Лекция: 52 сағ Семинар: 50 сағ СӨЖ: 17 сағ обсөЖ: 16 сағ Барлығы: 135 сағ

XV-лекция.

1. 
   Хақназар хан. XVI ғ. ІІ-ші жартысындағы мемлекеттің нығаюы.
   
2. 
   XVI - XVIІ ғғ. Ортиа азия шайбанилерімен және аштарханиттерімен қарым-қатынастары.
   
3. 
   Тәуекел хан тұсындағы қазақ мемлекеті.
   
4. 
   Ресеймен жақындасудың жолдарын қарастыру
   

1. 
   Қадырғали Жалайыр. Шежірелер жинағы. - А., 1997.
   
2. 
   Ж.Дауренбеков, Е.Тұрсынов. Қазақ бақсы-балгерлері. - А., 1993.
   
3. 
   Қазакстан тарихы. Төрттомдық. 2-т. - А., 1997.
   
4. 
   Мағауин М. Қазақ хандығы дәуіріндегі әдебиет. (ХV-ХVІІІ ғғ.).
   

5. 
   Марғұлан Ә. Ежелгі жыр, аңыздар. - А., 1985.
   
6. 
   Мұхаммед Хайдар Мырза. Тарихи Рашиди. - Ташкент, 1996.
   
7. 
   Тоқтабаева Ш. Қазақтың зергерлік әшекейлері. - А., 1985.
   
8. 
   Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. 2-том.
   

Қасым ханныњ қазасынан кейін Қазақ хандыѓы бірнеше иеліктерге ыдырады. Сырдарияныњ орта аѓысындаѓы аумаққа Қасымныњ немересі Тоѓым хан иелік етті. Шамамен 1537 жылы Жаѓат уалаятыныњ мањында біріккен моѓол-µзбек қолдарымен болѓан ±рыста Тоѓым хан тоѓыз ±лымен қаза болды. Ал оныњ орнына Қасым ханныњ ±лы Хақназар (1538-1580) сайланды.

1577 жылы кµктемде Хақназар мањѓыттармен жања соѓысты бастап, Жайықтыњ шыѓысындаѓы барлық жерлерді иеленді. Сонымен қатар Сібір ханы Кµшіммен қажырлы к‰рес ж‰ргізді. Бірқатар жорықтардан соњ Хақназарѓа Тобыл мен Жайықтыњ жоѓарѓы жерлерін қосудыњ сғті т‰сті. Б±дан басқа оныњ қоластына б±рын Сібір мен Қазан хандыѓына қараѓан башқ±рт руыныњ ‰лкен бµлігі µтті.

Моѓол хандарымен к‰рес жалѓасып, 1560 жылы Абд ар-рашид хан Жетісуда Хақназар ханѓа соққы берді. Бірақта кµп ±замай біріккен қазақ-қырѓыз қолы моѓолдарды жењіліске ±шыратып, шайқаста Абдар-Рашидтіњ ±лы қаза табады. Келесі Емілде µткен шайқаста қазақтар жењіліп, Жетісудан шегінді. Қазақтардыњ жаѓдайы ойраттардыњ шапқыншылыѓынан одан ғрі қиындай т‰сті. Тғуекел с±лтан бастаѓан қазақ жасаѓы ойраттармен болѓан ±рыста жењіліп, Ташкентке шегінуге мғжб‰р болды. 70-ші жылдардыњ соњына таман Хақназар ханныњ билігінде тек Жетісудіњ батыс бµлігі ѓана қалды.

Қазақ хандыѓыныњ оњт‰стік шекараларында да тыныштық болмады. Батыста, солт‰стікте жғне Жетісуда қатар шайқас ж‰ргізуге мғжб‰р болѓан Хақназар 70-ші жылдары Б±хара ханы Абдаллах ІІ-шімен одақ қ±рды. Абдаллах хан болса µзініњ жауларымен, ғсіресе Ташкенттегі билікті басып алѓан Баба с±лтанмен к‰ресте қазақ хандарыныњ қолдауына с‰йенуге тырысты. 1579 жылы Хақназарѓа Қазақ хандыѓына Т‰ркістан мен Сауран µњірін қосудыњ сғті т‰сті. Бір жаѓынан қазақ, екінші жаѓынан Абдаллахтыњ ғскерінен қысымѓа ±шыраѓан Ташкент билеушісі Баба с±лтан қазақ билеушілерініњ кµзін жоюѓа ±мтылды. 1579 жылдыњ соњында ол келіссµз ж‰ргізуге келген Хақназар ханныњ екі ±лын µлтіруге б±йрық берді, ал кейіннен, 1580 жылы Хақназардыњ µзі жалдамалыныњ қолынан қаза тапты.

