Лекция: 52 сағ Семинар: 50 сағ СӨЖ: 17 сағ обсөЖ: 16 сағ Барлығы: 135 сағ

Қазақтардың жоңғарлармен күресі

Есім ханның өлімінен соң қазақ хандығында бірнеше жылға созылған өзара қырқыс басталды. Соңында хан болып Есім ханның ұлы Жәңгір сайланды. Оның хандық қызметі (1628-1652) жоңғар басқыншылығына қарсы үздіксіз күрес жағдайында өтті.

1652 жылы жоңғарлар Ресейден оқ-дәрі, қару-жарақ сатып алып, зор даярлықпен қазақ-қырғыздарға шабуыл жасады. Жалпы бұл жолғы соғыс қазақ пен қырғыз елі үшін өте ауыр тиген соғыс болды. Қырғыздар жоңғар қоңтайшысына тәуелділігін мойындауға мәжбүр болды. Қанды шайқастың бірінде жекпе-жекте Жәңгір хан қаза тапты. Қазақтар жеңіліп, Алатау етегін жоңғар көшпенділеріне тастауға мәжбүр болды.

60 жылдары қазақ-жоңғар қақтығысы ұсақ соқтығыстармен шектелді, алайда Қалдан Бошоқты қоңтайшы тұсында ірі ауқымдағы әскери әрекет жанданды. Жәңгірдің ұлы Тәуке хан (1680-1715) жоңғарларды тоқтата алмады, 1681 жылы Қалданның әскері Шу өзенінен өтті. 1683-84 жылдардағы жорықтар нәтижесінде Сайрам қаласы басып алынып талқандалды, жоңғарлар Ферғана алқабына басып кірді. XVIІ ғасырдың 90 жылдары жоңғарларды Сыбан Раптан қоңтайшы билеген кезде қазақ-жоңғар қатынасы ерекше шиеленісіп кетті. Күшті қарсылықпен ұзаққа созылған соғыс Қазақ хандығын әлсіретті. Жекелеген ірі шайқастардағы жеңістерге қарамастан, қазақтар Ертістегі, Тарбағатайдағы және Жетісудағы жерлерінен бірте-бірте айырылып, шығысқа қарай шегіне берді.
 XVIII ғасыр басындағы Қазақ хандығының жағдайы Жоңғар агрессиясының күшеюі

XVII ғасырдың 80 жылдары жоңғар қоңтайшысының қазақ жеріне жорықтары жанданды, олар Оңтүстік Қазақстан мен Сырдария сауда қалаларын, сонымен қатар маңызды керуен жолдары өтетін аумақтарды басып алуға ұмтылды. Қалдан қоңтайшы (1671-1699) 1681-1865 жылдары Оңтүстік Қазақстанға бірнеше шабуыл жасады, оның нәтижесінде Сайрам қаласы қиратылды.

Көп ұзамай жоңғарлар шабуылын тағы жаңғыртты. 1716 жылы олардың әскерінің басты бөлігі шабуылын Іле өзенінен Аягөзге қарай бағытпен бастады. Бір уақытта басқа отрядтары Сібірге жылжыды. 1718 жылы көктемде жоңғарлар мен қазақтар қолы арасындағы Аягөз өзенінде үш күндік қантөгіс, шайқастың алғашқы күндеріндегі жеңістерге қарамастан, қазақтардың жеңілісімен аяқталды. Өзара жауласқан Әбілхайыр мен Қайыптың келіспеушілігі, сонымен қатар жоңғарлардың тылдан оқыс соққысы шайқастың нәтижесін шешіп берді. 1718 жылы жоңғар әскері Арыс өзенінде басқа қазақ отрядтарын талқандады.

