фия, антропология, рациональдж дштану курстарынан лекциялар окыды

тиым салынды.  Лекция оку егде адамньщ 
ici 
емес деп,  жасы улкейе келе 
лекция  окуды  токтатты.  бар  назарын  барлык  гылымдардьщ  энциклопе- 
диясын камтитын улкен енбек жазуга бурды, б5рак, ойлау кйбшётщщ 
6ipre- 
6ipre 
темендеу!  себёгш  бул  енбек  узш дтер  кушнде  калды.  Канттын  80 
жаска 
eKi 
ай  жетпей дуниеден  еткен  адамдык тулгасы  мен 
eMipi 
баскд- 
ларга, 
acipece  Ka3ipri 
жастарга  улп  боларлыктай.  Оньщ  бойында  ацыл 
аффекпйден  жогары.  парыз  нэпа  мен  твменгi  щщектерден  жогары 
турды.  взш щ  гылыми-философиялык кызмет! н  ен жогаргы  мшдет1 деп 
TyciHreH 
Кант баска 
HapceHiH 6apiH 
осы  мшдетке багындырды.  Ол 
TinTi 
табитатты да жецд! деуге болады, 
ce6e6i 
табигатынан аурушан, э л а з  де- 
HeciH 
тынымсыз  ой  энергиясыныц 
TiperiHe 
айналдырып.  философияны 
зерттеу 
iciH 
бар 
eMipiHiH 
максаты  деп 
Tyciaai 
жэне  осы  максатынан 
eMipiHiH сонына дешн айнымады.
Кант басты назарды танылушы субстанциянын курылымына емес, та- 
нушы  cy6beKTiHiH  ерекшелщГерше  аударды.  Оныц  философиясынын 
непзп  Мэселес!  - 
табигат, дуние,  когам  емес,  субъектшщ танымдьщ 
цызметг,  адамньщ ацьи-ойыньщ мумктдгктертщ  шекарасын аньщтау. 
Ягни, онтологияныц орнын гносеология, субъектшщ танымдык кабмет- 
TepiH  сыни  сараптау  алмастырды.
Кант езше дежнп ойшылдардыц эмпиризм! мен рационализмш корыта 
отырып, априори теориясын  усынды:
1) Б!зд
1 коршатан дуние  -  вз'шдЫ зат (вещь в себе), оны туйактерйрз 
аркылы  TaHbin-6uiyiMi3  мумкж  емес.  Ол  кевдстш  пен  уакытта  eMip 
сурмейдк  субстанция  да  емес.  Ce6e6i,  кещсйк  пен  уакыт  субъективт!, 
ЬШпн кабылдауымызаын aceMici; Заттар туралы  пшрлер бвдщ  зердем!з- 
де тэж
1рибеге дейш калыптаскан. Оны калыптастыратын  - б1здщ  акыл- 
ойымыз,  a'priori  (тэж1рибеге deuiuei).  ТуйЫкгер  жинатан  бш м  емес, 
каггегорияларды жуйеге KeirriperiH логика гана акикат бш м беред!.
2) Таным процестершщ киындыты 6ipiH-6ipi TepicKe шыгаратын, бдрак 
эркайсысы акикат perinae дэлелденетш тужырымдар, ягни,  “антиномия- 
пар" тудырады.  Кант  антиномиялардыц терт TypiH  керсетедк  а) Дуние­
нщ уакыттык бастауы бар, тек кещршс жагынан шёкгеуш (тезис)^Дуние- 
niH уакыттык бастауы жок жэне кещслкте uieKci3. Ол кещстж цен уакыт­
та ш еказ (антитезис),  э) 
0 p6ip 
курдел! субстанция  карапайым  бел В е р ­
ден тур'адыГ жэне турмайды.  б) Себептшктщ eKi Typi бар:  6ipeyi табигат 
зацдылыктарына сэйкес, ekranrici  -  еркшд1кке (тезис); Bip гана себёшяййс
- табигат зацдылыктарына сэйкес себептшк бар (антитезис), в) абсолютп 
кажетп тархашк eiyuii eMip cypefli жэне сурмеШи.
Бул  кайшылыктарды  шешу  Кант ушш  киын  болды,  ол 
6ip  шеыпмге 
келе  алмай,  акыл-ойдыц 
д э р м е н а зд т  
туралы  тужырымга  келдк 
BipaK
75

меселе  акыл-ойдыц  шектеул1пнде  емес, дуниедеп  процестердщ диалек- 
тикалык  кайшылыкты  екендМ нде едй  оны  кейш  Гегель тусшд1рдк  Кант 
зердеш  (акыл-ойды)  сынауга  кош т,  адамньщ  акыл-ойыныц  дамуын  уш 
кезецге  бол in  керсеттк
1)  Бул  кезенде 
ацыл-ойдыц  букш  элемге  ecepi  куштг  болды,
  ол  бар­
лык гылымдардыц  гылымына  айналды  (Жаца Дэу1р  философиясы).
