Лекция. Түркі халықтар әдебиеті пәнінің мақсаты мен міндеттері. Түркі халықтар әдебиетіндегі ортақ сарындар. Жоспар: Түркі халықтар әдебиеті тарихы пәнінің мақсаты мен міндеттері
жүктеу/скачать 53,69 Kb.
|
1-лекция
- Бұл бет үшін навигация:
- Ахмет Иүгнеки
| Жүсіп Хас Хажиб Баласағұни-XІ ғасырдың аса көрнекті ақыны, есімі күллі шығыс елдеріне мәшһүр болған данышпан ойшылы, энциклопедист-ғалымы, белгілі қоғам қайраткері.
Жүсіптің есімін әлемдік әдебиет тарихына мәңгілікке өшпестей етіп жазып қалдырған бірден-бір әдеби мұрасы-(Құтадғу біліг) (Құтты білім) дастаны. Бұл дастан қазіргі түркі тілдес халықтардың орта ғасырдағы тарихи, қоғамдық саяси-өмірі, ғылымы, әдебиеті мен мәдени дәрежесі, әдет-ғұрпы, наным-сенімі т.б. жөнінде аса қызықты, әрі қыруар мол деректер беретін көркем туынды. Жүсіп Баласағұни орта ғасырда шамамен 1015-1016 жылы билік жүргізген мемлекеттің бір кездегі астанасы Баласағұн шаһарында туылған. 1070 жылы ол (Құтадғу білігті) жазып болып, сол жылы оны (хандардың ханы Бограханға) тарту еткен. Бұл тартуға риза болған хан ақынға: ұлы хас хажиб (ұлы уәзір) деген жоғары атақ береді. Автор өз шығармасының кіріспесінде дастанның қайсы тілде жазылғаны туралы айта келіп, былай дейді: Арабша, тәжікше кітпатар көп, Ал, бұл-біздің тіліміздегі тұңғыш даналық жинағы. (Біздің тіліміз) деп түркі тілін айтып отыр. (Құтадғу біліг) дастанының тілін қазіргі түркі тілдерінің қайсы тобына жатқызуға болады деген cауалға бүгінгі түркология ғылымында әр түрлі пікір айтылып келеді. Мәселен, С.Е.Малов (Құтадғу біліг) көне ұйғыр тілінде жазылған десе, А.М.Щербақ қарлұқ тілінде, Г.Ф.Благова қарлұқ-қыпшақ тілінде жазылған деген қорытынды жасайды. Қалай болған күнде де Баласағұни өз дастанын сол кезде Қашқардан бастап, сонау Амударияға дейінгі ұлан-ғайыр өлкелер мен уәлаяттарды өзіне қаратқан Қарахан өмір сүрген түркі тайпаларының бәріне бірдей түсінікті, ортақ әдеби тілде жазғаны даусыз. Бұл дастан-мемлекетті басқару әдістерін, адамгершілік принциптерін, қоғамдық саяси мәні бар түрлі ережелер мен заңдарды, әдет-ғұрыптар нормасын қамтыған, энциклопедиялық дәрежеде жазылған көркем туынды. Дидактикалық сарында жазылып ғибрат уағыздарды бейнелі көркем тілмен жырлайтын бұл дастан да қарапаым халықтан бастап, Бограханға дейінгі түрлі дәрежедегі әлеуметтік топтардың, түрлі кәсіп иелерінің мінез-құлық нормалары андай болу керек, олардың әрқайсысының қоғамнан алатын орны қандай болуы тиіс екені баяндалады. Сондай-ақ саяси-қоғамдық әлеуметтік-экономикалық оқу-ағарту, мәдениет т.б. мәселелерді ғұлама ақын өз дәуірінің талап-тілектері тұрғысынан жырлайды. (Құтадғу біліг) дастаны ақынның көзі тірі кезінде-ақ кеңінен тарап, түркі тілінде жазылған ең жақсы кітап саналады. Бұл шығарма әр елде әр түрлі атпен аталады. (Құтадғу біліг) дастанының бүгінгі күнге дейін сақталып жеткен үш нұсқасы бар: Біріншісі, Вена нұсқасы. Бұл қолжазба қазір Корольдық кітапханада сақтаулы тұр. Екіншісі, Кайрдағы бір кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорынан 1896 жылы неміс ғалымы Б.Мориц тапқан. үшіншісі, Наманган нұсқасы. Оны 1913 жылы А.З.Валидов Өзбекстанның Наманган шаһарынан тапқан еді. (Құтадғу біліг) дастаны жөнінде тұңғыш рет баспасөз бетінде хабар беріп, оның Вена нұсқасының бір бөлігін 1823 жылы (Азия) журналында бастырып шығарған ғалым француз Жауберт Амадес болды. Бұл ісіт венгер ғалымы Герман Вамбери қолға алды. Ол дастанның бірнеше тарауын транскрипциялап, неміс тіліне аударды, оған түсінік беретіндей сөздік жасады. Соның бәрін қосып, 1870 жылы (Құтадғу білігті) жеке кітап етіп шығарды. (Құтадғу білігті) кең көлемде зерттеу, оны басқа тілдерге аударма жасау саласында келелі істер тындырған адам академик В.В.Радлов бұл шығарманы зерттеу, аудару баспаға әзірлеу әстерімен жиырма жыл бойы (1890-1910) айналысты. Сонымен бірге бұл дастанды әдебиеттану, тіл білімі, тарих ғылымы тұрғысынан зерттеуге С.Е.Малов, Е.Э.Бертельс, А.Валитова, К.Каримов, С.Муталибов т.б. ғалымдар зерттеді. XІІ ғасырдың аяғы XІІІ ғасырдың бас кезінде өмір сүрген аса көрнекті ақын, есімі кезінде бүкіл ұлан-ғайыр Қарахан мемлекеті түркілеріне мәшһүр ғұлама-ғалым болған Ахмет Иүгнеки. Болашақ ақын Сыр бойындағы белгілі қалалардың бірі Иүгнекте туып өскен. жүктеу/скачать 53,69 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|