1718 жылы Қайып хан өлді де сұлтандардың жоғарғы билік үшін күресі қайта жанданды. Ең қолайлы кандидатура жас жігерлі Әбілхайыр болды, бірақ төре тұқымының күшеюін қаламаған билер шоғыры ынжық әрі жігерсіз Болатты (1718-1729) таңдады. Алайда соғыс жағдайында қауым демократиясына бас тігу өзін ақтамады да, Болат хандықты басқарудан қалды. Орталық биліктің әлсіздігі жағдайында Кіші жүз бен Орта жүз қауымының бөлігі өздерінің егемендігін шектеп, Әбілхайырды хан сайлады (1718-1748). Осылай қазақ хандығының ыдырау процессі басталды. Ташкентте ақ киізге Жолбарыс көтерілді, ал Орта жүздің бөлігі Сәмекені хан ретінде мойындады. Бұл тұлғалар жоңғарларға тойтарысты ұйымдастыра алатын еді, алайда мұны сезіну үшін қазақтарға 1723 жылғы Ақтабан шұбырындыны бастан өткеруіне тура келді.

Жоңғарларға қарсы бір майданның жарылуы қазақ жасақтарының қорғаныс қабілетіне кері әсер етті. Сұлтандар шоғыры арасындағы ұрыс-керіс жоңғар қоңтайшыларының қазақтарға бірқатар ірі соққылар беруіне қолайлы жағдай туғызды.

1723 жылы көктемде жоңғар әскері Қаратау арқылы талас өзенінің алқабына басып кірді. Қазақтар бұл уақытты қыстаудан көшуге дайындалып, шабуылды күтпеген еді. Мұнда барлық қазақ жұрты қырғынға ұшырады да, тірі қалғандары малдары мен мүліктерін тастап қашуға мәжбүр болды.

Аяқ астынан кедейленген және ашыққан көшпенділер тобы Бұхара мен Самарқан оазисін толтырды. 1724-25 жылдары жоңғарлар Түркістан мен Ташкентті басып алып талқандады. Егіншілік, қолөнер мен сауда Сырдарияда тоқтады. Бұл оқиға қазақтар арасында “Ақтабан шұбырынды” ретінде белгілі. Нәубет жылдардағы басқыншылармен күресте қазақ болған құрбандарды халық ауыр азамен еске алады.

ХХІІ-лекция.

1. 
   Орбұлақ шайқасы.
   
2. 
   «Ақтабан шұбырынды, алакөл сұлама»
   
3. 
   Қабанбай, Бөгенбай және Райымбек батырлар.
   
4. 
   «Аңырақай» мен «Қалмаққырылған» шайқастары
   

1. 
   Вопросы историографии и источниковедения Казахстана /дореволюционный период/ - А., 1988.
   
2. 
   Құдайбердіұлы Ш. Түрік, қырғыз-қазақ және хандар шежіресі.
   

3. 
   Толыбеков С.Е. Кочевое общество казахов в ХVІІ-нач. ХХ вв. - А., 1971.
   
4. 
   Тынышпаев М. История казахского народа. - А.. 1993.
   
5. 
   Қазақстан тарихы. Көне заманнан бүгінге дейін. Бес томдық. 2-том.
   