2)  Акыл-ойдыц  кабшеттерше деген 
сенбестЫ кезецг
  (Д.Юм).  Фило­
софияныц  мацызы  темендедк
3)  С ы нш ы лды к кезец1  - Кант философиясынан басталады. Ол акыл- 
ойдыц вм1рдеп  мэнш аныктауга умтылды, оны таным теориясыныц шец- 
6epiHeH 
шыгарып,  практикалык  акыл-ойдыц  адам герш ш к  зацдарын 
калыптастырудагы  релш  керсетп.
Канттыц  осы  соцгы  устанымы  оныц  адам  туралы  философиясынан 
айкын  кершедь Ол  езш щ  философиясы туралы: “адамга аса кажет б ш м  
болса,  ол  мен  окытып  отырган,  адамга дуниеден  ез орнын табуга  кемек- 
тесетш  гылым  жэне одан  адам  болу  ушш  не  icreyfli  уйренуге болады” ,  - 
деп жазган болатын. Кант философия саласын мына терт сурактыц тещре- 
п н де жинактады:  1.  Мен не бше аламын? 2. Мен не icreyiM  керек? 3.  Мен 
не нэрсеге умггтене аламын? 4.  Адам дегешм13 не? BipiHmi суракка мета­
физика жауап береди екшипсше  -  мораль, ушшинсше  -  дш , тертшипсше 
антропология.  BipaK  6epiH  антропологияда  жинактауга  болады,  ce6e6i 
алдыцгы  уш  сурак соцгыга 
K ip e n i.
Канттыц  niKipiHiue,  адам  6ip-6ipiHe  карама-карсы  eKi дуниенщ:  сез1М 
аркылы кабылданатын 
феноменальдт
 жэне акыл аркылы танылатын 
но- 
уменалъдЫ
  дуниенщ   субъ ею ча.  Феноменальдш  дун и еде  адам  табиги 
куштерге,  когамдык ережелерге тэуелдй  ягни езш  еркш  сезш е алмайды. 
Ал  ноуменалдык  дуниеде  адам  еркш,  сез1мнен  жогары,  рухани-адам- 
герш ш ктж  идеалдар  мен  кундылыктар  устем  интеллигибелд1  дуниенщ 
Myineci.  Ягни,  адам  ею  кайшылыктыц  -  табигат пен  ерюцщктщ  —  ара­
сында тацдау жасауга мэжбур.  Кант осы eKi дуниенщ ара байланысын, 6ip- 
6ipiHe  эсерш   мойындай  отырып,  ноуменальдж  бастауды  жогары  кояды. 
Оныц  тужырымдауынша,  адам  акыл-ойыньщ  кемепмен  адамгершшкпк 
ережелерш  жасактауга  кабшетп.  Бул  ережелерд1  Кант  eKi  турге  беледк 
шартты  жэне м в д е т п  турде орындалуга тшс,  булжымайтын  ережелер.
Шартты  ережелерд
1
  орындау-орындау  адамныц  оз  еркшде.  Мысалы, 
ep6ip  адам  денсаулыгын  куткеш  дурыс  деп  шартты  турде  усынылады, 
саулыгыцыз  туралы  бас  катыргыцыз  келмесе,  ол  Ыздщ  жеке  мэселёдаз. 
Ал адамгершшктжталаптарды, Канттыц niKipiHme, ep6ip адам орындауга 
мшдетть Оларды Кант адамгергайда зацы, булжымайтын  императив рет­
ш де  карастырады.  Адамгерш ш к  зацы  адамныц  абсолютпк  еркшдйгш 
76

реттеуин.  Кант:  “Сен ерюн де акылды болуга тжстющ ” деп жария еткен- 
iMeH, 
абсолютпк  ерю ндж   тубш де  жаксылыкка  апармайтынын 
T yc ia a i, 
сондыктан  да  булжымайтын  императивт1  енпзд
1
,  Ш ектеуаз,  абсолютпк 
ермцщктщ  ic  жуз1нде  аморальдылыкка  ушыратыныныц  дэлелш  тарих- 
тан  да, 
Ka3ipri 
ем1рден  д е  керуге  болады.  Гегельдщ 
e3i 
абсолю тпк 
ёрмндаш   кубыжык  нэрсемен 
Teneyi  TeriH 
емес.  Булжымайтын  импера­
тив  (Кант  философиясынын  бул  угымы  казак  т ш н д еп   философиялык 
эдебиетте  “категориапды  императив”,  “эдептш к  императив!”  деп  ауда- 
рылып,  аталып  жур.  Менщ  ойымша,  Канттын  императивтершщ  мазму- 
нын  дурыс  жетюзу  ушгн  "булжымайтын  императив”  угымын  колданга- 
нымыз жен)  парыз угымына  непзделген.
