пен сұлу Баянның сүйіспеншілігі туралы шығарылған ақындық аңыз”-деп бағалайды ол. Академиек Радлов пен профессор Березин “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” жырының ертеден келе жатқан әдебиеттік мұра екендігін атап көрсетеді. И. Безверхов деген кісі “Қазақтың өлеңшілері мен ақындары” туралы жазған мақаласында “Қозы Көрпеш” жырын жоғары бағалап, қазақ халқының ерте заманда туғызған ақындық шығармасы екендігін айтады да, бұл жырды Арыстан ақынның қалай жырлағанын жазады. Түрік халықтарының ертедегі өлең құрылысын зерттеген ғалым Ф. Корш “Қозы Көрпеш” жырына айырықша тоқтап, оның көркемдігін сөз етеді. Бұл шын мәніндегі халық жыры дейді. “Қозы Көрпеш-Баян сұлу” жыры жайында пікір айтқан ғалымдардың екінші тобы Қозы мен Баянның моласы дейтін моланы зерттеген. Орыс ғалымдары Н. Абрамов, Н. Пантусов, И. Кастанпье т. б. өткен ғасырдың аяқ кезінде бұл моланы зерттей келіп, оны ерте заманның архитектуралық өнерін көрсететін белгі деп қарайды. Жанақтың өмірбаяныын, ақындық қызметін баяндайтын деректер өте аз. Шоқанның айтуына қарағанда, Жанақ ірі ақын және асқан қобызшы болған. Оның өлең, жырларын тыңдаған Шоқан: “Жанақ нағыз ақын, жыршы еді”,--дейді. Біржанмен айтысқа түскен Сара да осыны айтады, Жанақтың әрі қобызшы, әрі атақты алғыр ақын екендігін еске түсіреді. Жанақ ақындар айтысы арқылы ақындық атқа ие болған, ол өз кезінде көптеген ақындармен айтысқа түсіп, талайды сөзбен буған ақын. Оның бір-екі айтысын Сәкен Сейфуллин “Қазақтың ескі әдебиет кұсқалары” (19123 ж.) деген кітабына енгізген. Соның бірі Жанақтың Түбек ақынмен айтысы. Есмағамбет Исмайыловтың мәліметтеріне қарағанда, Түбек “XVIII ғасырдың ақыры мен XIX ғасырдың басында жасаған”. Жанақ өз кезінде Жетісу, Семей жақтарын көп аралаған, сол маңдағы ақындармен айтысқа түскен және үлкен жырлар айтып жүрген. Бірақ оның “Қозы Көрпеш – Баян сұлудан” басқа да қандай жырлар айтқанын мәлімдеу қиын. Өйткені басқа жырлары сақталмаған секілді. Жанақтың айтуындағы “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” жырын ел арасынан жинап, 1936 жылы бастырған Мұхтар Әуезов болды. Мұхтардың айтуына қарағанда, Жанаұ бұл жырын Сыбанның төресі Солтабай дегннің үйінде жатып айтыпты деген сөз бар дейді. Содан оны басқа ақын жыршылар үйреніп алып, елге таратыпты, кейінгі айтушы ақындар Жанақ нұсқасына біраз өзгерістер де енгізді. Қозы мен баянды арман-мүддесіне жеткізіп, өлтірмей тірі қалдырады. Мұнысы Жанақ жырына қосылған жамау сияқты дейті Мұхтар. Жырдың Жанақ айтты дейтін варианты Жанақтың өз аузынан емес, Бейсенбай деген жыршының айтуынан жазып алынған. Жанақтан Шоқан жазып вариант әлі күнге табылған емес. Сондықтан, жырдың жанақ вариантына бергі ақындар қандай өзгерістер қосқанын анықтау қиын. Бірақ та бұл жөнінде Мұхтар Әуезов аса орынды пікір айтады: Ел арасына тараған Жанақ жырының бір түрінде өлетін Көсемсары емес, Қозы Көрпештің өзі, онда жыр аяғы қайғылы халмен бітетін еді, ал жырдың қуанышпен аяқталуы Бейсенбай ақынның қоспасы, өзгертуі болып табылады,-дейді. Біздіңше, бұл дұрыс пікір. Өйткені жыр оқиғасының дамуына қарасақ, Қозының өлмей тірі қалуы мүмкін емес. Демек, бергі айтушы ақындер Жанақ вариантын өңдеп өзгерткен. Жанақ жырлаған “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” негізінде халықтық жыр. Сюжет құрылысы, оқиғаны дамытуы жағынан болсын, көркемдік-шеберлігі, образ жасау жағынан болсын, бұл-күрделі шығарма. Мұнда да жырдың басты тақырыбы-ескі әдет-ғұрып, тұрмыс-салттан алынады. Ескі рушылдық, феодалдық қоғамда туып белгілі праволық нормаға, дәстүрге айналған, заң болып қалыптасқан салтты, яғни жастарды үйлендіру салтын, жырдың басты тақырыбы етеді. Жырдың қайсысы болса да бұл салтқа қарсылық білдіріп шенемейді, қайта оны бұзбай сақтау жағына көңіл бөледі. Жанақ жырында да осы мотив басты орын алады. Қарабай мен Сарыбай төс түйісіп құда болысып, тумаған балаларын атастырып қояды. Мұны Жанақ табиғи нәрсе, халықтың салты осы деп түсінеді. Сол түсінігін жырына қосады. Қозы мен баян арасындағы махаббат, сүйіспеншілікті де жыр осы салтқа байланысчтырады. Жастардың қайсысы болса да бұл салтты бұзбай, оны құптауға тиісті екедігін ескертеді және мұны орындаған жастар кіршігі жоқ таза махаббатқа ие болады, ынтымағы жарасады деген түйін шығарады.... Қорыта келгенде, жауыздық пен әділет дүниесінің тартысын суреттеген, “Қозы Көрпеш – Баян сұлу” қазақ халқының ертеден келе жатқан көркем шығармасы болып табылады.