Хақназар хан Қасым ханныњ µлімінен кейін ыдыраѓан Қазақ хандыѓын біріктіре алды, оныњ билігініњ соњына таман хандық шекарасы батыста Жайық бойымен, солт‰стікте Есіл, Н±рамен, шыѓыста Шыњѓыстаумен, Балқашпен жғне Шу µзенімен µтті, оњт‰стікте қазақ иелігі Ташкентке таянды. Хақназар хан т±сында ноѓай, башқ±рттардыњ біраз бµлігі қазақ хандыѓына қарады.

Хақназар хан мен оныњ ±лдарыныњ қазасынан кейін мәслихатта мањѓыттармен шайқаста ерлігімен кµзге т‰скен Шыѓай с±лтан Жәдік±лы хан сайланды. Шыѓай с±лтанныњ жасы сексенге таяу болса да, беделі µте зор болды. Шыѓай хан Абдаллахпен Баба с±лтанѓа қарсы баѓытталѓан жања одақ қ±рды. Қазақ хандыѓында ел басқарудыњ тізгіні негізінен Шыѓайдыњ ±лы Тәуекелдіњ қолында болды жғне ол Ташкент билеушісімен қазақтарды жењіске жеткізген шешуші шайқасты ж‰ргізді.

1582 жылы маусымда Яссы (Т‰ркістан) қаласы мањында Тәуекел Баба с±лтанныњ ғскерін талқандап, µзін µлтіреді. “Сонан соњ ол Сатурнѓа ±қсас сарайѓа Баба мен Жан М±хаммед бидіњ бастарын ғкелді, ... хан оѓан сый ретінде Соѓда мен Самарқанныњ тамаша жері – африкен уалаятын тарту етті”. 1583 жылы Тәуекел Б±хара билеушілерімен қарым-қатынасты ‰зіп, Дешті Қыпшаққа оралады.

1582 жылы Ходжентке таяу К‰мішкент атты елдімекенде Шыѓай хан қаза тауып, сонда жерленді. Оныњ Тәуекелден басқа бірнеше ±лы болды. XVI ѓасырдыњ соњы мен XVIІ ѓасырдыњ басы кезењіндегі қазақ тарихында Ондан с±лтан (¦зын оқты Ондан – Есім хан т±сындаѓы ғскери басшы) есімі мен қалмақтардыњ билеушісі Шах-М±хаммед есімі белгілі.

Туекелге (1586-1598) еліне оралѓан соњ хан таѓына қ±қыѓын қарумен бекітуіне тура келді. Тек ‰ш жылѓы к‰рестен соњ 1586 жылы хан титулы қабылданды. Б±л уақытта Қазақ хандыѓыныњ халықаралық жаѓдайы нашарлап кеткен еді. Туекел хан µзініњ сыртқы саясатында оњт‰стік қалаларды хандыққа қосуды басты мақсат етіп қойды.

Ташкентке ие болуѓа ерекше шиеленіскен к‰рес ж‰рді. 1588 жылы қазақтарға Ташкентті басып алудың оңтайы келді. Бірақта, Самарқаннан өзіне қарай Абдолланың інісі бастаған әскер бет алған соң, Тәуекел кейін дала қойнауына шегінуге мәжбүр болды. Ташкент Бұхара билігінде қалды.

XVI ғасыр соңында Тәуекел ханның алдында екі сыртқы саяси маңызды міндет – Ташкентті бағындыру мен Сібір ханы Көшіммен күрес тұрды. Сырттан қолдау табу мақсатында Тәуекел одақтас іздей бастады. 1594 жылы Тәуекел хан орыс патшалығына Құл-Мұхаммед бастаған елшісін аттандырды. Қазақ елшілігінің алдына екі міндет қойылды. Олар: Ханның немере інісі Оразмұхаммед сұлтанды отбасымен тұтқыннан қайтару (Оразмұхаммед сұлтан тұтқынға 1580 жылы орыс қолдарының Көшім ханмен жүргізген соғысы кезінде түскен еді) және орыс патшасынан Абдаллах ханға қарсы күресте көмек сұрау. Сонымен қатар қазақ елшілігі Борис Годуновтан сол мезетте Мәскеуде болған парсы шахының өкілдерін өздерімен бірге Қазақстанға жебіруді өтінді. Қазақтар Бұхараға қарсы күресуге парсы шахымен әскери одақ құруға тырысты.