Ұлттық тәуелсіздікке төнген қауіп қазақтарды бірігуге мәжбүр етті. 1726 жылы Ұлы жүз бен Кіші жүздің біріккен әскері Тайлақ батыр мен Саурық батырдың бастауымен Бұланты өзені бойында Қарасиыр деген жерде жоңғарларға ауыр соққы берді. Бұл жеңіс қазақтарды одан әрі қарсы тұруға жігерлендірді. Осы жылы Шымкент маңында, Ордабасы тауында үш жүз өкілдері қатысқан мәслихат өтті, онда қазақ әскерінің жоғарғы бас қолбасшысы – сардар сайлануы керек болды. Сардар келешекте жоғарғы ханның орнын басатынын түсінген сұлтандар арасында қайтадан талас туды. Алайда істің нақтылығы билерді қатал орталық билікті жақтаушы Әбілхайырдың пайдасына шешім қабылдауға мәжбүр етті. Үш жүздің әскерін ұйымдастыруда Бөгембай, Тайлақ және Саурық маңызды роль атқарды. 1729 жылы Балқаш көлінен оңтүстікте Аңырақайда ірі шайқас болды. Жоңғарлар тағы да талқандалып шегінді. Жеңістен соң Қазақ хандығын біріктіру мен қайтыс болған Болаттың орнына хан сайлау мәселесі тұрды. Сайлауда Әбілхайыр айналып өтіліп, билер хан тағын Болаттың ұлы Әбілмәмбетке (1730-1771) тапсырды. Сұлтандардың бөлігі мәслихат шешіміне бағынудан бас тартты. Әбілхайыр жақтастарымен қазақ әскерін тастап, Жайыққа көшіп кетті. Оның үлгісін Сәмеке хан да алды. Осылайша хандар мен сұлтандар арасындағы алауыздық қазақтардың 1726-1730 жылдардағы жеңістерін жоққа шығарып, тағы жалпы қазақ майданын бөлшектеді. Тек жүз билері – Төле бидің, Қазыбек бидің және Әйтеке бидің, сонымен қатар Аңырақай шайқасынан кейін танылған Абылай атымен белгілі Әбілманмұр сұлтанның іс-әрекеттері нәтижесінде бірлік сақталды. Қазақтардың әлсіреуін жоңғарлар тиімді пайдаланды, 1741 жылы қазақтардың жеңілісімен және Абылайдың тұтқынға түсуімен аяқталған жаңа шапқыншылық басталды. Әбілмәмбет өзінің жоңғарларға тәуелділігін мойындауға мәжбүр болды.

1. 
   Төле би
   
2. 
   Қазбек би
   
3. 
   Әйтеке би
   

1. 
   Машимбаев С.М. Патшалық Ресейдің отарлық саясаты. - А., 1994.
   
2. 
   Күзембайұлы А., Абилев Е. История Казахстана (с древнейших времен до 20-х годов XX в.). Изд.2-е, - А., 1996.
   
3. 
   Асфендияров С. История Казахстана (с древнейших времен). - А., 1993.
   

 

Төле би Әлібекұлы — көрнекті қоғам қайраткері , ұлы жүздің төбе биі, “жеті-жарғы” әдет заңын шығарушылардың бірі.

Төле дулат тайпасының Жаныс руынан, тоғыз ұлды Құдайберді Әулетінен шыққан. Төлеге дейін ол әулеттен бай да, би де шықпаған, “қара шоғыр” атанған екен. Төле 1663 жылы қазіргі Жамбыл облысы, Шу өңірі Жайсан жайлауында дүниеге келіп, 1756 жылы Шымкент облысының Ленгер ауданына қарасты Ақбұрхан деген жерде қайтыс болған. Ұлы жүз ханы Жолбарыс қайтыс болған соң, оның орнына отырып алты жыл бойы Ташкентті билейді. (1743—1749). Атақты Бұхар жырау өзінің Абылай ханның жас шағына арнаған өлеңінде оның Үйсін Төле бидің түйесін баққанын айтып кетеді:

Ай, Абылай, Абылай,

Сені мен көргенде.

Тұрымтайдай ұл едің,

Түркістанда жүр едің.

Әбілмәмбет патшаға

Қызметкер болып тұр едің.

Қалтақтап жүріп күнелтіп,

Үйсін Төле билердің,

Түйесін баққан құл едің, - деген.

Ал “Сабалақ” атты поэмасында Бұхар жырау Төленің бала Абылаймен арадағы әңгімесін былай жырлайды:

Бір бала үсті басы далба-дұлба,

Күрсініп дем алады анда-санда.

Көзі өткір, шікірейген сұрғылт сары,

Ерекше ғып жаратқан

Ерекше ғып жаратқан Алла тағала.

Қой жүні жыртық күпі, сеңсең тымақ,

Көзіне шашы түсіп кеткен тым-ақ.

Отырысы сұңқардың баласындай,

Нәсілі Төле биге кетті ұнап.

Сұрапты аты-жөнін Төле мұның:

Бар ма деп әке-шешең, ағаң, інің.

Адам болса ақ сүйек, құста сұңқар,