Лекция Профессор, доктор педагогических наук С. Т. Иманбаева

Құрметті ұстаздар!

Дәрістің тақырыбы:

Халықтық педагогика және мұсылманның дәстүрлі тәрбиесі: ата - аналардың педагогикалық мәдениеті және қарым – қатынасы

Қазіргі қоғамның алдында тұрған негізгі міндет - ұлттық мәдениет пен әлемдік өркениетті өзара сабақтастыра отырып бүінгі ХХІ ғасыр ағымына лайықты тұлғаны қалыптастыру.

ХХI ғасыр ағымына лайықты тұлға - өз ана тiлiн бiлетiн, басқа тiлдi құрметтейтiн, тарихи зердесi жоғары, ұлттық салт-дәстүрден нәр алған, әлемдiк ғылыми-техникалық прогресс көшiне iлесе алатын адам.

Елбасының «Зияткер ұлт-2020»ұлттық жобасында бүкіл халықтың алдына қойған негізгі идеясы экономиканы дамыту, инновациялық және ақпараттық қоғаммен қатар рухани адамгершілік тұрғыда дамыған, қалыптасқан қоғамды құруды басты бағыт етіп қойып отыр.

Ұлт ретінде қазақ халқы қашан пайда болды, қазақ деген атаудың тарихи маңыздылығына тоқталатын болсақ, қазақ деген атау “хас сақ“ деген мағынада, яғни “нағыз сақ“деген мағынаны берген.Көне түркі тіліндегі баламасы “ер жүрек”, “еркін адамдар” деген мағынаны білдірген. Қаз” деген түбірдің өзі “ер” деген мағананы береді.

Қазақтардың пайда болуы туралы әр түрлі пікірлер бар. Кеңестік дәуірдегі тарихты негіздейтін болсақ, қазақ хандығының құрылуымен байланыстырады.

Алайда, қазақтың пайда болуы туралы қытай деректеріне сүйене жазылған Қ.Мыңжанның “Қазақтың көне тарихы“ атты ғылыми еңбегінде қазақтар түркі қағанаты тұсында өмір сүрген деген ілімін қазіргі таңда негізге алып отырмыз. Елбасы “Қазақ халқы - тамырын жеті қабат жер астына жіберген алып бәйтеректей, өзегін ғасырлар тереңіне тартып, дауылдармен алысып, тағдырымен алысып, өсіп-өркендеп келе жатқан байырға халық. Оның тарихы, кейбіреулер айтып жүргендей, кешегі Қазақ хандығы шаңырақ көтерген ХҮ ғасырдан басталмайды. Хандықтың құрылуы бір басқа, халықтың қалыптасуы бір басқа».

Ұлт – адамдардың тарихи қалыптасқан әлеуметтік-этникалық, қауымдық бірлестігінің жоғары түрі..Ұлт болып қалыптасу үшін оның құрамына кірген адамдар тобының материалдық, территориялық және экономикалық жағдайлары, тілі мен әдебиетінің, тілдің ортақтығы, ұлттық мінез, оның мәдениетінде ұлттық ерекшелігін көрсетеді Философиялық сөздікте латын сөзі, ұлт ол «халық» дегенді білдіреді.
Зияткер ұлт – интеллектуалды тұрғыдан адамгершілік, мәдени қасиеттерді меңгерген өзінің ғылыми, мәдени, білімі мен білігін еркін тарату әлеуетіне ие бәсекеге қабілетті ұлт.

Халықтақ педагогика- халықтардың ғасырлар бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне, дәстүрлеріне негізделген бай тәжірибесінің эмприкалық жиынтығы.

Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі тағылымдарын ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін , оны тәжірибеде қолданудың әдіс тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір саласы.

Педагогика бала тәрбиесі туралы ғылым. Педагогиканың негізгі категориялары: ол тәрбие, білім, оқыту және педагогикалық үдеріс.

Педагогикада негізгі ұғымдар: тұлға, дамыту, қалыптастыру және басқалар.

«Қазақстан-2050» стратегиясын жүзеге асыруда үлкен жауапкершілікті мемлекет құрушы ұлт ретінде қазақ халқына жүктей келе, Елбасы тек ұлттық мәдени кодты (негізді) сақтай отырып қана (тіл, руханият, салт-дәстүрлер) уақыттың сын-қатерлеріне жауап қайтара алатынымызға баса назар аударды.

