Лекция №1 Пәнге кіріспе
Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыруға көшу. Ұжымдастырудың әдістері, түрлері, қарқыны
жүктеу/скачать 472,51 Kb.
|
Лекция №1 П нге кіріспе
| 2. Ауыл шаруашылығын жаппай ұжымдастыруға көшу. Ұжымдастырудың әдістері, түрлері, қарқыны.
Қазақстан негізінде аграрлы республика. Индустрияландыруға қажетті қыруар қаражат ауылшаруашылық есебінен алынды. Большевиктердің келесі бағдарламасы – ауылшаруашылығын ұжымдастыру болды (ХV съезд БКП (б), 1927 ж.). Бұл экономикалық жобаны іске асыру нәтижесінде мал шаруашылығы дағдарысқа ұшырап, ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі шаруашылық қиратылды. 1927 жылы әкімшіл-әміршіл үкімет ірі бай шаруашылығын тәркілеу туралы Декрет қабылдады. Заң жобасы бойынша 700 бай қожалық тәркіленуге тиіс еді, алайда қазақ өлкесінде бұл уақытта ірі байлар осыншама көп болмаған. Сондықтан тапсырған міндетті орындау үшін жергілікті органдар орташа шаруаларды да тәркілеуге кірісті. Жемшөп азығының жоқтығы бір орынға жинастырылған мемлекеттік колхоз меншігіндегі малдың қырыла бастауына әкеп соқты. 1929 жылы ұжымдастыру науқаны басталғанда Қазақстанда 40,5 млн. бас малы болса, 1933 жылы 4,5 млн. ғана қалды. Мал басы саны 10 есе азайды. Шаруашылықтар күйзеліске, халық аштыққа ұшырады. Республика халқының саны 6,2 млн. адамнан 2,1 млн адамға кеміді. Халық саны қайта қалпына келтіру үшін елімізге әлі 40 жыл қажет болды. Қазақ шаруаларын ұжымдастыруымен қатар оларды күштеп отырықшылыққа көшіру жүрді. ХІХ ғасырда көшпелі қазақтарды күштеп отырықшылыққа көшірудың салдары туралы белгілі түрколог Радлов дәл айтқандай: «... Даланың табиғи жағдайы тек көшпелі өмір үшін жарамды, ал көшпелілерді отырықшылыққа мәжбүрлейтін болсақ, бұл регрессияға алып келеді». Кеңес өкіметі кезіндегі қазақтың дәстүрлі шаруашылығы ұжымдастыру саясатының зардаптары қазақ халқына үлкен апат-қасірет әкелді. Бұл науқан көшпелілер экономикасын түпкілікті жоюды қарастырды. Отырықшылыққа көшіру қосымша жер қорын босатып, өлкеге жұмысқа басқа ұлт өкілдері Ресей, Украина, Белоруссия республикаларынан көптеп келді. Бұл елдегі демографиялық жағдайды күрт өзгертті. 20-шы жылдардың екінші жартысында жаңа экономикалық саясат негізінде қалыптасқан шынайы бағыт түбірінен өзгерді. Басты міндет - ең зәру көкейкесті мақсат индустрияландыруды қызу қарқынмен жүргізу деп жар салынды. Индустрияландыру қам-қарекетін қамтамасыз ететін қорды жинауды шаруалар қауымын тікелей және жанамалап экспроприяциялау есебінен жүргізу көзделді. Атап айтқанда, бұл мақсат мемлекеттендірілген колхоз жүйесін жасау, яғни шаруаларды ұжымдастыруды жаппай өткізу арқылы іске асырылды. Сөйтіп, 20-шы жылдардың аяқ шенінде бүкіл елдегі сияқты Қазақстанда да колхоздастыру науқаны басталды. Бұл шараның іске асырылуына шаруалардың тілегі мен ықыласы себеп болған жоқ, ол жоғарыдан берілген