Байтұрсыноа А. Ақ жол – А., 1991 Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940 Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989 Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978 Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967 Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976 Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978 Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991 Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956 Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967 Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976 ОқулықтарСейфуллин С. Қазақ әдебиеті // шығармалар 6-т – А., 1964 Ғабдуллин М. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. – А., 1974 Садырбаев С. Қазақ халқының ауыз әдебиеті. Хрестом-А.,1977 ҚосымшаҚазақ әдебиетінің тарихы 1-т 1,2-кітаптар. – А., 196031964 Қазақ фольклористикасының тарихы – А., 1988 Қазақ фольклорының тарихылығы – А., 1993 Анықтамалар, көрсеткіштер, библиография. Рефолюцияға дейінгі қазақ тілінде шыққан әдеби кітаптар./1807-1917/ /Аннотацияланған библиогр. Көрсеткіш/-А., 1978 Субханбердина Ү. Қазақтың революциядан бұрынғы мерзімді баспасөзіндегі материалдар. – А., 1979 Ақын-жыраулар. Өмірбаяндық анықтамалар. – А., 1979 Фольклор практикасыСмирнова Н. С., Нұрмағамбетова О. Ә Қазақ халқының ауыз әдебиетін жинаушыға өмек. – А., 1960 Круглов Ю. Г. Фольклорная практика. – М., 1986 Қазақ фольклорының даму, қалыптасу кезеңдері. Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. – А., 1985 Тұрсынов Е. Д. Қазақ ауыз әдебиетін жасаушылардың байырғы өкілдері. – А., 1976 Қасқабасов С. Қазақтың халық прозасы. – А., 1985 Қоңыратбаев Ә. Қазақ эпосы және тюркологія. – А.,1987 Қазақ фольклористикасының тарихы. – А.,1988 Седеханов К. қазақтың Ұлы Отан соғысы кезіндегі халық поэзиясы-А.,1974 Төреқұлов Н. Қазақ совет халық поэзиясының жанрлық ерекшеліктері-А.,., 1979 Қоңыратбаев Ә. Қазақтың “Қозы Көрпеш” жыры туралы. –А., 1959 Бердібаев Р. Қазақ эпосы.-А.,1982 № 8 ЛЕКЦИЯ. ТАҚЫРЫБЫ : Қыз Жібек жыры. Жоспары : Қыз Жібек жырының мазмұны. Жырдағы жағымды, жағымсыз кейіпкерлер. Лиро – эпос жырларынан ел арасына ауызша да, баспа арқылы да ертерек тарағаны – “Қыз Жібек”. М. Әуезовтің айтуына қарағанда, “Қыз жібек” жырының бір варианты өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарында Қазанда басылған. Бірақ ол күні бүгінге дейін қолға түскен емес. Ы. Дүйсенбаевтың зерттеуінде былай делінеді: XIX ғасырдың екінші жартысында Зайсан жағында Валиолла Тухватуллин деген мұғалім болыпты. Ол ел арасынан “Қыз Жібек” жырын жинайды да, 1894 жылы Қазанда бастырады. Кейіннен бұл вариант 1896, 1897, 1905, 1909, 1911 жылдары қайта шығарылады. Жырдың осы варианты 1925, 1933, 1939 жылдары да басылады, 1958 жылы “Қазақ эпосы” деп аталатын жинаққа енеді. “Қыз Жібек” жыры қазақ еліне көптен таныс және оны бірнеше ақындар жырлаған. Мәселен, орыс ғалымы В. Карлсон осы ғасырдың бас кезінде жазған бір мақаласында “Қыз Жібек” жырын Қазақбай және Көшілек деген ақындардың айтып бергенін хабарлайды. Қазақтың халық ақындары Нұрпейіс, Мұрын жырау, Айса да жас шағында бұл жырды айтып жүрген. Бірақ олардың қай көлемде және қандай мазмұнда жырлағанын айту қиын. Өйткені олардың айтуындағы “Қыз Жібек” жазып алынбағын. Мұны халық ақыны Омар