Лекция№1. Археология ғылымы және оның қалыптасуы Археология ғылымының ерекшеліктері
жүктеу/скачать 474,5 Kb.
|
Археология лекция жинақтары
| Әдебиеттер
Ақишев К.А. Ертедегі ескерткіштер елесі. – Алматы, 1976. Акишев К.А. Курган «Иссык». – М., 1978. Байпаков К.М. Жетісу мен Алматы аймағындағы сақ пен үйсіндердің қоныстары. – Алматы,2008. Самашев З., Базарбаева Г., Жумабекова Г., Сунгатай С. Берел.-А., 2000. Талеев Д. Археология. - Астана, 2010 Лекция №24-25 Үйсін мен қаңгуй ескерткіштері Үйсін қоныстары мен молалары Қаңғұй қоныстары Үйсін мен қаңғұй өнер ескерткіштері Ерте темiр ғасырының жерлеу ескерткiштерi Таулы Алтай мен Сiбiр жерiнде өте көп орналасқан. Олар Пазырық шаткалы, Башадар және Туэкты өлкелерi, Укок пен Қосағаш тау жотасында, Қаракөл және Урсул өзендерiнiң алқабында т.б. жерлерде шоғырланған. Осындай обалар Қазақстан жерінде, Монғолдық Алтайда, Қытайдың Синьцзян Ұйғыр автономиясында бар. Оңтүстік Сібірге қарайтын Тува жерiндегi қорғандар мен жер қабiрлер, бұғы тас деп аталатын ғұрыптық және салттық құрылыстар, тасқа салынған суреттер сақ дәуiрiне жатады. Ескерткіштер алуан түрлі. Тек обалы құрылыстардың өзінің: үстіне жай топырақ және тас үйіліп, сыртынан шеңбер қоршаған, тікбұрышты қоршаулары бар, дүниенің торт тарапына қарай кететін сүрлеуі мен тас бағандары бар обалар болып бірнеше түрге бөлінеді. Б.з.д. ҮII – III ғғ. тұрғызылған бұғы тастарда марал, қабан, жылқы секiлдi жануарлар мен қатар қанжар, семсер, жебелер, дөңгелек және төрт бұрыш келген таңбалар ойылып салынған. Зерттеушiлердiң көпшiлiгiнiң пiкiрi бойынша, бұғы тастар өлген кiсiнiң басына қойылатын ескерткiш. Туваның негiзгi археологиялық ескерткiштерi Саглы – Бажы, Қызылған, Усть – Хемчик, Ұйық секiлдi обалы жерлеу кешендерi. Туваның скиф заманына жататын мәдениетерін әр ғалым әртүрлі: қызылғандық, ұйықтық, сағылық деп атап жүрді. Қазіргі кезде Аржан обасымен замандас алдыбел кезеңі жеке қарастырылып жүр. Алдыбелдік жерлеулер үстіне тас үйіліп шет жағынан үлкен тастармен қосымша нығайтылған жұп обалардан тұрады. Онда жерді қазып, тігінен қойылған жалпақ тастардан жасалған жәшіктерге мәйітті аяғын бүгіп бір жамбасымен жатқызған. Тувалық сақтардың соңғы кезде зерттелген үлкен ескерткiштерiнiң бiрi- б.з.д. ҮIII – ҮI ғғ. жататын Аржан обасы. Ескерткішті 20 – ғасырдың 70 – жылдары М. Грязнов пен М. Манай-ооло зерттеген болатын. Баға жетпес мәлімет берген обаның диаметрi-120 м, биiктiгi-4 м. Үлкен тас үйiндiсiнiң астында жуандығы 40 – 50 см. тау қарағайларынан салынған күрделi қима қабiрлер кешенi орналасқан. Қорғанның қақ ортасындағы қимаға тайпа көсемi мен оның жұбайы, күтушiлерi және аттары жерленген. Оны айнала бөренелерден дөңгеленте салынған 70 тен астам қималардың үшеуiне еркектер жерленген. Барлығы 17 адам мен 160 - тан астам жылқы көмілген. Патша жатқан және бірсыпыра қималардың еденiне бұлғындардың терiлерi төселген. Ал патшаның қимасының төсенiшiнiң астынан жайылған 15 тен 20 ға дейінгі жылқының құйрығы табылды. Өкiнiшке орай, Аржан қорғаны да сол заманның өзінде тоналған. Сондықтан да құнды заттар аз, солай бола тұрса да жерлеу заттарының қалдықтары (қару-жарақтар, ат әбзелдері, маталар) ол баста қабiрге қойылған алтын заттар мен қымбат бұйымдардың мол болғандығын бiлдiредi. Қоладан және күмiстен жасалған ат әбзелдерiнiң өрнектерi жақсы сақталған. Қазба кезінде алынған мәліметтер скифтік мәденни кешеннің бастауы Орталық Азиядан басталатынын көрсетеді. Аржанның мерзiмделуi қимадағы бөренелерге жасалған дендрохроно логиялық анализ бойынша анықталған мерзімі б.