әмір, нұсқаулар негізінде жүргізілді. Қазақстанда колхоздастыруды 1932 жылдың көктеміне қарай аяқтау белгіленді. Шаруаларды күштеп ұжымдастырудың арқасында республикада колхоздар саны қауырт өсіп 1927 жылы 1072 болса, 1928 жылы - 2354, ал 1929 жылы - 4876-ға жетті. Бұлар колхоздастыру саясатын жүргізудегі жоғары көрсеткіштерге қол жеткізу үшін құрылған жасанды шаруашылықтар еді. Оларды құру барысында небір сұмдык зорлыққа, күштеуге жол берілді. Ол тұста қабылданған бірнеше қаулы-қарарлардың заңдылығын тексеру барысында Қазақстан Республикасы Жоғары Кенесінің Төралқа комиссиясының 1992 жылғы желтоқсанындағы қорытындылары жарияланды. Онда келтірілген деректер мен мағлұматтар колхоздастырудың қандай әдістермен жүргізілгені жөнінде толық түсінік береді. Колхоздастырудың 1929 жылдың орта шенінен басталғаны белгілі. Оның құлаш жаюы Сталиннің сол жылғы 7 қарашадағы "Правда" газетінде "Ұлы бетбұрыс" деп аталатын мақаласының шығуымен тұспа-тұс келді. Мұның алдында кулактарға шабуыл жөніндегі нұсқаулар негізінде Қазақстанда байлардың шаруашылықтарын тәркілеу аяқ-талған болатын. Енді жана экономикалық саясат негізінде жүргізілген шаруаларды кооперациялау ісі мемлекет бағыттап отырған күшпен ұжымдастыру шарасына орын берді. Ал, бұл шара шаруа қауымының игілігін ойлаудан тумады, тек индустрияландыру процесін қамтамасыз ету мақсатын қана көздеді. Сөйтіп, 20-30 жж. жаңа экономикалык саясатын дамыту бағыты тұйықталып тасталды. Ондаған жылдар бойына экономика мен қоғамдық саяси өмірде тек "күштеу" шарасының рухы үстемдік етті. Бұл жағдай ауыл шаруашылығына қасіретті зардабын тигізді. Селодағы саясаттың ең басты шарты - әміршіл-әкімшіл террорға сүйенген экономикалық емес жарлықтар, шаруалар қауымын кооперациялау идеясын жаманатты қылып қоймай, оның пайдалы жақтарын да құртып жіберді. «Ұлы бетбұрыс» селолық құрылымдарды қатігез қаталдықпен аяусыз қиратып, қоғамның болашақта туатын проблемаларын біртіндеп әзірлей бастады. Колхоздастыру барысында жүргізілген ауыл шаруашылығы өнімдері оның ішінде астықты күштеп дайындау шаруалардың күн көрісіне, көңіл-күйіне мейілінше кері әсер еткен, оларды кеңес өкіметін жек керуге итермелеген екінші бір үлкен шара болды. Ауылдарда мал саны өсіріліп көрсетіліп, алынатын еттің, жүннің көлемі белгілі есептен асып түсті. Салғыртты орындау үшін шаруалар қыс ішінде қой қырқуға мәжбүр болды. Мұның өзі қойлардың жаппай қырылуына соқтырды. Егіспен айналыспайтын шаруашылықтардан астық талап етілді. Салғыртты орындамаған қожалықтар сотқа тартылды. 