Мәскеумен келіссөз жүргізу Тәуекел ханның өзі күткендей нәтиже бере қойған жоқ-тын. Орыс патшасы Тәуекелдің “отшашар қаруға” айырбас ретінде Бұхарамен және Сібір хандығымен жеке соғысуын қалады. Қазақтарға оңтүстікте қолайлы жағдай тек 1597 жылы Бұхара хандығында талас-тартыс басталған кезде туды. Абдоллаға ықпалды адамдардың қолдауымен өз баласы қарсы тұрды. 1598 жылы Тәуекел әскері Ташкентті иеленіп, Самарқан қабырғасында Абдолланы талқандады. Орта Азияның барлық қалалары, оның ішінде Түркістан жазирасы, Ташкент, Самарқан қазақ сұлтандарына бағынды. Самарқан билеушісі болып ханның інісі Есім сұлтан тағайындалды.

Абдолланың өлімімен кейін Тәуекел Бұхараны басып алуды көздеді. 80 мыңдық әскермен ол бұл байырғы қаланы қамады. Шабуылдардың бірінде Тәуекел хан жараланып, кейін осы жарақаттан қайтыс болды. Оның мұрагері Есім хан Бұхарамен бітім жасап, Самарқан Бұхара билеушілеріне қайтарылды, ал Ташкент, Сайрам, Әндижан Қазақ хандығының құрамына кірді.

XVІ -лекция.

1. 
   XVIІ ғ. басындағы саяси жағдай. Бухара хандығы мен өзара қарым-қатынастар.
   
2. 
   XVIІ ғ. 30-50 жж. Қазақ хандығы.
   
3. 
   Тәуке хан тұсындағы биліктің нығаюы. «Жеті жарғы»
   
4. 
   Ресеймен және көрші халықтармен өзара қарым-қатынастары. 
   

1. 
   Қазакстан тарихы. Төрттомдық. 2-т. - А., 1997.
   
2. 
   Мұхаммед Хайдар Мырза. Тарихи Рашиди. - Ташкент, 1996.
   
3. 
   Сарыбаев Б. Казахские музыкальные инструменты. - А., 1978.
   
4. 
   Тынышпаев М. История казахского народа. - А.. 1993.
   
5. 
   Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. 2-том.
   

Тәуке ханның (1680-1718) билікке келуі. Тәуке хан тұсында Қазақ хандығының ішкі саяси өміріндегі өзгерістер. Батырлар мен билердің ролі. Хандық Кеңес. "Жеті жарғы" заңы. Тәуке хан тұсындағы Қазақ хандығының сыртқы саяси жағдайы. Қазақ-орыс қатынасы. Тәуке ханның қайтыс болуы, қазақ қоғамында феодалдық бытыраңқылықтың етек алуы. Жоңғар қалмақтарының 1723 жылғы басқыншылығы. "Ақтабан шұбырынды" оқиғалары. Қазақ халқының Жоңғар басқыншыларымен күресі. "Қалмақ қырылған", "Аңырақай" шайқастары, олардың тарихи маңызы.

Бұл уақытта Бұхара ханы Ташкентті иемденуге талаптануын жиілетті. 1603 жылы күзде бұхаралықтар Самарқаннан Ташкентке бағыт алды. Біріккен қазақ-қырғыз әскері Айғыржарда бұхаралықтарды толық талқандап, Самарқанды қамады. Қамау еш нәтижеге жеткізбеді де, одақтастар Ташкентке оралды. 1607 жылы бұхаралықтар Ташкентті басып алды, бірақта Есім хан оларды кері қайтарды. 1612 жылы бұхаралық Имамқұл хан қазақтарға шабуыл жасап, жолындағы бірнеше қалалар мен ауылдары тонап Қаратауға дейін жетті, ал Ташкентке билеуші етіп өзінің ұлын отырғызды. Бұхара әскері қаланы тастап кетісімен, ташкенттіктер көтеріліс жасап ханзаданы өлтірді. 1613 жылы қазақтар қарымта жорық жасап, Бұхара мен Балханың біріккен әскерін талқандады. Шайқастағы сәтсіздіктерінен соң Имамқұл хан Ташкент өңірінде қазақтан өз адамының келуіне мүмкіндік жасауды ұйғарды. Көп ұзамай мұндай мүмкіндік оған берілді де.