Салт дәстүрлер бірнешеге бөлінеді:

Халықтық педагогика, ұлттық тәрбиенің көздері ауыз әдебиеті мұраларында екені белгілі.

Мақал-мәтелдер – нақыл, өсиет түрінде айтылатын философиялық ой түйіндер. Пословицы и поговорки-философские мысли, оформленые в форме пословиц, заветов.

Мәтелдер – тұжырым-тұспал өлеңде, сыңар тармақты қара сөзде нұсқалы сөз ретінде беріледі.

Жұмбақтар – нақты бір зат туралы тұспалдап ұқсатып, бейнелеп, айту арқылы баланы ойлату танымдық білімдік, ұғымдар мен түсініктерді ой-қиял елегінен өткізіп тұжырым жасау.

Батырлар жырларында ел қорғау, басқыншыларға қарсы күресу кезінде батырлардың ерліктері жырланады.

Батырлардың отбасына, еліне, Отанына деген сүйіспеншілік шынайы патриоттық сезім дәріптеледі (Ер Тарғын, Қобыланды, Алпамыс батыр т.б.). Эпостық шығармаларда батырлар – айтқан антта, берген сертте тұратын табанды жандар.

Олар жауына да әділетті, досына әдепті, халқына мейірімді қарсыласына қатал, елі үшін кешірімді де қайырымды.

Түркі жұртында ұстаған қаруыммен, мінген аттарымен серттесу, анттасу рәсімдері шығармаларда көптеп кездеседі.

«Дарабоз батыр» Қаракерей Қабанбай батырдың астындағы Құбас атымен серттесуі тарихта қалды.

Ол Қ.Жұмаділовтың Дарабоз романында, Сәніктің Қабанбай батыр кітабында жақсы берілген. Ұлы бабаларымыздың тарихта атқарған істері бүгінгі ұрпаққа үлгі өнеге.

Халықта «Ел үмітін ер ақтар, ер атағын ел сақтар» деген ұлы ғибрат сөздерінен Қабанбай батырға елімізде және шетелдерде орнатылған 11 есерткіш қазақ халқының ұлы ерлік дәстүріне деген құрметті көреміз. Баһадүр батырға Туркия елі, Стамбул қаласындағы Қазақ елі алаңында да ескерткіш қойылуы ұлы түркі жұртының ұлылығын көрсетеді.

Ертегілер бала тәрбиесінде ерекше орын алады. Ол баланың қиялын дамытуға, келешекке сеніммен қарауға, ақымақтық пен ақылдыны ажырата білуге, ел қорғайтын, халқын қастерлеуге, хайуанаттардың киесі бар оны сүйе білуге тәрбиелейді. Қазақ ертегілері төрт мыңға жуық сан-алуан.

Ырым – халықтың жақсы ниетінен туындаған ғұрып.

Қазақ халқының ырымдары әрқашан жақсылықтың нышаны ретіндегі өнегелі өсиет болып дарыған. Ырым сөздер арқылы жас ұрпақты жат қылықтан бойын аулақ салдыру көзделген

Дін – жас ұрпақты адамгершілікке тәрбиелеудегі әр ұлттың өзіндік ерекшелігіне байланысты рухани байлығы.

«Дін» сөзінің араб тіліндегі мағынасы сыйлық, үкім, есеп, жаза, бағыну, құлшылық, шариғат деген ұғымдарды қамтиды. Діннің мағынасы аллаһ тағала тарапынан жіберілген адамзаттың өмір сүруін ретке келтіретін, адамның аса күрделі жан дүниесіне рухани тірекболатын заңдылықтарды, ақыретте аллаһтың разылығына кенелумен уәде етілген мәңгілік жәннәттағы разылығына кенелумен уәде етілген мәңгілік қуаныш пен бақытқа жетелейтін жолдарды көрсетеді деп түсіндіреді.

Дінтану саласының жіктеуі бойынша дәстүрлі әлемдік діндер: христиандық (кітабы – Інжіл), буддизм (кітабы – Зораб), иудаизм (кітабы – Таурат), ислам (кітабы – Құран Кәрім). Енді осы әлемдік діндерге қысқаша тарихи шолу жасайық.

Исламның қасиетті кітабы – Құран Кәрім.

Ислам діні Сунниттік және Шииттік екі үлкен бағытқа бөлінеді.