1928-1929 жылдары осындай айыпқа ұшыраған 34 мың ауыл-село адамдары сотталды. Мұның өзі ауыл адамдарын қорқыту үшін де істелінді. Колхоздастыру осындай ауыр жағдайда басталды да, оны басқару әкімшілік, зорлық, күштеу әдістерімен жүргізілді. Егер 1928 жылы Қазақстанда колхозға барлық шаруашылықтардың екі пайызы ғана кірсе, 1931 жылдың күзінде шаруаларды 70-тен 100 пайызға дейін колхоздастырған аудандардың саны 78-ге жетті. Бұл тұста өлкеде 122 аудан болатын. Шаруаларды ұжымдастыру көзінде ауыл-селоларда бай-кулактарды тап ретінде жою шаралары іске асырылды. Жергілікті орындарға жеткізілген нұскау бойынша жойы-луға тиісті бай-кулак шаңырактары барлық шаруашылықтың жалпы санының 3-5 пайызынан аспауы керек деп ескертілді. Бірақ, осыған қарамастан әміршіл-әкімшіл жүйенің асыра сілтеу әрекетімен тәркіге салынғандар саны кез келген жерде ең жоғарғы көрсеткішке жеткізілді. Нәтижесінде тек 1930-1931 жж. республикадан тыс жерге бай-кулак деп "жер аударылып" жіберілген шаруалар саны 6765 адамға жетті. Ондаған мың шаруалар тұрған округтерінен республика ішінде басқа жерлерге көшірілді. Ұжымдастыру мен отырықшыландыруды жүргізу үшін Қазақстан өлкелік партия комитеті жергілікті белсенділермен бірге кәсіпорындардан сегіз мың жұмысшыны тартты. Мұның үстіне республикаға Мәскеуден, Иваново-Вознесенскіден, Харьковтан, Ленинградтан партияның шақыруымен 1204 «жиырма бесмыңыншы» келді. Бірақ бұлардың өздері қазақ жерінде отырықшыланудың мәні мен механизмін жете түсінбеді. Көптеген әкімшілер үшін бұл шартараптан жүздеген шаруашылықты бір жерге жинау болды. Мұндай топтаудың салдарынан шаруалар мал өрісінен, су мен шөп іздеп, жайылым ауыстырып отыру мүмкіндігінен айырылды. Мал шаруашылығын ұжымдастырудың өзi қате саясат болды, сондай саясатты жүзеге асырғанда көптеген бұрмалаушылықтар мен қателiктер орын алды. Кеңес Одағында 1920-1940 жылдары социализм орнату мақсатында жүзеге асырылған iрi-iрi экономикалық өзгерiстердiң iшiнен нәтиже бермегенi ауыл шаруашылығын ұжымдастыру болды. Бұл шара сонымен бiрге қазақ халқына ауыр зардап әкелдi. Қазақ халқы жанынан, малынан айырылып қалды. Ұжымдастыру барысында жiберiлген қателiктер мен бұрмалаушылықтар: 1. Ұжымдастыру Кеңес Одағында, Қазақстанда халықтың өз еркiмен емес, күшпен, әкiмшiлiк әдiспен жүрiлдi. Колхозға кiрмегендердi барлық жағынан қыспаққа алды, олардың сайлау еркiн жойды, жер-су, жайылыммен, салықпен қысты, бай, кулак деп тәркiлеймiз, жер аударамыз деп қорқытты. Осылардың салдарынан колхозға күшпен кiргендер көп болды, олардың колхозды көркейтуге пайда келтiрмейтiнi белгiлi. 2. Ұжымдастыру халықты күшпен отырықшыландырумен ұштастырылды. Отырықшыландыру тәрiздi күрделi мәселенi қазақтың киiз үйлерiн бiр жерге жинап көше-көше етiп тiгумен шешпек болды. бiр жерге топтасқан мал сол жерлердiң шөбi бiткенде жаппай қырылды. 3. Ұжымдастыруды жүргiзгенде ұжымдасқан шаруашылықтың серiктестiк тәрiздi қарапайым түрiнен бастап халықты бiрiккен еңбеңкке үйретiп оның артықшылығына олардың көзiн жеткiзу қажет едi. Iс жүзiнде бiрiккен шаруашылықтың колхоз, коммуна тәрiздi жоғарғы түрлерiн таңдады. 