Лекция тақырыбы: кіріспе. І-блок. Ежелгі адамдар және көшпелі өркениеттің Қалыптасуы адамның тарихқа дейінгі эволюциясы және ежелгі металлургия кезеңіндегі көшпелілер өркениеті
Қоғамның негізгі тобы – жауынгерлер
жүктеу/скачать 63,97 Kb.
|
лекция 1 2022-2023
| Қоғамның негізгі тобы – жауынгерлер.Үнді иран шежірелеріне қарағанда абыздар да жоғарғы бағаланған. Олар діни жоралғыларды жүргізуші, ежелгі дәстүр мен білімдерді сақтаушылар.
Андронов қауымдастығы құрамына енген тайпалардың тараған негізгі аймақтарының бірі Орталық Қазақстан болған. Бұл өңірден 30 - дан астам елді мекен, 150 - дей қабір (қорымдар) қазып зерттейді. Солтүстік және Батыс Қазақстанда 150- ден аса қоныс пен 200- ге жуық қорым табылады. Ең ежелгі қала – Арқайым қаласы. (Қостанай мен Челябы обылыстарының шекарасы). Орталық Қазақстанның андронов мәдениетіне тән сипаты - оның монументалдығы мазарларының күрделілігі, тас өңдеумен байланысты құрылыс техникасының жетіле салтында кремация (мәйітті өртеу) басым болған. Көлемі шағын, үстіне топырағы үйілген қабырғалар айналасына тақта тастардан дөңгелек немесе тікбұрышты қоршаулар салынған. Қоршау ішінде не жерден тікбұрышты шұңқыр етіліп қазылған, жиек-жиегі тақта таспен (циста) көмкерілген моланың өзі, не тас жәшік болады. Жерлеу біткесін мола үсті тақта таспен жабылып тасталып отырған. Керамика қатарынан сыртқы үшбұрыштар мен басылымды қосар сызықтар келісім тауып, жарасымды өрнектелген құмыралар көз тартады. Ыдыстардың тек жоғары жағы ғана әсемделеді. Дөңгелек қола айналар, қола моншақтар ұшырасады. Қабір ішінен мәйітпен қатар үй жануарларының сүйектері де табылған. Қоланың кейінгі кезеңі Орталық Қазақстанда жаңа мәдениет – Беғазы-Дәндібай мәдениетінің құрылуымен белгісі. Бұл мәдениетке тән бір қасиет, ол бірінші жағына, андронов дәстүрін сақтайды, екінші жағынан онда жаңа элементтер: мазарлардың айрықша типі, өзіндік өзгешілігі бар жерлеу салты, қыш ыдыс – аяқтардың жаңа түрлері пайда болады. Бұл дәуірде жер бетіне тастан қалап қабырғалары тұрғын үйлер салу рәсімі кең жайылады. Орталық Қазақстанның таулы аудандарында тұрғын үйлерді салуға ағаш кеңінен пайдаланылған. Жер төлелер қабырғалары ағаш тақталарымен көмкеріліп, оның төбесін ағаш бағандардың тұтас бір жүйесі тіреп тұрған. Мәдениетті дамытуда металл өндіріп балқыту орасан зор рөл атқарған. Солтүстік және Батыс Қазақстанда көптеген андроновтық мәдениет ескерткіштері ашылып зерттелген, олардың ішінен Алексеев қонысы мен Тасты – бұтақ қорымы кеңінен мәлім болды. Бұл ауданда небәрі 80 – нен аса қоныс пен 90- ға тарта қорым ашылған Оңтүстік Қазақстан мен Жетісудың орта қола дәуірін Таңбалы, Қарақұдық қорымдары арқылы көзге елестетуге болады. Қола дәуірінде аналық рулық құрылыс ыдырап, аталық рулық құрылыс дами бастады. Б.з.б. 3 мың жыл соңында Қазақстанның таулы және далалы аудандарында егіншілік пайда болды. Андронов тайпаларының тіршілігінде теселі егіншілік болған. Олар негізінен бидай, қарабидай және тары өсірді. Егіншілікпен қатар мал өсіру жедел қарқынмен дамып, негізгі салаға айналды. Андроновтық шаруалар қос өркешті бактериан түйелерін өсірген. Түйе бейнелері жартастарға салынған, ал Үшқатты қонысынан түйенің қыш мүсіні, Ақсу – Аюлыдан бота сүйегі, Алексеевке қоныстан – түйе сүйектері табылды. Б.з.б. I мыңжылдықтың басында андроновтықтар аралас шаруашылықпен айналысып, егін егіп, мал өсірген. Олар тұңғыш рет қыста малды қолда ұстау тәжірбиесін енгізді. Үй маңындағы жайылымдар жарамсыз болып қалған кезде бақташылар жаңа жайылымдарға көшіп отырды. Бұл мал өсірудің жайлаулық тәсілі. Ерлер жайылымдарға кетіп мекендеріне күз соңына таман оралған. Әйелдер мен балалар егіншілікпен айналысып, тұрақты мекендерде қалды. Кейінгі қола дәуірінде Қазақстанның далалық аудандарында мал өсіру шарушылықтың негізгі саласына айналды. Бұл жағдайда малдың құрамы өзгеріске ұшырап, ірі қара азайып, қой мен жылқы көбейді. Орталық Қазақстанда түйе өсірілді. Көп малды қолда ұстау мүмкіндігі болмай, шаруашылықтың жаңа түрі – көшпелі мал шаруашылығы шыға бастады. Андронов тайпаларында жеке меншіктің пайда болуына мал шаруашылығына көшу ықпал етті. Кен өндіру б.