Есім хан да көп ұзамай 1628 жылы күзде қайтыс болды. Ол Түркістанда Қожа Ахмет Яссауи кесенесінде жерленді. Есім ханның Қазақ хандығының тәуелсіздігі мен тұтастығын сақтау жолындағы қажырлы күресі ел есінде қалды. Халық оны құрметпен Еңсегей бойлы ер Есім атады.

Тәуке хан ыдырай бастаған хандықта саяси ахуалды біршама қалпына келтірді. Ол хан билігін күшейтуге, сепаристік күштерді басуға, халықтың бірігуіне бірқатар шаралар қолданды. Оның тұсында құқық қорғау мен мемлекет құрылғысының негізгі қағидаларын белгіленген салт-дәстүр құқығының жинақ нормасы “Жеті жарғы” құрастырылды.

“Жеті Жарғы”. Саяси құрылымның өзгеруі қазақ қоғамының құқық базасын қайта қарастырудың қажеттілігін тудырды. Бұл жұмыс XVIІ ғасырдың басында жүрді де Тәуке хан тұсында “Жеті Жарғы” заңдар жинағында бекітілді. Бұл жинақ XVIІІ ғасыр басындағы белгілі билердің қатысуымен әзірленді және мынадай жеті негізгі тараулардан тұрды:

1. 
   Жер дауы, мұнда жайылымдар мен суаттар туралы дауды шешу жолдары айтылған.
   
2. 
   Неке құру және бұзу тәртібін, ерлі-зайыптылардың құқығы мен міндеттерін, жанұя мүшелерінің мүліктік құқығын белгілейтін жанұя-неке Заңы.
   
3. 
   Әскери міндеткерлікті, қосындар құруды және әскери басшыларды сайлауды реттейтін әскери Заң.
   
4. 
   Сот жүргізу тәртібін белгілейтін сот процесі жөнінде Ереже.
   
5. 
   Кісі өлтіруден басқа әртүрлі қылмыстарды жазалауды анықтайтын қылмыстық Заң.
   
6. 
   Кісі өлтіргені және ауыр дене жарақатын жасағаны үшін жазалауды анықтайтын құн жөніндегі Заң.
   
7. 
   Жесірлер мен жетімдердің мүліктік және жеке құқығын, сонымен қатар оларға байланысты қауым мен марқұмның туысқандарының міндеттерін реттейтін Жесір дауы.
   

“Жеті Жарғыдан” басқа халықаралық құқық облысында Қасымның Кодексі де пайдаланылды. “Ереже” – билер құрылтайы ережесі және соттық оқиға, билер соты әрекеті жөнінде мағлұмат беретін әңгімелер – “Билер сөзі” Кодекске өзіндік толықтырулар болды.

XV-XVII ғасырларда қазақ қоғамында азаматтық құқық пен қылмыстық құқық арасында шек болған жоқ. Қылмыс жөніндегі түсінік жаман іс, күнә түсінігімен астасып жатты. Қылмыс құқығында негізгі орынды кек қайтару заңы (қанды кек) алды. Көп жағдайда қанды кек құн төлеумен алмастырылды. Кейбір қылмыстарға айыптар салынды.

“Жеті Жарғыға” сәйкес қылмыстық жауапкершілік тек тікелей айыптыға жүктелді, сонымен қатар қауымның ұжымдық жауапкершілігі қағидасы кең тарады. Егер жауапкер сотқа келмесе немесе кесілген құнды төлемесе, онда айып барлық қауымнан алынды. Ондай жағдайда жауапкер қауым мүшелерінің еркіне берілді. Зерттеушілер қазақ қылмыс заңының ізгілікті болғанын атап көрсетеді. Тек ерекше жағдайларда ғана өлім жазасы қолданылды. Ондай жағдай біреудің әйелін зорлау мен алып қашу болды. Үкімді орындауға арнайы орган болған жоқ, бұл құқық қуынушыға берілді.