Кант 
парызды
  аса  жогары  багалайды.  Оньщ  пшрш ше,  парыз  рацио- 
напды ойлай алатын п р ш ш к  етушшердщ бэрш е тэн табиги  касиет.  Кант 
ушш  парыз категориясы  антропологиялык мэселелерд!  шешуге  кшт бол­
ды деуге болады. 
ce6e6i 
адам 
63i 
мен  адамзат алдындагы  парызын  орын- 
дау  жолында  езш щ   рухани-адамгершш^кпк  мумюнд1ктерш  жузеге  асы- 
рады,  ез  тагдырын  e3i  жасай  алатындыгын,  табиги  инстинктерш  жецщ, 
адамдык бастауын  сактап  калу  кабшепн дэлелдейдк  Ягни  парыз катего­
риясы адамды экзистенциалдык тавдау жасауга мэжбур етедг. Бул тацда- 
уды  Кант  адамныц  пайдасына  шешедк 
"Адамныц  взтщ  алдындагы  па- 
рызы - взт адамгершinixmi mipiuinix. етуштщ жетктттершен айыруга 
тиьш  салуда,  ягни  взт  imKi  еркшдЫтен  айыруга,  затца  айналдыруга 
тиым салуда
 ”.  Кант осылайша дуниедеп  затгардыц 
6opi 
де салыстырма- 
лы кундылыкка  ие е р ю н д т н , 6ipaK парасатты жэне ерюн жчгер ец басты 
кундылык болып есептелетЫ н айтады. Акыл-ой, парасат адамга бшк мак- 
саттарга жету ушш бершгенш, сондыктан оны жануарлык инстинктен темен 
коюга болмайтынын  Кант ерекше ескертедк  адамнын ец 
6ipiHLui, 
езшщ ал- 
дындагы  парызы  вм!р!н)ц  монш  курайтын  максаты - езш акыл-ойга жупне 
отырып, жан-жакты  жетиццру деп  аныктайды.
Сонымен 
6ipre, 
ол адам емйршщ 
мвш  
тек езшщ  апдындагы гана емес, 
баска  адамдардыц,  жалпы  когам  алдындагы  парызын  орындау  деп 
тусшеда. Булжымайтын  императивтщ 
6ipiHiiii 
кагидасы: “0з1цдеп де, бас- 
калардагы да акылды  жэне ерюн  ж!герд1  максатка жету  куралы  емес,  сол 
максаттьщ оз! деп таны”.  Бул  кагидадан  улы  гуманист  Канттыц адам  мен 
когам туралы демократиялык ойларын керёшз. Тулга 
6&№im 6ip 
кукыкта- 
рга,  ерюндгкке  ие,  когамныц  санапы  мушеЫ,  ез  еЦгршщ,  ез тагдырынын 
кожайыны, оган еиш м де, ешкандай когамдык-саяси уйымдар да ез кезка- 
расын  таца  алмайды.  Канттьщ  ойынша,  осындай  саналы  тулгалардан  ке- 
мелденген  республика  курылады,  мундай  когамда 
6ip 
тулга  баска тулга-
77

лар  ушш  курал  емес,  максат.  Демократиялык даму  жолына тускен  б1здщ 
когам  ушш  осы  кагида, эрине,  аса мацызды.
Канттьщ осы кагидасы жеке  адамдар арасындагы  карым-катынастар- 
ды  реттеуге  де  пайдасын  типзед!. 
K a3ip ri 
заманда  достык,  жолдастык 
угымдарыныц  куны  т у с т   отырганы  жасырын  емес.  Осы  асыл  касиет- 
терд1 уакытша, белгш  
6ip 
максатка жету жолында колданатын адамдардын; 
саны соцгы уакытта кебейш отыр.  Бул кубылыс етюншй  деп ойлаймыз, се- 
6e6i  мундай  карым-катынас  апдамшы  гана.  Заман  канша  каэтгез  болса да, 
адам езшщ  басты кдсиетш - адамшылыгын умытпауы керек. Нагыз достык, 
сыйластык пайдага непзделмеген,  шынайы, 
KipiuiKci3 
болуы тшс, ал уакыт­
ша сез1мге суйенген адам езш де, басканы да темендетедй
9 p 6 ip  
адам т у бвде 
ец катал сот  -  езшщ ар-уятыньщ алдында жауап беретшш умытпаганы жен. 
Ал  Канттьщ  кагидасын  устанып,  баска  адамдармен  мейлшше 
KipuiiKci3 
карым-катынас орнатуга тырыскан адамньщ ары таза.
