Лекция (2 сағат) тілдік таным жүйесі. Тілдік негіздердің СӨзжасамдық Қызметі
Адамзат тілінің ең ілкі пайда болу негізінде «Ғалам» ұғымы және жалпы ғаламдық жаратылыс-болмыстың құрылымдық-семантикалық жүйесі мен заңдылықтары тұрғаны айқын
жүктеу/скачать 0,75 Mb.
|
5-лекция-Фил-17-1.docx
- Бұл бет үшін навигация:
- Тілдегі кез-келген сөздің ең ілкі жасалу негізінде ғаламдық құрылымдық-семантикалық жүйе элементтері мен олардың қызмет ету заңдылықтары тұр.
| Адамзат тілінің ең ілкі пайда болу негізінде «Ғалам» ұғымы және жалпы ғаламдық жаратылыс-болмыстың құрылымдық-семантикалық жүйесі мен заңдылықтары тұрғаны айқын.
Тілдегі кез-келген сөздің ең ілкі жасалу негізінде ғаламдық құрылымдық-семантикалық жүйе элементтері мен олардың қызмет ету заңдылықтары тұр. (Өткен лекцияларда көрсеткеніміздей, қазіргі тіл ғылымы тілді кездейсоқ пайда болған құбылыс деп түсіндіреді, тілдік таңбалардың (қазіргі түсінік бойынша – сөздердің) шарттылығы туралы түсінік те осының айғағы. Еліктеу теориясы да – осы түсініктің бір нұсқасы. Сөз пайда болуы заттың (денотаттың) негізгі белгісі негізінде жүзеге асады, - дейтін көзқарас та нақты емес. Өйткені заттың негізгі белгісін анықтау мүмкін емес екендігі, бұл төңіректегі түсініспеушіліктер туралы монографияда жан-жақты айтылған). «Ғалам» (Космос, Вселенная) адамзат санасында шетсіз-шексіз кеңістік түрінде қабылданғанымен, тілдік санада ғалам шартты түрдегі қоршау, яки «шар-қоршау» (сфера) түрінде бейнеленген. Тілдік сана – жаратылыс-болмыстағы заттар мен құбылыстарды тіл арқылы беруге ыңғайлы етіп, логикалық ұғымдар түрінде бейне-нышандар арқылы қалыптайтынын айтқан болатынбыз [Алдыңғы лекция, 17-бет]. «Ғалам» ұғымын бейнелейтін осы «шар-қоршау» таңбасы – ең негізгі тілдік таңба болып табылады. Өзге тілдік таңбалардың барлығы да – УҚ тілдік негізін бейнелейтін «координата жүйесі» таңбасы, УС тілдік негізін бейнелейтін «өзек» (ось) таңбасы, УЛ тілдік негізін бейнелейтін «ұласу» таңбасы, УН тілдік негізін бейнелейтін «кіндік» (центр) таңбасы т.б. бәрі де осы «Ғалам» ұғымын бейнелейтін «шар-қоршау» тілдік таңбасының құрамдас элементтері болып, бұлардың бәрі, тұтастай алғанда, бір жүйенің – ғаламдық-жаратылыстық жүйенің таңба-нышандық болмысын көрсетеді. Тілдік таңбаның әрқайсысының тілдік қызметі алуан түрлі. Бұл қызметтер сол таңбалардың сан алуан нышандық көріністері арқылы жүзеге асады. Біз төменде УП «шар-қоршау» тілдік таңбасының алуан түрлі нышандық көріністері арқылы жүзеге асатын сөзжасам жүйесін кейбір мысалдар арқылы көрсетеміз. *** Дүниенің және оның заттары мен құбылыстарының әсемдігі, сұлулығы,кемелдігі ғаламдық (космостық) құрылымның әсемдігі мен сұлулығына, кемелдігіне қатысты қабылданып, тілде де, тіршілікте де, яки танымдық дүниеде солай бағаланады. Ал космостық құрылым мен оның өмір сүру жүйесі адамзат түсінігінде негізгі екі түрлі сипатта көрінеді: бірі – ғаламдық құрылымның «шар-қоршау» түріндегі (жұмыр, толық, кемел, бүтін, сұлу, күшті, т.