Бірінші қағида - «Бір ел - бір тағдыр» әр азаматтың өзінің ортақ тағдыры мен Отанының Қазақстан Республикасымен ортақ екенін түсіну. Бүкіл Қазақстандықтардың алдына қойылған мақсат - негізгі құндылық: егемендігімізді, бейбітшілігімізді, бірлігімізді сақтай отырып, ұрпақтан - ұрпаққа амантауды көздейді.

Екінші қағида - «Тегі басқа - теңдігі бір» этникалық, болмаса басқа да шыққан тегіне, діни ұстанымына және әлеуметтік жағдайына қарамай барлық азаматтарға тең мүмкіндік беру.

Үшінші қағида - ұлт бірлігінің біріктіруші және бекітуші бастау ретінде ұлт рухын нығайту және дамыту.

Ислам бойынша дін - ақыл иесі саналы адамдарды, өз қалауларымен қайырлы болған нәрселерге жетелейтін Тәңірлік заң .

Ислам дінін алғаш білім беру мекемесі мектепке, балаларға арнап жазған Ы.Алтынсарин 1884 жылы «Мұсылманшылықтың тұтқасы» /Шариатул-ислам/ атты оқу құралын ерекше атауға болады. Автор оқу құралын жазудағы мақсаты жөнінде былай дейді: ... біріншіден, қазақ жастарының дін жөніндегі түсініктері теріс бағытқа түсіп кетпеу үшін, ... осы оқу құралын құрастыруға кірістім»,- деп атап көрсетеді. Аталған оқу құралы білім беру жүйесіне ислам дінін оқытуға негізделген алғашқы кітаптардың бірі болып табылады.

Бұл тақырып әлемдік діндер мен философиялық ойларды рухани құндылықтармен байланыстыра қарастырған Абай мен Шәкәрім еңбектерінде де тың көрініс береді. Аталған ғұламалардың мұралары қанша уақыт өтсе де өздерінің құндылықтарын жойған емес. Күннен-күнге аталған еңбектердің мазмұнын бүгінгі ұрпақ тәрбиесіне қолдануға сұраныстардың саны артып отыр. Адамзат баласына рухани таяныш болған діни тәрбие ұстанымдары қазіргі таңда бүкілхалықтық қажеттілікке айналды.

Абайдағы ақыл мен жан және тән ұғымдары мен 38-сөздегі Алланың сипаттары мен есімдері, иман туралы толғаныстары адамгершілік негізі – жәуәнмәртлік жөніндегі іргелі танымнан бастау алады. Яғни, жәуәнмәртлік ең әуелі адамгершілік негізін құрайтын ақыл, әділет, рақым атты үш қасиеттің жиынтығы екендігі поэтикалық тұрғыда айқындалады. Осыдан барып кемеңгер өзінің толық адам танымының негізін қалады.

Жалпы, Абай Шығыстық мұралардан рухани тiрегi ретiнде ислам дiнiнiң гуманистiк сипатын, исламдық фәлсәфаның прогрессивтiк мәнiн ашқан.Алланың растығына, құдыретiне, мейiрiмiне, кереметiне бас ие отырып, “Махаббатпен жаратқан адамзатты, Сен де сүй ол алланы жаннан тәттi”,- деп Алланың адамды махаббатпен жаратқаны үшiн адамның да Алланы махаббатпен берiле сүюiн уағыздайды.