КелеЫ  кдгидаларында  Кант  адамга  деген  талабын  кушейте  туседк 
”Сенщ icin , тэртчбщ жалпы зан болсын”, “Сенщ ж1гер1нд1 билеунп ереже 
дуниеж узш к  зацдылык  н е п з ш е   айналатындай  болып  кызмет  ет”.  Ягни, 
баскаларга y n ri болатындай eMip суру  -  e p 6 ip  адамньщ парызы, бул тужы- 
рым  адам  ем1рщщ  елшем1  деуге де  болады.  Аталган  талап  адамнан  кеп 
ецбекп,  мыкты жй'ерду,  акыл-ойдьщ орасан  жумысын  кажет е т е д ь   6ipaK 
адамньщ  рухани,  адамгершшк,  TinTi  к эаби   жагынан  жетшуше  зор  пай­
дасын  ти п зен ш   KyM9Hci3.
Осы  кагиданыц 6ip  гана отбасы  келемш деп эсерш   алып  карайыкшы. 
0 p 6 ip  
ата-ана парыздарын дурыс тусщ ш , ездерш е  катан талап коя бш се, 
кешнп  урпакка  кандай  i3ri  улп  болар  efli.  Ал  осы  ic ri  когам  келем1нде 
алып  карастырсак,  бул  ете  киын,  курдел1  нерсе.  Адамдардыц  K enuiuiiri 
парыз  ауырлыгынан  саналы  турде  кашып,  тыныш  кана  eMip  cy p y ai  тац- 
дауы  мумюн.  EipaK  адам  атына  лайык,  манд!  ем!р  суремш  деген  адам 
парызын орындау м в детш  евмршщ басты аныктаушы Kymi репнде Tycm yi 
THic 
деп  ойлаймыз.
Парыздыц  осыншама  императивтж  кушшщ 
Heri3i 
неде?  Моральдык 
мшдеттердщ 
Heri3iH 
Кант  “адам  табигаты  мен  адам 
eM ip  cy p in  
отырган 
дуниенщ   жагдайларынан  ем ес,  a’
prio ri 
таза  акыл  угымдарынан  !здеу 
кажет”,-деп тусщщредй Ол адамньщ адамгерш ш кп 
eM ip Keiuyi 
кажетпгш 
оныц  акылы,  парасаты  талап  етед1,  сондыктан  адам  акылыныц  буйры- 
гын мш детп турде  орындауы 
KepeicririH 
ескертедк
Сонымен,  Кант адам  ем1ршщ MeHi  epKiH  акылга  непзделген  парызды 
TyciHe 
бшу,  оны м ш детп турде  орындауга тырысу  деп  шешедь  0 з   зама- 
нында да, кешннен д е  Канттьщ осы 
TyciH iri 
кеп сынга ушыраганы белгш .

Мысалы,  орыс  ойшылы  П.Кропоткин:  “Кант табигаттан  адамгерш ш ктщ  
табиги н еп зж  таба алмады, сондыктан да адамгерш ш к парыздыц кудайы 
неп зш е ал тей дк   Ол  аз  болса,  Канттын  адамгерш ш к  зац санасы  рацио- 
нал ьд!  ойлаушы  макулыктармен 
6 ip re  
адамга да тан деген  ж ж   кайталау- 
лары  Ш опенгауэр  айткан  першггелер  д ун и есж   ел естетедГ \-десе,  келеа 
oip  орыс  философы  Н.Бердяев  Кантты  когамды  жеке  адамнан  жогары 
карастырады  деп  санайды.  Оныц 
niKipiHLue, 
м ж д етп   турде  орындауга 
TnicTi  парыз  адамнын  е р к ж д т н   шектейд1,  адамды  когамга,  когамдык 
niKipre теуедш  етедк  Ал  кенестж философия  Кантты  н еп зж ен  скептика- 
лык тургыдан  гана кабылдап, оган  “идеалист" айдарын  такданы  щ щ .