б.) болмысы да, екіншісі – осынау ұлық кемелдіктің мәңгілік қозғалыстағы болмысы, яки бірі статикалық қалып болса, екіншісі – динамикалық күй. Адамзат түсінігінде толықтық пен кемелдік – Тәңірілік деңгейдегі сипаттар. Ал, қозғалыс – материяның өмір сүру формасы ретінде тіршілік атаулының ең басты белгісі, яки Ғаламдың болмыстың басты заңдылығы болып танылады. Ғаламдық құрылымның (Космостың) адамзат санасындағы «шар-қоршау» түріндегі бейнесі тілдік құрылымның, яки тілдік жүйенің негізіне алынғаны біздің зерттеулерімізде айтылды. Алайда осы «шар-қоршау» түсінігін, яки әдетте оның жазықтықта «шеңбер-қоршау» түріндегі бейнесін дұрыс түсініп, дұрыс «оқыған» жөн. Олай дейтініміз, мұндағы «қоршау» ұғымы – шартты түрдегі ғана қоршау. Адамзат ұрпағының дүниетанымдық шығармашылығына үңіле қарасақ, біз ондағы танымдық ұғым-түсініктердің сан алуан астарлы сырлары мен сипаттары бар екеніне көз жеткізе аламыз. Яғни, біздіңше, аталмыш «қоршау» ұғымының шарттылығы оның әрі қоршау, әрі шексіз кеңістік ұғымдарын білдіре алатындығында. Жалпы, қарама-қарсы полюстік сипаттағы ұғымдар – тілдік жүйенің негізгі ерекшелігі болып табылады. Айталық, оң және теріс семантикалық ұғымдар бір ғана тілдік таңба-нышан арқылы, тіпте бір ғана тілдік-дыбыстық элемент (жұп дыбыстық тұтастық, яки тілдік негіз элеимент) арқылы беріле алады. Бұған тіл-тілден көптеген деректер келтіруге болады. Мысалы, аст және үст сөздерінің бір ғана УС тілдік негізі арқылы, ал бүк (биік) және ойыс (опус) сөздерінің УП тілдік негізі арқылы берілуі т.б. көптеген осындай тілдік деректер жеткілікті. Тіліміздегі бүтін, бір, бөлік, бөлек, бөтен, басқа сөздерін алсақ, бұл сөздердің мағыналарының пайда болу, таралу жүйесінде ішкі логикалық жақындық, яки генетикалық туыстық бар екенін көреміз. Бұл туыстықты біз былайша таратып түсіндірер едік: бүтін нәрсе («шар-қоршау», яки бір түйір бидай не бір зат) бір (біреу) болып есептеледі; бір нәрсе өзінше бөлік (көп нәрсенің бірі) болып табылады; бөлік нәрсе өз алдына басқа болып есептеледі; басқа ұғымы әдетте бөтен болып та түсініледі; (Мұндағы қарамен ерекшеленген элементтер УП тілдік негізінің әр түрлі фонетикалық нұсқалары). Бұл ұғымдардың бәрі де УП «шар-қоршау» таңбасының статикалық қалпының адамзаттың тілдік санасында нышандық түрде логикалық интерпретациялануы арқылы жасалып тұр, яки бір ғана бейне (статикалық қалыптағы «шар-қоршау» бейнесі) ойша әр түрлі ұғым (бүтін, бір, бөлек, басқа, бөтен) түрінде түсініле алады және мұның негізінде «Ғалам» ұғымы, оның алуан түрлі сипаттары тұр. Сондай-ақ, «Ғалам» ұғымын білдіретін осы УП «шар-қоршау» таңбасы динамикалық күйді де бейнелей алады: бұл түсініктер де Ғаламның (Космостың) өз осі бойымен мәңгілік қозғалыста болатын сипатымен байланысты танылады. Айталық, қазақ тіліндегі бұр (бұрау, бұрғы), би (билеу, биші) сөздері, орыс тіліндегі оборот, бурить, вращать, бинт, болт, вариант т.б. көптеген сөздер, ағылшын: revolve (вращать), bore (бурить), bolt (болт) т.б. сөздер «шар-қоршау» таңбасының динамикалық сипаттағы семантикалық өрісінде жасалған. Қазақ тіліндегі биік, бел (жер бедері), аспан, бүкір, бұдыр т.