Лекция №9 Қазақтардың Е. П. Пугачев басқарған шаруалар соғысына қатысуы. (1773-1775)
Қаратай мен Арынғазы сұлтандардың (1812-1821 жж.) және Жоламан Тіленшіұлының (1822-1824 жж.) ұлт-азаттығы жолындағы қозғалыстары
жүктеу/скачать 319,64 Kb.
|
418834331810 лекция Каз жана тарихы
| 1.Қаратай мен Арынғазы сұлтандардың (1812-1821 жж.) және Жоламан Тіленшіұлының (1822-1824 жж.) ұлт-азаттығы жолындағы қозғалыстары. Біздің Сырым батыр бастаған көтеріліске көбірек тоқталуымыздың өзіндік себебі бар. Хан-сұлтандардың шексіз билігіне, сатқындығына және патшалық Россияның отарлау саясатына қарсылық — бұдан соңғы кетерілістердің бір қатарына ортақ сипат. Мөселен, Сырым батыр бекініс-қамалдарға, шабуылдап, орт қойдыртса, кейінгілері де шекаралық аймақтарда қарулы отрядтармен қақтығысып, жаланаш қолмен от кесегендей бодды. Рас, хандыққа таласьш, халык толқынысын, котеріліс мақсатын жеке бас пайдасына бүрып әкетушілер де жоқ емес.
Міне, сондай қозғалыстардың біріне ХГХ ғасырдың алғашқы ширегінде Қаратай Нұралиев басшылық етті. Есім хан өлген соң, ел жақсыларының қалауы соған түсті. Ол женінде тарихшы А.Ф.Рязанов "Қазақ халқының қырық жылдық ұлт-азаттық күресі" (1926 жыл, Қызылорда) атты кітабында: "Бұл ектем әрі өте қатал адам еді, оны Россияның "қолжаулығы" етіп, басшылықтың талабын бұлжытпай орындату қиын болды. Игельстром Қаратай сұлтан таққа отырса, олардың тәуелсіз, күшті басқарушысына айнальш, Россиядан бөлініп кетуі мүмкін екендігінен кауіптенді" деп жазады. Сейтіп, патша үкіметі ел жақсыларының тілегін ескермей, ант аманаты ретінде Орынборда көп жыл түрған, кейінгі кызметінде де сенімдерін ақтаған Айшуақты хан көтереді. 1806 жылы Қаратай Нұралиев бірнеше мың қол жинап, патша үкіметіне қарсы көтеріліске дайындалды. Оны ұстауға Орынбордан таможнялық әкім Бекчуриннің басқаруымен Беляковтың жүздігі жіберілді. Олар күтпеген қарсылыққа үшырап, құр қол қайтқан соң, Қаратайды Орынборға шақыртып, алдап қолға түсіру әрекетін де жасап корді. Оған да кенбеген сұлтанды ұстауға 1807 жылы 3 артиллерия қаруы, 1500 адамы бар генерал-майор Герцебергтің, келер жылы 400 атты казактан жасақталған атаман Бородиннің, полковник Донсковтың, штабс-капитан Ешпанешниковтың т.б. жазалаушы отрядтары аттандырылды. Кетеріліс әр кезде әр келкі болып, 1820 жылдардың басына дейін созылды. Іле қазақ даласыңда 1826-1838 жылдар аралығында Қайып-Ғали Есімов бастаған тағы бір көтеріліс шықты. Архив деректерінде оның да ел ішінде ықпалды сұлтан болғаны айтылады. Қайып-Ғали екі рет тұтқындалып, алғашқысында сегіз айдан соң босатылған, ал екінші жолы ез жақтастарының кемегімен түрмеден қашып шыққан. Оны ұстап, кетерілісті басуға 1828 жылы подполковник Биязновтың, бір жылдан соң 520 адамдық әскері бар атаман Бородиннің т.б. жазалаушы отрядтарын жұмсады. Қайып-Ғалиды у беріп елтіру, алдап қолға түсіру, жанындағы серіктерін ақшаға сатып алу әрекеттері де ойластырылды. Алайда бұл ерекеттердің бәрі нәтижесіз аяқталып, жазалаушы отряд көбінесе бейбіт ауыл-дарды шауып, тонап қайтып жүрді. Есесіне көтерілісшілер де хан-сұлтандар ауылына, бекініс-қамалдарға шабуыл үйымдастырды. Арада тілегін орындамаған Хиуа хандығымен де араздасып, Исатай Тайманов бастаған көтерілісшілерге көмекке үмтылды. 1838 жылы Исатай мен Махамбетке қосылып, құрамында бірнеше жүздігі, Орал казак полкі, 50 жаяу солдаты, екі зеңбірегі жоне хан жасағы бар патша әскерімен қақтығыста жеңіліс тапты. XIX ғасырдың басында патшалық Россиямен қатар, қазақ жерін жаулаған Хиуа, Қоқан хандығына қарсы да ұлт-азаттық көтерілістері өріс алды. Оның бірі 1820 жыддары Омар ханның салық жинаушыларына наразылық көрсеткен Түркістан, Шымкент, Сайрам және Әулиеата оңірінде басталды. Ұзын саны 12 мыңға жеткен көтерілісшілерге Тентек төре (Мәлік төре) басшылық етті. Оны басуға Омар хан үлкен жасақ жонелткен. Екіге болініп, Сайрам мен Шымкентке бекінген көтерілісшілер табан тірескен ұрыстан соң күші сарқылып, амалсыз тізе бүкті. Дәл осы кезеңде Жаңа Елек ауданы маңындағы шүйгінді жайылымдарын патша отаршыддары тартып алған табын руы қару асынып, атқа мінді. Батыр Жоламан Тленшиевтің соңынан ерген бұл котерілісшілер де шекаралық аймақтарға, хан-сұлтандар ауылына қатты шүйлікті. Кетеріліс, әсіресе 1835 жылы кең қанат жайды. Жазалаушы отрядтармен сан мәрте бетпе-бет келіп қақатығысқан Жоламан батыр өз жерінен ығыстырылып, ақыры үш жүзді түгел қамтыған Кенесары қозғалысына аттанды. жүктеу/скачать 319,64 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|