з.д. ІХ ғасырдың соңы мен ҮІІІ ғасыр. Аржан осы күнге дейін зерттелген скиф ескерткіштерінің ең ежелгісі. 2000 жылдан бастап Германияның Археология Институты мен Ресей Мемлекеттік Эрмитажының біріккен экпедициясы Аржан 2 обасын зерттей бастады. Обаның диаметрі - 80 м. биіктігі - 2 м. Бұл Аржанға ұқсас күрделі ғұрыптық жерлеу кешені алғашқысындай бөренелерден емес тастан тұрғызылған. Бірнеше дүркін тонаудың және шаруашылық құрылыстарына тас алудың салдарынан ескерткіш қатты бүлінген. Орталық жерлеудің айналасында бірнеше салт жоралғы құрылыстары қазылды. Олардан сақталған күлдер, ірі және ұсақ малдардың шала жанған сүйек қалдықтары мен көмірлері шықты. Оның өзінде малдарды сыртта өртеп, жанған қалдықтарын әкеліп қабірге сепкен. Қатты бүлінгеніне қарамай ескерткіш тоналмаған болып шықты. 2001 жылы жоғары тап өкілдеріне жататын әйел мен еркек жерленген қабір қазылды. Тоналмаған осы жерлеуден басым көпшілігін скиф-сібір аң нақышына жататын алтын бұйымдар құрайтын заттардың үлкен тобы шыққан. Сонымен қатар оба астына 14 жылқы мен қару-жарақ, ат әбзелдерінен тұратын көмбе қойылыпты. Патша қабірінен басқа бірқора еркек пен әйел, балалардың жерлеулері де ашылды. Бір қызығы еркектердің жерлеулері обаның шығыс, әйелдер мен балалардыкі батыс шетіне шоғырланған. Скиф дәуірінен мол мағұлымат беретін бұлардан басқа да көп заттар мен жерлеу құрылыстары аршылды. Қазба заттарын саралап келіп зертеушілер Аржан 2 обасын б.з.д. ҮІІ ғасырмен мерзімдейді. Б.з.д. ҮШ-ҮІІ ғғ. Қытайдан Дунайға дейінгі аралықта қалыптасқан скиф-сібірлік қауымдастығы құрамындағы әр тектес тайпалар өзара ортақ көшпелі бақташылықтың негізінде бір-бірімен етене араласып, біртұтас мәдениет құрды. Олардың баспаналары көпшілік жағдайда жеңіл жиылатын шатырлар және арба үстіне құрылған үйлер түрінде болды. Әйткенмен үлкен обалардың астына алып тастар мен бөренелерден тұрғызылған салтанатты жерлеу құрылыстары сақтарда ағаштан салынған үйлердің болғандығын байқатады. Киімдері малдың жүні мен терісінен жасалған көшпелі тіршілікке қолайлы. Негізгі азығы мал өнімдері: ет, сүт және сүттен жасалатын тағамдар. Таулы Алтайда темірді игеру ісі б.з.д. ҮІ ғ. басталады. Сақ патшаларының тамаша жерлеулері алғаш Алтай тауында зерттелді. Пазырық патша обалары ( б.з.д. ҮІ – ІІІ ғғ.) үлкен тас үйiндiлердiң астынан терең етiп қазылған алып шұңқырға бөренелерден екi қатар етiп жасалған жерлеу қималарынан тұрады. Олардың үстi де бөренелермен жабылған. Жоғарғы жағына үйiлген iрi тастардың арасынан кiрген жаңбыр және қар сулары қыс кезiнде қатып, мәңгiлiк тоң қалыптасу салдарынан оның iшiне жерленген кiсi мен бiрге қойылған заттар бiзге дейiн бүлiнбей жеткен. Бұндай құбылыс барлық обаларда бірдей кездеспейді, тек үлкен «патша» обалары және теңіз деңгейінен 2500-2700 м биіктікте орналасқан обаларда ғана. Пазырық мәдениетінің обаларын тұрғызушылар қалай өмір сүргені жайлы да материалдар жеткілікті. Олар дамудың жоғары деңгейіне жеткен және шаруашылық түрі жағынан Жетісудың сақтарымен жақын малшылар болған. Таулы Алтайдың обаларынан алыс елдерден әкелінген бай мүліктер табылған. Солардың қатарына оқалы қалпақ киген абыз бейнеленген ахеменидтік Иран дәуірінің матасы, қабыланның терісінен жасалған бұйымдар, кориандра дәні мен Үнді мұхитының жағалауынан әкелінген каура қабыршықтары жатады. Жерленген кісінің бай да атақты болғандығын Укок өңірінен Н.