Б1здщ ойымызша,  кейбф  кем ш ш ктерж е карамастан, жалпы  Кант фи­
лософиясынын, оныц йигаде этикалык парыз ш м ш щ  Kaiipri  заманда ма- 
цызы  зор.  Соцгы,  acip ece  ел1м1зге  кептеген  eirepicrrep  экелген  90-шы 
жылдардыц  басынан  берп  уакытта  Кант  философиясына  деген  бурын- 
нан  да куцгп  кьпыгу шылыктын улгая 
T y c y i 
кездейсоктык емес.  Жогары- 
да айтылгандай, Кант ипм; каз
1
р моральдык ригоризм тапшылыгын сезш ш  
отырган ap6ip адамга,  жалпы адамзатка кажет болып  отыр. Эрине,  Кант­
тын парыз принциж ж ц абстрактылыгын, б ел п а зд е у  жалпылыгын жокка 
шыгаруга  болмайды.  Жеке  адамга  оныц  буюл  адамзат  алдындагы  пары- 
зы  TinTi  TyciHiKci3  болуы  мумкж.  Бграк  адам  элем  азаматы  гана  ем ес, 
бел гш   6ip  ел д ж  упттын  е к ш ,  ужым,  отбасы 
M ym eci 
емес  пе? Адамзат 
алдындагы  парыз б ел гш  6ip топтар.  когамдастыктар алдындагы  мшдет- 
терд) белплейд1, оларды орындау адамнан акылга непзделген улкен куш- 
Ж1герд1,  рухани  енбект1,  адам герш ш кпк  ёсуд|  талап  етедк  Парыз  прин­
цип)  адамды  е з   акылына,  рухани  мумюшпктерже  сенуге.  ез  бойындагы 
жабайы,  табиги  инстинктерд1  ж енж .  парасатты  жогары  коя  бшуге,  ар- 
уждан  парызын  тусгауге,  6ip сезбен  айтсак,  адам  болуга уйретедк
Кант  осы  принцип  аркылы  адамды  отбасы,  коллектив,  мемлекет  кана 
емес, элем  шецбершде тш табыса бшуге шакырады.  Ka3ipri тавда адамзат 
апдында ею  жол тур:  хапыкаралык кел1ам аркылы  йэцплйс бейбггшшкке 
кол жетгазу жэне канды согыс нэтижесшде жер бетшен мулдем курып кету. 
Адамзат Канттын парыз принципже суйеж п, алдынгы жолды тандауы т т с . 
Кант парыз идеясыныц  жэне адам  парасатынын салтанатына сенеди 
Tirrri 
баска  касиеттердж  6api  6ipirin  акыл-ойдац  туындайтын  кудыретп  адам­
герш ш к зацына тетеп бере  алмайтындыгына  шуба  келтчрмейдк
Акыл-ойдыц  дамуына  айкындаушы  эсер  ететж  гылым  р ет в д е  Кант 
философияны  атайды.  Оныц  ойынша,  адамныц  ауырып,  жазылатыны 
секицц  процест!  акыл  да  кешедь  Осы  жерде  оган  кемектесетж  дэр1  - 
философия.
  Дэрж1  колдана  бш етш   фармацевтер  мен  дэр1герлер  кажет
79

екещ йп сиякты, философияны да нагыз мамандар уйрету i керекггщи Кант 
ерекше еекертеда  Бул ескерту 
Ka3ipri 
философтарга да ой салуы тш е деп 
ойлаймыз. Сонгы уакытта философия гылымына деген сураныс кушейгн, 
бул  кубылыс  жастар  арасында гана  емес,  когамымыздын  барлык топта- 
рында  байкалып  отыр.  Ол  тусЫ кп  де.  Кенеспк  дэу1рде  идеологиянын 
кызметипЫ  болып  кана келген, даму  каркыны  жагынан  элемд!к  филосо- 
фиядан  едэудр  артта  калган  философия  гылымыньщ  еркендеуше  Ka3ip 
кец жол ашылды. Ец бастысы,  философия езш щ  зерттеу объ ек п а  -  адам 
проблемасына кайта оралып  отыр.
Шым-шытырык кайшылыктаргатолы Ka3ipri заманда eMip cy p in  отыр­
ган  адам  езш   мазалаган  сурактардыц  жауабын  философия  гылымынан, 
оныц тарихынан  1здеуде.  Осы ретте  жеке адамга  кемекке  келетш  маман- 
дардыц  Кант  айткандай  “шарлатандар”  ем ес,  мыкты  философиялык 
б ш м г е  ие,  оз 
iciH e  
бершген мамандар болуы аса мацызды екеш туаж кть
©з жумысын  адамньщ акыл-ойыныц “жещмпаз” мумюншктерш  зерт- 
теуден  бастайтын,  беталды акылсынудан  аулак,  еркшд1ктен  туындайтын 
булжымас  императивт! езтуы  рет
1
нде устайтын сыни философияны Кант 
адамзаттыц тупкш кп  максатына жетюзупп  гылым  ретшде  карастырады 
ж эне  осындай  философияны  принципке  айналдыруды  езш щ   де,  баска 
философтардыц да парызы, мшдет1 деп тусшеДй сонда гана даналык адам 
яагершщ 
i u iK i 
принципше  айналатынына  сенедк
Кант адам  философиясын теория жузш де сипаттаушы,  насихаттаушы 
болып кана койган  жок, e3i осы принциптерщ  ic жузш де MYЛтiкciз орын- 
даушы болды. Осы ретте оны Сократпен салыстырган дурыс.  Философи­
ясы  каншалыкты  адамгершшкке толы  болса,  Канттьщ ез1  де  соншалык- 
ты 
к!рШ
1кс1з, 
киянатсыз 
eMip 
сурдь  Карсыластары  парыз  идеясын  абст- 
рактылык идея деп санаганмен, оныц бул философиясынын оныц заман- 
дастарына,  езш ен  кешнг1 философиялык агымдарга acepi  мыкты болды. 