з.б. III мыңжылдықта басталған. Қола дәуірінде кен өндіріп балқыту ісі орасан зор көлемде жүргізілген . Мәселен, Жезқазған өңірінде 100 мыс тонна мыс қорытылған. Ал Успен руднигінде 200 мың тонна кен өндірілген. Ежелгі кеншілер кенді толықтыру, тотықтандыру тәсілін тапқан, сонда ол жыныста жез бен қалайы қосындысы күрт көбейген. Жұмсақ кен –қалайымен айыру арқылы Қатты, тығыз кен- отпен уату арқылы (кен өзегінің үстіне от жағылып, әбден қызған кезде су құйып жарықшақтарға бөлу); Үңгіп - қазу арқылы өндіру. Кен өндіру аймақтары: Жезқазған, Зыранда – мыс, Атасу таулары, Қалба, Нарым жоталарында қалайы, Степняк, Ақжол, Бала жалда – алтын. Кен өндіру орталықтары - Орталық және Шығыс Қазақстан. Андроновтық тайпалар үй кәсіпшілігінде қыш ыдыстар жасаған. Таспалық әдіс. Қалыпқа салып пішіндеу әдісі. (б.з.б. ХYII-ХYIғғ).Орта қала кезеңінде ыдыс – аяқтар біркелкі стандартқа көшіп, жетіле түседі; бұрынғыдан жұқа, әсем келеді. Бұлардың ою - өрнегі бұрынғыша сызылған немесе штамппен түсірілген. Бұрынғы құмыралардың бір өзгешелігі – ою - өрнектер үш жолақ етіліп жүргізіледі. Кейінгі қола дәуірінің ыдыс – аяқтары бір ерекшелігі – олар өте бүйірлі және жалпы нобайы дөңгелектеу болып келеді. Андроновшылардың ою- өрнектерінің кейбір элементтерін қазақтың қолданбалы өнерінен осы күні де көруге болады. Бұл өрнектер байлық пен масшылықты, тіл мен көзден сақтау белгісін және ыдыс ішіндегі затты білдірген. Айырбас сауда кейінгі қола дәірінде кең дамыған. Андроновшылар отбасындағылары үй тіршілігіне қажетті іс-әрекеттің бәрінде жасай берген. Жіп иіру, тоқу, теріні өңдеу, киім – кешек пен аяқ киімді түрлі түсті жіппен әдіптеп, апликациямен және жылтырақ бисермен безендіріп тігу – бәрін де игерген. Матаға қажетті жіпті мал жүнінен иірген. Оған өзге жүндер де, түбіт те жараған. Тіпті кенеп те, жабайы зығыр да, қалақай да пайдаланған. Ол кезде тоқыма станогі де ұршық та белгіні болатын. Еркектері де, әйелдері де бастарына жүннен тоқылған немесе теріден тіккен құлақшын киген. Әйелдер құлақтарына қола сырға, қапталған алтынмен дөңгелек сырғаларға тағып, мойындарына қоладан жасалған өңір жиектер, кейде озған алтын моншақтар тізіп салатын болған. Еркектері масақтары қоладан үшкірлеп жасалған садақтармен қаруланды. Ерте қола дәуіріндегі мәдениеттің гүлденіп өсуі, оның Жерорта теңізі және Кіші Азия аймағы мен мәдени және экономикалық байланыс жасауы, осының нәтижесінде мүмкін болған Ұлы Жібек жолының білте сүрлеуі тап сол кездері түсе бастаса керек. Орта қола дәуірінде андронов қоныстары қалың қабырғалармен, олармен бекітілмейді. Тегі сайын даладағы жағдай тынышталып, талас тапқанға ұқсайды. Ерте және орта қола кезеңдерінде яғни б.з.дейінгі 1 мың жылдар басында андроновшылар отырықшы болған. Аралас шаруашылықпен шұғылданып, егін егіп, мал өсірген. Маусымдық жайылымдар қашықтығы әр түрлі болған. Жетісу мен Шығыс Қазақстанда олар 50-ден 80 шақырымға дейін болса, дала мен сусыз шөлді басып, жүздеген шақырымдарға жеткен. Сонымен, үй іргесіндегі тепсеңнен – жайлауға көшу, отарлы мал шаруашылығы, сосын көшпелі шаруашылық туады, бұл әрине дала мен шөл жайылымдарын тиімді пайдалануға жәрдемін тигізеді. Андроновтықтардың баспанасы жертөле және жартылай жер бетіндегі үйлер. Бөлмелерді жылыту үшін тастан қаланған пештер қолданылған, отын есебінде ағаш, бұта, тезек жаққан. Қоныстар 6-10 үйден, үлкендері 20 үйден құралған. Кейінгі қола дәуірінде Орталық Қазақстанда көп бөлмелі жер бетіндегі үйлерді ауыр дөңбек тастардан салатын болған. Осындай үлкен үйлер қоғамдық жиындар өткізетін, діни ғұрыптарды атқаратын және үлкен отбасы мекендейтін орын болып есептелген. Ежелгі Андроновтық дөңгелек баспаналар негізінде киіз үй жобасы пайда болды. Еңбек құралдары: тесе, тас кетпен, келі - келсап, (ерте қола дәуірі), орақ, шалғы (кейінгі қола дәуірі). жүктеу/скачать 63,97 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|