В. Полосьмак тапқан тұтасымен бальзамдалған әйел мүрдесін білдіреді. Атақты жас әйелдің кйімін қалпына келтіру мүмкіндігі болды. Қабiрдiң шамадан тыс көлемi мен iшiне койылған асыл бұйымдар, қымбат терiлер мен маталар әшекей бұйымдары, қатар жерленген асыл тұқымды сәйгулiк аттар мұнда жерленген кiсiнiң iрi тайпаны немесе тайпалық одақты басқарған көсем болғанын көрсетедi. Екiншi пазырық обасына жерленген көсемнiң қабiрi ерекше. қабiр иесiнiң жағына қара түспен боялған сақал байланған. Денесiн толығымен жапқан татуировкада грифонның, құланнын, тауешкiсiнiң, бұғы мен құстардың бейнелерi салынған. Қорғаннан табылған өнер туындылары Алтай сақтарының басқа туысқан мәдениеттермен тығыз байланыста болғанын көрсетедi. Осы мәселеде аңдар ( бұғы, қарақұйрық, арыстан, жолбарыс, қабан ) мен құстарға (аққу, қаз, әсiресе жыртқыш құстар) басты орын берiлген. Өмiрде кезеспейтiн, аңдар мен құстардың дене мүшелерiнiң қосындысынан тұратын мифтiк тiршiлiк иелерi Сақтардың аң стилiнде негiзгi орын алады. Жиi қайталанатын осындай қиял ғажайып бейнелердiң бiрi – денесi арыстанның немесе жолбарыстікi, қанаты мен басы құстікi болып келетiн грифон жиi қайталанады. Бұдан басқа бейнелердiң арасында шығыс стилiндегi сфинкс кездеседi. Бесiншi пазырық обасынан табылған екi керемет кiлем ерекше айтуға тұрарлық. Киiзден жасалған бiрiншiсi өзiнiң үлкен көлемiмен (6,5 х 4,5 м.) таң қалдырады. Екiншiсi (2 х 2 м.) түрлi – түстi түктi кiлемдердiң ең ежелгiсi. Бұлардың екеуi де ахемеидтiк Иранның өнер туындысы. Мәңгiлiк тоңға негiзделiп салынған қабiрлерге қойылған еңбек құралдарымен әшекей бұйымдары, тұрмыстық заттар өте жақсы сақталған. Сақтардың “аң стилiнiң” нақышы жағынан Ежелгi Шығыс өнерiмен жақындығы мен қабiрлерден табылған Қытай жiбегiнiң қалдығы, Иран кiлемдерi Алтайлықтардың жақын және алыс елдермен сауда - мәдени байланысының болғандығын бiлдiредi. Осыған қарамай қабiрде қалыптасқан мұздықтың арқасында бiзге жеткен өзiндiк нақышы айқын байқалатын өнер туындылары сақ мәдениетiнiң жергiлiктi төл өнер негiзiнде қалыптасқандығының куәсi. Таулы Алтайдың обаларының бірінен табылған төрт дөңгелекті арабамен көсемнің дересі салынған табытты жерлеу әкелген деп есептелінеді. Арбаның қозғалмайтын бөлігі жеңіл ағаштардан жасалған. Дөңгелектері үлкен, арасы айқасқан тістермен тоқылған, үсті жабық. Қажет жағдайда бөлшектеуге ыңғайлы. Төрт дөңгелегін алғанда ыңғайлы зембілге айналады. Алтай даласында ру-тайпа көсемдерінің алып обаларымен қатар қатардағы қауым мүшелерінің қарапайым обалары да зерттелген. Әдетте оларда құрал-жабдықтар (қола пышақтар, қанжарлар, қапсырмалар, айналар т.т.) аз кездеседі. МЕРЗІМДЕЛУ Б.з.д. ҮШ –ҮП ғғ. – Шығыс Еуропа мен Орта Азияның халықтары темiрдi меңгердi. Б.з.д. ҮІІІ – ҮІ ғғ. - Аржан обасы. Б.з.д. YII - III ғғ - Тағар мәдениеті Б.з.д. ҮП - б.з.д. Ш ғғ. - Далалы аймақтардағы Тағар мәдениетi Б.э.д. ҮI - б.з.д. Ш ғ. - Орманды аймақтардағы Тағар мәдениетi Б.з.д. YII-II ғғ- Ананин және дьяков мәдениеттері. Б.з.д. Y-II ғғ- Пазырық мәдениеті. Әдебиеттер Ақишев К.А. Ертедегі ескерткіштер елесі. – Алматы, 1976. Акишев К.А. Курган «Иссык». – М., 1978. Байпаков К.М. Жетісу мен Алматы аймағындағы сақ пен үйсіндердің қоныстары. – Алматы,2008. Самашев З., Базарбаева Г., Жумабекова Г., Сунгатай С. Берел.-А., 2000. Талеев Д. Археология. - Астана, 2010 жүктеу/скачать 474,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|