М.Эуезовтщ езк “Канттан 6epri философия кезге тусерлж жол тауып кете 
алган  ж о к ’,-  деп,  оныц  философиясын  улкен  керегендшпен  ете  жогары 
багалаган  едь  Осы  сездердщ  мацызы  Ka3ipri  заманда арта т у с т   отыр де- 
сек,  кателеспейм1з.
Корыта  айтсак, 
Кант  взм е  дешнгi Ж аца Дэугр  философтарыныц 
biiMwdezi еркшд'т,  acipece,  ацыл-парасат  ертнЫгг  идеяларын  api царай 
дамытты.
Немютщ  келеа  6ip  улы  философы  Георг  Вильгельм  Гегель  (
1770
- 
1831)
 адам рухын табигаттыц тамаша туындысы, акикаты, максаты ретш- 
д е   карастырды.  Табигат  рух  жолында e3iH  курбан  еткешмен,  адам  жаны 
м эцгш к 
Tipi, 
ол  болмыстыц  жаца 
fa e fefc  
Кене  грек  ойшылдары  ееюлд! 
Гегель де адам жаныныц костабигатын атап керстедь BipiHmweH, ол езш щ
80

мазмунын  аныкгаушы  денем ен  тыгыз  байланысты;  екж ш щ ен,  тон йен 
т эу ел а з, объективп.  Гегельдщ тужырымынша,  адамныц  м ж д е н   осы  eKi- 
жактылыкты  6ipiicripy,  бул  ретте  адамньщ  кемекина  -  философия.
Гесёльдщ  niKipiHme,  дуниенщ   бастауы  жеке  ем ес,  атомдар  мен  жан- 
дардыц жиынтыгы ем ес, тутас, дуниеде тутастан баска реалды нерсе жок. 
Бул тутасты ол  абсолют деп  атайды.  Абсолют  -  рух, акыл-ой  - субстан­
ция.  Табигат пен  рух тутастыц езж ен  жаттануы, 6ipaK 6ip-6ipiHe карама- 
карсы.  Материяньщ мэш   - ауырлыгында, ал  максаты  - езж ен   тыс;  рух- 
тыц  мэш   -  еркж дж ,  максаты  -  езш де.  Гегель  рухтыц  тарихи  дамуында 
уш саты болды дейдк 
шыгыстьщ,  грек-римдЫ жэне гещ андьщ.
  Шыгыс- 
та  тек  6ip  адам  гана  ерюн  (Гегельдщ  осы  кезкарасы  Шыгыс  дуниесш е 
деген е в р о п о ц е н т р и с т , Tepic кезкарастьщ калыптасуына б1ршама ыкпа- 
лын  типзгенж   айта  кеткешм^з  жен  -  Г.Н.),  грек-рим  дуниесднде  кейбь 
реулер  ерк'ш.  ал  герман  д у н и есж д е  6opi  еркж. 
Рух  -  абсолютпк  идея- 
ныц  KepiHici.  Осы  принципп  Гегель  немю  мемлекетже  байланысты  да 
колданады:  мемлекет  - Пруссия монархиясы; улт  -  рух  и е а ; жеке тулга
- тарихи даму  максатын  жузеге асырушы.
Гегельдщ 
диалектиканыц;
  методы:  кез-келген  даму 
триада
  Typiaae 
жузеге асады: тезис  -  антитезис 
-  синтез. 0 p 6 ip  угым, ap6ip даму осы 
асолдан  ец жогары  синтезге  жеткенге д ей ж   кайталап  ете  бередь
Гегель адамныц жанын,  рухын  кудайы сипатта тусщ д
1
ред],  кудайдын 
адамда 
KepiHic 
табу ы деп есептейд1 жэне адамныц бойындагы осы кудайы 
куш оны  баска дуниеден  ©Jaik туруга жетелейш деп сенедк Оныц рух фи­
лософиясы 
субъектuemi, объективт
/ 
жэне абсстюттiрух
 болып бещнедц 
бул  кезендер  -  рухани  еркж дж   сатылары.  Субъективтж  сатыда  рух  жал- 
гыз, езш щ  мазмунына тэуелдк рухани табигаты туралы т у сЫ п  жок "жан”. 
Объективтж  кезенде  “жанда"  еркж дж   бар,  ол тэннен  азат, 
iuiKi 
ерю ндж- 
ке кол жетмзген сон сырткы жагдайлармен  куресе бастайды, руханилык- 
ты баска адамдардан. 
e M
i S
табиги шарттарынан [здеуге юрюедь  Атал- 
ган  кезецнщ манызы  зор:  "\..б1ршинден,  жан  еЗЩЩ идеяныц т ем ен п , та­
биги сатыларымен байланысын керед!, оларды гылыми, техникалык жэне 
экономикалык жагынан жене отырып, езш  олардьщ алдамшы езшдмс бол- 
мысынан  азат етеда; екжийден,  адамдардьщ б е л п а з  к еп ш лш м ен  байла­
нысын  керед!, оларды  адамгерш шк жэне саяси  тургыдан  артта  калдыра 
отырып,  езш щ  алдамшы  белектенущшганен  арылады”.