4. Ұжымдастыруды мемлекетке ет дайындау науқанымен қоса жүргiздi. Ет дайындау мiндетiн орындамағандар қатал жазаланды. Егiн екпейтiн көшпендi қазақтардан астық салығын алды. Аталмыш қателiктер қазақ халқына ауыр зардап әкелдi. Ауыл шаруашылығын, әсiресе мал шаруашылығын ұжымдастыру саясаты, бұл саясатты жүзеге асыруда жiберiлген қателiктер мен бұрмалаушылықтар қазақ халқына аса ауыр зардап әкелдi. Бiрiншiден қазақ халқы малынан айырылып қалды. 1929 жылғы 40 млн. малдан 1932 жылы 5-ақ млн. мал қалды. Қазақ халқы бұрын соңды болмаған ашаршылыққа ұшырады. 1926 жылғы санақ бойынша Қазақстанда 5,8 млн. қазақ болған едi, 1933 жылы 2,5 млн қазақ қалды. 2 млн. қазақ аштан қырылды. 1,3 млн. қазақ басқа жаққа көшiп кеттi. Сөйтiп қазақ мемлекетi малының 88 пайызынан, халқының 60 пайызынан айырылып қалды. Әміршіл-әкімшіл жүйенің нұсқауымен Қазақстанның барлық аймақтарында ұжымдастыру егіншілік шаруашылықтарында да қандай қарқынмен жүргізілсе, мал өсіретін шаруашылыктарда да ол сондай қарқынмен жүргізілсін деп талап етілді. Ойластырылмай алынған шешімнің зиянды қайтарымы өзін көп күттірген жоқ. Колдағы малды қоғамдастыру нәтижесінде колхоз фермалары құрылды. Кейбір жерлерде алып коммуналар ұйымдастырылып, олар өте көп шарушылықты біріктірді. Соның нәтижесінде фермаларға жиналған қисапсыз мал күтімнің кемдігінен, шөптің, жайылымның жетпеуінен қырылды. Колхозға кірмеген жеке шаруашылықтарда мал ұстауға ықылас болған жоқ. Сөйтіп, 1928-32 жылдар аралығында республикада ірі қара 6 млн. 509 мыңнан 965 мыңға, қой 18 млн. 566 мыңнан 1 млн. 386 мыңға, жылқы 3 млн. 516 мыңнан 316 мыңға, түйе 1 млн. 42 мыңнан 63 мыңға азайып кетті. Қазақстанның осы жылдары одақ бойынша тауарлы астық өндіруден үлес салмағы 9 пайыздан 3 пайызға кеміді. Халықтың тұрмысы нашарлап, қайыршылануы күшейді. Мұның өзі шаруалар бұқарасының наразылығын туғызбай қойған жоқ. 1929-1931 жылдарда шаруалардың 372 көтерілісі болып, оған 80 мындай адам қатысты. Созақ, Шемонаиха, Бұқтырма, Ырғыз, Қазалы, Қармақшы, Самар, Абыралы, Биен-Ақсу, Шыңғыстау, Бөрібаев, Қастек, Балқаш, Шұбартау, Маңғыстау т.б. жерлердегі шаруалар көтерілісі аяусыз басылып, оған қатысқандардан 5551 адам сотталды, олардың 883-і атылды. Жалпы алғанда күштеп ұжымдастыру көзінде Қазақстанда 100 мыңнан астам адам жазаланды. Көшпелі қазақ мал шаруашылықтарын күштеп отрықшыландыру және ұжымдастыру Қазақстан экономикасын құлдыратып төмен түсіріп жіберді. Республика экономикасының құлдырап төмендеуі 1932-1933 жылдардағы қуаңшылықпен тұстас келді. Осындай елді арылмас сорға душар еткен қолдан жасалған қастандық пен табиғаттың рақымсыздығынан осы екі жылда республикада аштықтан өте көп адам қырылып, қазақ елі орны толмас қайғы мен қазаға ұшырады: 2 млн. 200 мың адамынан, яғни қазақ ұлтының 49 пайызынан айырылды. Республикада тұратын басқа халықтар да сан жағынан кеміді. жүктеу/скачать 472,51 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|