б. сөздерде УП «шар-қоршау» бейнесінің «х-горизонтал» кеңістіктен жоғары бөлігі бейнеленсе, ой, ойпат (жер бедері), ойыс сөздерінің жасалу принципінде «х-горизонталь» кеңістіктен төменгі ойыс бөлігінің нышандық бейнесі бар. Тілдік негіздердің бәрі дерлік кеңістік ұғымын алуан түрлі сипатта білдіреді, соның ішінде УП тілдік негізі де әрі шексіз, әрі шектеулі ғаламдық кеңістік ұғымы мен оның алуан түрлі көріністерін өте шебер бейнелей алады. Орыс тіліндегі МИР, ПРОСТРАНСТВО, ВЕСЬ (ВСЁ) деген тәрізді сөздер, қазақ тілінгдегі БАЙТАҚ, МАЙДАН(КЕҢІСТІК), БҮКІЛ т.б.сөздері солардың кейбірі ғана. Ал тілімідегі ой (ақыл), орыс тіліндегі ум (ақыл), ағылшын тіліндегі mind (ум) сөздерінде осы тілдік таңбаның ментальдық сипаттағы ұғымы тұр. «Ғалам» ұғымының ментальдық сипаттағы ұғымдарды білдіруі ғаламның (Ғаламдық жүйенің) кемелдігімен (толықтығымен, мінсіздігімен, ақылдылығымен) түсіндіріледі. Ғалам – әдемі, бұл түсінік осы әдемі, әсем сөздерінде «ем» элементі арқылы, ағышын тілінде beautiful (красивый) сөзінде be элементі арқылы көрінеді. УП тілдік негізі арқылы, сондай-ақ, жұмыс, ауру, ем, салмақ, т.б. сан алуан ұғымдар бейнелене алады. Тілдік негіздердің осындай алуан түрлі қызметінде адамзат ұрпағының философиялық тұрғыдағы дүниетанымдық ойлауының аса құдыретті қисындылық (логикалық) қызметі ерекше көрінеді. Аталған ұғымдардың өзге тілдік негіздер арқылы да берілу мүмкіндіктері бар. Мысалы, ақыл-ой ұғымы УҚ тілдік негізі арқылы да, УС тілдік негізі арқылыда білдіріле алады. Сондай-ақ сұлулық ұғымының УС тілдік негізі арқылы берілетіні де тілдік деректе молынан көрінеді. Тіл-тілде бір ғана ұғымның әр басқа тілдік негіздер арқылы берілу мүмкіндіктері мол. Бұл тілдік негіздердің ауыстырымдылық заңдылығымен түсіндіріледі. Тілдің барынша әмбебаптығы да осы қасиетімен тікелей байланысты. Мұның себебі: тілдегі қандай да бір сөздің жасалуы, яки белгілі бір затқа атау берілуі сол заттың санадағы логикалық бейнесінің «Ғалам» ұғымымен немесе сол «Ғалам» ұғымының белгілі бір құрамдас элементінің (өзек, координата т.б.) бейнесімен сәйкестігі арқылы айқындалады. Яки, мұнда, біріншіден, сыртқы бейне-нышандық ұқсастық бар: адам миының сыртқы формасы адамзат санасындағы ғалам бейнесі тәрізді «шар-қоршау» формасында; екіншіден, мұнда ішкі мағыналық (семантикалық) ұқсастық бар: ақыл-ой – ғаламды бейнелеуші; ақыл – ғалам тәрізді шексіз, қуатты; Әрине, ақыл ғаламды толық игере алмайды, бірақ соған ұмтылады, яки соған барынша «ұқсап бағады». Бұл тұрғыдан да ақыл-ой мен ғалам іштей ұқсас, сәйкес. Біз «ақыл-ой» ұғымының «УН» тілдік негізі арқылы да берілуін түсіндіріп көрейік. Мысалы, «ұнату» сөзіндегі ұн элементі УН тілдік негізінің фонетикалық нұсқасы. Келтірілген мысалдағы ұн элементі негізгі семантикалық жүкті көтеріп тұр, яки ол «ойлау» ұғымында келіп тұр. УН тілдік негізінің сан алуан ұғымдары бар, бірақ осы сөздегі (ұнату) оның білдіріп тұрған ұғымы «ойлау» ұғымы. Салыстыру үшін айталық, тіліміздегі «сағыну» сөзі де «ойлау» ұғымы арқылы жасалғаны тарихи грамматикада айтылады: са «ес-ой» + қы «етістік», яки сағыну дегеніміз – ойлау. Сол сияқты «ұнату» сөзіде «ойлау» деген ұғымымен мағыналық жақтан іштей байланысады. Мұнда, ғаламдық УН-кіндік (центр) ұғымының да «Ғалам» ұғымын бейнелей алу қасиеті көрінеді, өйткені, кіндік нүкте де ғалам бейнесінің аса кішірейтілген нұсқасы екендігін монографияда айтқан болатынбыз. Яки бұл жерде біз УП және УН тілдік негіздерінің ауыстырымдылық қасиетін көреміз. Сондай-ақ, орыс тіліндегі УМ «ақыл-ой» сөзі қазақ тілі лексикасында да бар: «ұмыту» сөзінің құрамындағы ұм элементі УМ/УП тілдік негізінің фонетикалық нұсқасы: ҰМ (УМ) + ыт (АТ «бөліну, ажырау»), яки ұмыту дегеніміз – ойдан ажырау, бөліну. Тіл-тілде «ақыл-ой» ұғымының «УС» тілдік негізі арқылы жасалуы да заңды. Бұл түркі тілдеріндегі ЕС сөзі арқылы көрінеді, орыс тілінде знать, сознание сөздерінде тұр. Мұнда ғаламдық УС-өзектің де «Ғалам» ұғымын бейнелей алу касиеті көрініп тұр. Тіл-тілдегі «ақыл-ой» ұғымының бейнеленуінің тағы бір жолы - оның УҚ тілдік негізі арқылы көрінуі. Бұл тілімізде «ҰҚ» (ұғу) сөзі арқылы деректеледі және бұл УҚ «координата жүйесі» таңбасы арқылы да ғалам ұғымының бейнелене алатындығымен түсіндіріледі. Яки тілдік деректерге бақсақ, «Ғалам» ұғымының төрт түрлі көріну еркшеліктері бар, яки ол УП «шар-қоршау», УҚ «координата», УС «өзек», УН «күкте/кіндік» таңбалары арқылы көрінеді (2-сызба). 2-сызба. Ғалам ұғымының тілдік негіздер арқылы көріну ерекшеліктері. Көріп отырғанымыздай, біздің тілдік негіздер деп отырғанымыз – қазіргі түсініктегі түбір деп аталатын тілдік бірліктердің де арғы жағындағы негізгі тілдік элемент болып табылады. Қазіргі қазақ тіл білімінде де орыс тіл білімі ізімен негіз термині «основа+суффикс» үлгісінде танылып келеді. Бірақ бұл ақиқатқа сай емес. Негіз сөзінің тілдегі мағынасына сай келмейді. Түбір дегеніміз, шындығында, негізден шығуы тиіс. Қарапайым түсінікте де ағаштың түбірі дәннен шығатыны белгілі. Біздің тілдік негіздер деп отырғанымыз – осы дән, ұрық деңгейіндегі тілдік бірліктер. 5-Лекция бойынша сұрақтар: Жеке тілдік негіздердің (жеті түрлі тілдік негіз) негізгі логикалық ұғымдарын ата. Тілдік таным жүйесін «Дән және алма» мысалы бойынша түсіндір. Тілдік таным жүйесінің жұмыс жасау принципі мен ғаламдық жүйе құрылымының өзара байланысын түсіндір. Уп тілдік негізі, оның логикалық ұғымының пайда болу негізі, басты логикалық ұғымдары. Уп тілдік негізінің сөзжасамдық жүйесін нақта мысалдар арқылы түсіндіру (қазақ, орыс, ағылшын тілдері деректерңі арқылы). «Түбір» және «негіз» терминдерінің қалыптасқан түсінігі және оған сын. Тілде «Ғалам» ұғымы бейнеленуінің 4 түрлі тәсілі (4 түрлі тілдік негіздер арқылы) нақты мысалдар, тілдік деректер арқылы дәлелдер келтіру. Қайталау сұрақтары: Генетикалық тіл білімі адамзат тілі сөзжасамдық жүйесінің ең ілкі пайда болу негіздері (материалдық және идеялық негіздер) туралы. Негізгі ғаламтанымдық ұғымдар. Тілдік таңба ұғымы туралы қалыптасқан көзқарастар және оған генетикалық тіл білімі тұрғысынан сын. жүктеу/скачать 0,75 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|