Осы сатыда гана жан азаттыкка кол жетюзш , баска адамдармен 6ipire 
алады,  мыкты  курал  болып  есептелетж  айбарлы, 
Ж1герл1, 
халыктык  рух 
калыптасады. Гегель осындай куш п, мемлекеттж дэреж еде мызгымас ха­
лыктык, улттык рух калыптаскан  елде гана тамаша енер,  абсолютпк д ж  
ж эне  акикатты  философия  eMip  суре  алады  деп  пайымдайды.  Улы  ой-
81

шылдын осы  ойлары Ka3ipri Казакстан мемлекетш е халыктык рух, улттык
-  казактык руХ ж етю пей отырган уакытта керек-ак.  Улттык рухпен кару- 
ланып,  аз уакыттьщ  im iaae  экономикасы  гулденген,  ipreci  мыкты  мемле- 
кетке  айналган  Германия,  Ж апония  сиякты  мемлекеттердщ   тамаша  мы- 
салдары  коз  алдымызда.
А бсол ю тп к  рух  сатысы  -  ен  жогаргы  саты,  адамныц акикатты,  идея- 
ны,  кудайды   тану  сатысы.  К удайды   сез1мд]к  танымньщ  к ем еп м ен   бей- 
нелеу  аркылы  жан  эс ем   енерш   жасайды;  кудайды  эмоциялык  тургыдан 
тер ецдеп  тусш уден  дш   туындайды,  ал  абсолкугпк  рухтыц  ец   шыцы  деп 
Гегель  ф илософ ияны   атайды.  Бул  саты да  адам  ем1рде  мацызды  адами 
н эр се ем ес, кудайы.  Оныц мшдет1  - езш щ  бойындагы адамга тэн  касиет- 
терден  арылып,  кудайылык  жолына  тусу.  Объективтж  сатьща  гана  адам 
е з ш щ  толыкканды рухани  келбетш   айкындайды,  курес пен азаптан е т т ,  
е м
1
р д
1
ц  м энш   табады.
Гегельдщ   тагы  6ip   тамаша  ойы  -  6ip   рет  кана  адамгерш ипктж  ic- 
эр ек ет  жасаган  адамды 
i 3 r m i c r i  
Kici  деп   курметтеуге  асыкпау  керек.  бул 
жогары  атакка осы   адам гер ш ш к тж   ic  оныц  м ш езш щ  туракты  сипатына 
айнапганда гана ие бола алады. Еш кандай комментарийш кажет етпейтш , 
кыскаша  айтсак,  адамнан  с е з   бен  ю тщ   б!рл1 
r iH , 
турактылык  пен  сабыр- 
лылыкты талап ететш   ой,  ал бул б1рлжке ж етю зетш ,  Гегельдщ  
n iK ip i H L u e .  
ецбектену,  талпыну,  койылган  максатка умтылу.
Гегель Кант сек ш и   адамды  абсолю т дэр еж есш е  кетермегеш мен,  адам­
ныц ер ы н д И и , кукын ерекш е багалады.  Ол  мемлекет адамньщ жеке  iciHe, 
адамгерш М ю йц  туцгиык  кырларына,  TinTi  i3ri  тшектерге  ж угш е  отырып 
та араласпауы кажет, ал мемлекет б и т п  ею ж узд! адамдардьщ колында бол­
са,  бул  icrrin  соцы  ете  кайгылы  жагдайлармен  аяктапады  деп   карсылык 
б1лд1ред1.  Гегель  мемлекеттщ  адам  ерюцщ гш  теж ей п щ ц гш ,  адамды  меха- 
никалык белш ек деп  карастыратын машина екецщгш Tyciimipe келш, дуни- 
еде  машина идеясы  жок болгандыктан,  мемлекет те  ж ок  болуы  керек деп 
тужырым  жасайды.
Гегель  ш м ш д е п   тагы  6ip  мацызды  угым  - 
"бщ ыт сыз сана
 ”  угымы. 
