Лекция №1 Лекция тақырыбы: Тәрбие-тәрбиелеу үрдісін ғылыми байыптаудың негізгі категориясы

- қазақстандық патриотизм мен азаматтықты қалыптастыру;

- саяси, құкықтық, экономикалық, экологиялық, талғам мәдениетін жоғары деңгейде қалыптастыру;өзінің кәсіби қабілетін айқындауды қалыптастыру;отбасылық мәдениетті және гендер проблемасындағы сауаттылықты калыптастыру;

- рухани-адамгершілік, этномәдениет, ұлтаралық қатынас пен толеранттылық мәдениетін қалыптастыру;сыни ойлау дағдысы мен салауатты өмір салтын қалыптастыру.

• 
  Әлеуметтік мағынада — бұл аға буын жинақтаған тәжірибені жас ұрпақ өкілдеріне өткізу. Тәжірибе дегеніміз - адамзаттың өз тарихи даму барысында жасаған рухани мұрасы, дәлірек айтсақ: адамдарға белгілі болған білімдер, ептіліктер, ойлау тәсілдері, құқықтық, адамгершілік және т.б. нормалар.
  
• 
  Педагогикалық мағынада - бұл тәрбиеленушіге ықпал жасау үшін
  ұйымдастырылған арнайы іс-әрекет, тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсатты процесс.
  

Сонымен, тәрбие — бүл жалпы, ортақ міндеттерді іске асыру барысында мұғалім мен оқушыныңықпалдастығы әрекеттерін қамтамасыз етуші арнайы ұйымдастырылган тәрбиелік жүйе жағдайында мақсаты тұлға қалыптастыру болған әлеуметтік процесс.

Педагогикалык процесте тәрбиенің мәні мен мақсаты және жүйесі өмір сүріп отырған қоғам саясаты мен экономикалық жүйесінің дамуына байланысты туындайды. Әрбір қоғамдық-экономикалық формацияларда адамдардың материалдық және рухани өмірлерінін үздіксіз өзгеріп отыруына сай, қарым-қатынастардын жаңа формалары туып, тәрбие мақсаты мен мазмұнына да жаңашыл идеялар енеді. Демек, әрбір қоғамдық-экономикалық формацияның алмасуымен әлеуметтік, философиялық ой-пікірлер де өзгерісте болып тәрбиенің мақсаты мен міндеттеріне ықпал жасайды.

Тәрбие - қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның алға дамуына, өркендеуіне мүмкін емес. Тәрбиені жалпы және мәңгілік категория деп санаған жөн.

1993 жылы қабылданған тәлім-тәрбие тұжырымдамасында «тәрбие – халықтың ғасырлар бойы жинақтап, іріктеп алған озық тәжірибесі мен ізгі қасиеттерін жас ұрпақтың бойына сіңіру баланың қоршаған ортадағы қарым-қатынас дүниетанымын, өмірге деген көзқарасын және соған сай мінез-құлқын қалыптастыру» деп анықтама берілген, ал «қазақ педагогикалық энциклопедия» сөздігінде «тәрбие - қоғамдық, өндірістік және мәдени өмірдің белсенді қатысуымен даярлауды мақсат етіп қойған, жеке адамды қалыптастырудың жүйелі процесі» деген анықтама береді.

Еліміздің әлеуметтік-экономикалық дамуын жеделдету кезеңінде адам факторы жаңа негізде қаралып жаңа адамды қалыптастыру барысында әрбір жасөспірімнің субьективтік талап-тілегін, бейім-қабілетін және тіршілік өмір сферасында белсенді саналы шығармашылық қасиетін одан әрі дамытады. Өйткені, жеке адамның әлеуметтік белсенділігі артқан сайын, оның терең мағыналы қоғамдық мәселелерді шеше білуге құлшына кірісіп, айналасып қоршаған адамдармен адамгершілікті-психологиялық байланыстары күрделеніп, қоғамның саяси-экономикалық қарым-қатынастары жүйесінде әлеуметтік шығармашылық көлемдері өрбіп, оның мәні арта түспек.

Жас ұрпақтарға аға буындардың жинақтап берген әлеуметгік бай тәжірибесін беруде, олардың сана-сезімдеріне сіңдіруге, мағыналы мінез-құлық нормалары мен тұрмыс, әдет-дағдыларын қалыпастыруда тұтас педагогикалық тәрбие қоғамдық функция атқарады. Осы орайда, тәрбиеге жүктелген ең басты мақсат: қоғамға қажетті адамгершілік қасиеті жоғары еңбексүйгіш, ғылыми дүниетанымы қалыптасу үстіндегі, эстетикалық талғам-сезімі мен дене күші мығым, белсенді өмірлік поэзиясы айқындалған жас өспірімді дамытып қалыптастыру.

Тәрбие процесінің мәнін ашуда Н.К.Крупская, А.В.Луначарский, П.П.Блонскин, С.Т.Шацкий, А.С.Макаренко, В.А.Сухомлинский және т.б. ғалымдар өз үлестерін қосты. Мысалы, А.С.Макаренко тәрбие процесінің мақсаты әр елдің қоғамдық қажеттілігінен яғни біздің тәрбие процесі халқының талабынан, мақсаттары мен міндеттерінен туындайтыны белгілі.