Шепин де жырлаған. Бұл жөнінде Ы. Дүйсенбаев жоғарыда аталған еңбегінде мынадай бір дерек келтіреді. “Қыз Жібекті”,-дейді ол,-жас кезінде Омар Шепин ұзақ жыр етіп айтқан екен. Кейіннен ақын ол жырын ұмытқан көрінеді. Тек болғаны: Жақсыға бір сөз айтсаң, шам алмайды, Сөз бабын жаман адам таба алмайды. Жайықтың екі жағын бірдей жайлап, Өтіпті он мың үйлі Жағалбайлы. Әр қойды жетім қозы емеген-ді, Екі айғыр қасаң байтал тебеген-ді. Жамағат, құлақ салып тыңдасаңыз, Айтайын өлең қылып Төлегенді,- деген шумақтары есінде қалыпты. Бұл деректерге қарағанда, “Қыз Жібек” жыры ел арасына бірнеше вариантта тараған. Солардың баспа жүзіне шыққаны (1894 жылы) Валиолла жинаған варианты. “Қыз Жібек” жырының Валиолла варинаты орыс тіліне де аударылып басылған болатын (“Песни степей”, 1940) және жазушы Ғ. Мүсіреповтың либретттосы бойынша, композитор Е. Г. Брусиловский “Қыз Жібек” атты опера жазып, сахнаға шығарды. Сәкен Сейфуллин: “Қыз Жібек” жыры ноғайлы рулары ыдырап, бөлініп кеткен заманды суреттейді,-дейді. Мұхтар мен Сәбиттің айтуына қарағанда, бұл жыр он жетінші ғасырдың шамасында туған секілді. Өйткені жырда аталатын рулар сол кезде Жайық, Қара теңіз (онысы Каспий теңізі яғни Атырау теңізі болса керек) бойларын мекендеп, сол маңда көшіп жүрген. Әдебиетшілер мен тарихшылардың екінші бір көтерген мәселесі “Қыз Жібек” жырының халықтық немесе халыққы жат шығарма екендігін анықтау айналасында болады. Сәкеннің айтуынша, “Қыз Жібек” байлардың ұлдары мен қыздарын ардақтаған, соларды мадақтап суреттеген жыр болып табылады. Бұл пікірді Мұсатай да қостайды. “Жырдың жұртқа таныс вариантында,-дейді М. Ақынжанов,-халықтық элементтер өте аз. Жырдың идеялық мазмұны және көркемдік түрі халықтық емес. Поэманың мақсаты-көшпелі тұрмысты, жерді жеке меншік етіп пайдалануға және адамды адам қанауға негізделген патриархалдық-феодалдық қарым-қатынастарды мадақтау; ескі өмірді, қыздарды қалың малға сату, сатып алуды және әмеңгерлікті уағыздау, Сөз жоқ, бұл идея феодалдардың мүддесін көрсетеді. Поэмада озық ой-пікір жоқ, еңбекші бұқараның езушілерге қарсы күресі суреттелмейді, поэма ілгері ұмтылуға шақырмайды”,-дейді. “Қыз Жібек” жайында пікір айтқан (жоғарыда аталған) әдебиетші, ғалымдардың екінші тобы бұл жырдың халықтық негізде шыққандығын дәлелдейді. Мұхтар, Сәбит, Хажым, Ғабит т. б. жырдың халықтық сипаты барлығын, халық тілегіне үйлесетіндігін айта келіп, жырға көптеген өзгерістер енгендігін, жырды үстем тап өз мақсатына пайдаланбақ болып өңдегенін, халықтық әңгімелерді феодалдардың мүддесіне қарай бұрмалағандығын айтады. “Қыз Жібек” – ақындық тіл жағынан да әдемі жырдың бірі. Неше түрі әсірелеу, көріктеу, кейіптеулер, әдемі теңеулер, сұлу сөз саптастары жиі ұшырайды. Жыршы ақын халықтың тіл байлығын пайдалана отырып, аз сөзге көп мағына сыйғыза біледі. Жібектің сұлулығын, тұлпарлардың шабысын немесе кейіпкерлердің көңіл-күйін суреттегенде ақын тілінің әдемілігі де, байлығы да көрінеді. Қорыты келгенде, “Қыз Жібек” жыры қазақ ауыз әдебиетінің көрнекті бір үлгісі болып табылады. Жырдың жоғарыда көрсетілген қайшылықтарымен қатар, халықтық жақтары да бар екендігі сөзсіз. Сондықтан оны сын көзімен қарай отырып, пайдалануға тиістіміз. Қолданылған әдебиеттер тізімі Негізгі : Аль-Фараби. Трактаты о музыке и поэзий. – А., 1992 Байтұрсыноа А. Ақ жол – А., 1991 Веселовский А. Н. Историческая поэтика. –М.,1940 Тайлор Э. Первобытная культура – М., 1989 Анисимов А. Духовная жизнь перврбытного общесттва – М., 1978 Гусев В. Е. Естетика фольклора – Л., 1967 Пропп В. Я. Фольклор и действительность – М.,1976 Әмельянов Л. И. Методолог, вопроы фольклористики – Л., 1978 Әуезов М. Әдебиет тарихы – А., 1991 Ысмайылов Е. Ақындар – А., 1956 Смирнова М. С. Казахская нарадная поэзия – А., 1967 Садырбаев С. Фольклор және естетика – А., 1976 жүктеу/скачать 2,87 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|