Дүниетанымдық еңбектерінің шыңы «Үш анықта»: «Адам ақиқатты бас көзімен көрмейді, ақыл көзімен көреді. Өлімнен соң бір түрлі тіршілік бар. Екі өмірге де керекті іс - ұждан. Ұждан дегеніміз - ынсап, әділет, мейрім»,- деп жазған. Шәкәрім осы еңбегінде «өлгеннен соңғы өмір жолы», «әлемдегі барлық нәрсе өздігінен жаралған» деген екі жолдың анығын іздеп, жүздеген философ ғалымдардың еңбектерін талдай отырып, «АР (Совесть) - жанның тілегі. Неге десеңіз жан тіпті жоғалмайтын, бұзылмайтын нәрсе, барған сайын жоғарылайтын нәрсе. Егер бір адам жанның өлген соңғы өмірі мен ұждан соның азығы екеніне әбден нанса, оның жүрегін еш нәрсе қарайта алмайды»,- деген қорытындыға келеді.Адам бойындағы жан мен рухтың биіктігін ғұлама бірінші кезекте қарастырады. Жанның өзін - сезімді жан, аңғарлық жан, ойлайтын жан, ақылды жан деп әр түрлі қасиеттерін атайды. Жанның бұлай бөлінуін дене бітіміне, себептеріне байланысты екенін, дене әр түрге түскен сайын жан да өсіп, өніп, жоғарылайды. Жан екі өмірде де азығы ұждан деумен еш нәрседен кемдік көрмейді. Тіпті жоғарылаудың ең зор жәрдемі үш анық дегенім осы», - деп тұлғаға қатысты сезімді жан, аңғарлық жан, ойлайтын жан, ақылды жан тұрғысынан қарастыра отырып, жан мен рухтың сәйкестігінен рухы биік тұлғаны қалыптастыруға болатынын ғылыми түрде дәлеледейді.

Ұлтымыздың дана тұлғасы Шәкәрім: «Адам болып тудым, адам атымды ақтайын, көп үшін, халық үшін, келешек ұрпақ үшін еңбек етейін. Кейінгіге үлгі аларлық із-белгі қалдырайын, адам атым өшпесін, тарихқа аз да болса үлес қосайын деген ойда болдым.

• 
  Құран Кәрім Аударған Халифа Алтай. Өңдеуші Дәлелхан Жаналтай. Мәдина, 1991. -597 б.
  
• 
  Қорқыт ата кітабы. Түрік тілінен аударған Б.Ысқақов - Алматы. Жазушы. 1994. -160 б.
  
• 
  Ислам. Энциклопедия. /Бас редакторы Р.Нұрғалиев. - Алматы. «Қазақ энциклопедиясы». 285 бет.
  
• 
  Сейтбеков С. Иман негіздері. Алматы. «АСТ Полиграф» . 2011. -376 б.
  
• 
  Маймақов Ғ. Қазіргі заманғы дінтану негіздері. Оқулық. Алматы. ҚР Жоғары оқу орындарының қауымдастығы. 2013. - 235 б.
  
• 
  Артемьев А.И. Дінтану. Жалпы дінтану негіздері, діндер тарихы, Қазақстандағы діндер. Алматы. «Бастау» баспасы. 2008. – 569 б.
  
• 
  Қазақстанның дін жөніндегі мемлекеттік саясаты. /Асан А.Т., Балапанова А.С., Козырев Т.А. – Алматы. Қазақ университеті, 2013. -213 б.
  
• 
  Мұхаммед пайғамбарымыздың хадистері. - Алматы. Жазушы. 1993.- 64 бет.
  
• 
  Қазақстандағы діндер. Хрестоматия. І-ІІ бөлім. Алматы. «Бастау». 2011. – 384 б.; 368 б.
  
• 
  Абай Қара сөздері. Алматы. 1996.
  
• 
  Құдайбердіұлы Ш. Мұсылмандық шарты. Алматы. «Қазақстан». – 1993. -80 бет.
  
• 
  Құдайбердіұлы Ш. Үш анық. Алматы. «Қазақстан» және «Ғақлия» ғылыми - әдеби орталығы. -1991. – 80 бет.
  

• 
  Үлгілі үйдің ұл қызы. -Алматы. «Санат», 2000. -208 б.
  
• 
  Қожаев А. Арыстанбаб және оның кесенесі. - Шымкент. «Жібек жолы».1996. -48 бет.
  
• 
  Есім Ғ. Сана болмысы. (Саясат пен мәдениет туралы ойлар) - Алматы. «Ғылым». – 1999.
  
• 
  Мұхаммед пайғамбар, өмірі мен қызметі.- Алматы: Жазушы. 1991. – 176 б.
  
• 
  Қазақстандағы діндер. Хрестоматия. І-ІІ бөлім. Алматы. «Бастау». 2011. – 384 б.; 368 б.
  
• 
  Алла тағаланың 99 есімі. Имам ағзам кітабы. - Алматы: 1997. -15 бет.
  
• 
  Дербісәлі Ә. Ислам және заман. –Алматы. 2003.
  
• 
  Климович Л.И. Ислам. –Москва. 1965.
  
• 
  Орынбеков М. Верования древнего Казахстана. –Алматы. 1997.