Мектептерде оқу мен тәрбиені педагогикалық процесс ретінде арнайы ұйымдастырылып, оқушылардын сана-сезімдерін, мәдениеті мен мінез-құлықтарын қалыптастырды. Тәрбие процесі арқылы жасөспірімдср еліміздің материалдық және рухани байлықтарын, адамзат қауымының бай тәжірибесін игереді. Соның барысында жеке адамның және оқушылар ұжымның өмір тәжірибелерінен білім алуы, еңбектенуі мен бір-бірімен қарым-қатынас жасау салалары жүйесі молая береді.

Сонымен, тұтас педагогикалық тәрбие процесі дегеніміз -жеке адам мен балалар ұжымын әлеуметтік тұрғыдан қалыптастыруда, оларды өмірге дайындап, қоғамда өз орнын таба білуге үйретіп, әрбір әрекетімен, қызметімен қоғамға пайда келтіруден, өз жеке басына қанағаттанған сезіммен қарауға тәрбиелеу.

Педагогикалык процесінің қүрылысы өз ерекшіліктеріне байланысты алдына айқын мақсаттар қойып, тәрбие мазмұнын соған негіздеп, оларды іс жүзіне асыруда тәрбиенің формалары мен әдіс-тәсілдерін, объективтік мүмкіндіктерін, сонымен қатар жеткен жетістіктердің қорытындысын белгілейді.

Тәрбие процесі -жеке тұлғаның дамуын қалыптастыру процесі, оның құрамына сырттан мақсат бағыттылы ықпал ету мен жеке тұлғаның өзін-өзі тәрбиелеуі кіреді.

Бүгінгі таңда көп тараған тұжырымдамаға сәйкес тәрбие процесі-бір-бірімен өзара тығыз байланысты дамып отыратып тәрбиелік жағдайлар мен тәрбиелік істердің тізбегі ретінде қарастырылады, әрқайсысы алдыңғысының нәтижесі ескеріліп құрастырылатын жүйелі, көп құрылымды қызмет, іс-әрекет, қарым-қатынас.

Тәрбие процесінде тек қана тәрбиеленуші, тәрбиелік іс-әрекет, тәрбие қызметі, тәрбиешінің өзі, тәрбиеленушімен оның өзара ықпалы, іс-әрекеті дамып қана қоймайды, біртұтас объекті дамиды, ал ол жүйе болғандықтан, компоненттердің жиынтығанан гөрі үлкенірек, ауқымдырақ болады.

Осылайша тәрбие процесіне деген жалпы қатынастарды әлеуметтік, психологиялық, технологиялық, әлеуметтік-психологиялық, біржақты түсінікті жеңіп отырамыз.

Тәрбие теориясы өзінің өзіндік зерттеу объектісіне ие болады.

Тәрбие процесіне тән мынандай қасиеттер, сипаттар айқындалып, сипатталған: статистикалылығы, көп өлшемділігі, көпжақтылығы, өзін-өзі басқарушылық, иерархиялық (иерархичность.). Тәрбие процесінің мазмұндық және процестік, атқарушылық (процессуалдық) жақтары бөлінеді, ажыратылады. Олардың бірлігі тек қана өте жоғары дәрежеде абстракциялағанда көрінеді де, тәрбие процесі жүргізіліп жатқан нақты жағдайдан шығуға көмектеседі. Оқу пәнінің мұғалімі, сынып жетекшісі мен ұжымның жүргізетін тәрбие жұмысы, бұл тұтас тәрбие процесі емес. Олардың соңынан тұтастықты көру үшін педагогикалық абстракция қажет. Тәрбие теориясындагы өте маңызды методологиялық проблема абстракциялаудың дәрежесі.

Төмен дәрежеде абстракциялауда тәрбие процесі көрінбейді, ал өте жоғары абстракциялау өмір шындығынан қол үзу қаупін туғызады.

Тәрбие - жеке тұлғаны мақсат бағыттылы қалыптастыру процесі. Бұл- арнайы ұйымдастырылған, басқарылатын, бақыланатын, нәтижесінде қоғамға пайдалы, әрі қажетті адамды қалыптастыру мақсатын көздеген, тәрбиеші мен тәрбиеленушінің өзара іс-әрекеті, ықпал ету процесі. Тәрбиелік ықпал алдын ала белгіленген мақсат, міндет, мұратқа сай қалыптасу үстіндегі жеке тұлғаның қоршаған табиғи-әлеуметтік ортамен рухани, өндірістік қатынасын, жеке адамдардың өзара әрекеттерін реттеп, үйлестіріп отыруға негізделеді.

Тәрбие процесінің ерекшеліктері: Біріншіден, бұл - мақсат-бағыттылы процесс. Тәрбиеленушіге тәрбиені оның мақсаты түсінікті етіп ұйымдастырғанда ғана әрі жүрегіне жақын мақсат қойылғанда ғана тәбие тиімділігі артып, дұрыс нәтиже береді. Тәрбие мақсатының нәтижелі шешілуіне объективті жэне субъективті факторлардың сәйкес келуі де маңызды роль атқарады.

Біртұтас педагогикалық процесте ең маңызды орынды тәрбие процесі алады. Бұл процестің жеке тұлғаның қалыптасу құрылымынан қарау арқылы онын мәнін, орны мен ролін айқындауға болады.

Мектеп жағдайында педагогикалық тәрбие процесімен ұстайтын
бағыттары мыналар:

- тәрбиенің мақсат-міндеттеріне орай жеке адам тұлғасын жан -жақты үйлесімді дамыту;