Терещ рек  уцш сек,  Гегельдщ   “бакытсыз  санасы ”  ем1рдщ   MeHiH  таба  ал- 
май  киналган  адам га  тен т   трагедиялы к  кубы лы с.  Сырткы  болмы стан 
м эн н щ  ш еиймш  таппаган сана кайтадан  езш е ,  ойлау д у н и ес ш е оралады, 
6ipaK заттар мен  нэр селер  д у н и есш ен   кашып  кутыла алмай,  iiinci  кайшы- 
лыктарга урынады.  Осыдан  келш  eMip туралы т у а ш к т щ  сырткы  болмы- 
ска  свйкес  келмеуш ен  туындайтын  к ай гы -каар ет  пайда  болады .  Б1здщ 
ойымызша, д е л  осы   “бакытсыз сана” Ka3ipri  когамда eMip cyp in   отырган 
а дам дар дь щ   басы м   к е п ш ш г ш е   т э н .  в м 1 р д щ   м э ш   туралы   буры нгы  
TyciHiKTep езгер ш , калыптаскан кундьшыктардыц орнын жаца кундылык- 
82

тар ауыстырган,  экономикалык, жэне когамдык катынастар тураксыз ке- 
зецде “бакытсыз сана”, ягни еткеш мен  келешепн  ко руге дэрм еназ сана 
I  орын алып отыр.
Осы  ретте  Гегельдщ  шм5  еске туседь  ягни  “бакытсыз санадан”  ары- 
I  лудьщ б1рден-б1р жолы  - 
рухты  ныгайту.
  Гегельдщ ойынша.  рухты та- 
нып-бщу  ен  жогары,  ен  киын  нэрсе.  Рухты  тану  |   жекелеген  кабигет- 
тёрщ,  мшез-кулыкты,  мумкшд)ктерд1  дамыту,  элазд1ктен  кутылу,  ягни, 
j  езж-ез1 танып-бшу.  Бул пш рдщ  мацызы ерекше. Сократтыц “О звд! езщ 
танып-бш!”  кагидасына  уксас  тужырымнан  Гегельдщ  адамньщ  е з т е , 
I  акыл-ойына, зердесше деген  улкен  сёшмш  кере  аламыз.
Дамууак,ыты жагынан аз кезецд! (XVIII-г.соцы-XIX-г.басы) крмтыга- 
ньшен,  нглис классикальщ философиясы  философия тарихында вшпес
 /з 
}  цалдырды. 'И.Кант адамныц ак;ы
1
-ойыныцмумкшдштершщ шеказ екендш 
туралы ойды тужырымдап,  оныц еркт пйрштк етуиа pemmdeei цайта- 
ланбас гуманистЫ терец мэнт ащыц Kepcemmi. Диал ект икал ы к, даму тэн 
ф(Ь
1
Л-ой
, 
зердеш Г.В.Гегель Канттьщ пайымынан бшк дврежеге кетерд
/, 
сач кездегр Батые Европа философиясыныц шыцына айналдырды.  И.Кан- 
I 
ттыц философиялык; антропаюгиясы мен Гегельдщ философиялык; жуйеа 
I 
езшен кешнгi философиялык, мектептердщ  цалыптасуына,  acipece,  орыс 
; 
фиюсофиясы мен батыс экзистенциализмшщ дамуына мьирпы эсер emmi.
9-ТАКЫРЫП
X IX -X X   -  Р А С Ы Р Д А Р Ы   БА Т Ы С   Ф И Л О С О Ф И Я С Ы  
(Лекция  слайдтармен  камтамасыз етшген)
/. 
XX- гасыр философиясыныц неггзгг мэселелерг жэне багыттары.
2.  Психоанализ.  3. Фрейд жэне  Э. Фромм.  Неопозитивизм.
3.  Эм1р философиясы: С.Кьеркегор, А.Шопенгауэр,  Ф.Ницше.  Экзис­
тенциализм:  М.Хайдеггер.  Ж.Сартр.  А.Камю.  К.Ясперс.  Н.Аббаньяно. 
Постмодернизм.
4.  Неотомизм. Структурализм:КЛеви-Стросс. Герменевтика.ГГадамер.
Батыс  философиясы ушш XIX-гасырдын соцы мен XX-гасыр дэу1рдщ 
ёзщдме  санасы  айкын  кержк  тапкан  жэне  тарих  пен  мэдениет  дамуы- 
ныц логикасы  бурынгыдан  езгеше  туЫшйршген  неше  турл1  багыттарга 
толы ерекше кезец болды.  XIX-гасырдын соцынан бастап  Батыс филосо- 
фиясында философияныц жаца,  классикалык емес тиш калыптаса баста- 
ды жэне ол ХХ-гасырда каркынды дамыды. Оныц курамына 
неотомизм, 
( 
экзистенциализм, позитивизм, постмодернизм, структурализм
 жэнетагы
83

баска  багыттар  юредь  Оларга  белгш  
6ip 
децгейде  тутастык  тэн  деуге 
болады, 
6ipaK 
айкын  бшшетш  ерекшел1ктер1  де  бар.
ХХ-гасыр  философиясынын  капыптасуы  шарттары туралы  айтсак:
1)  ХХ-гасырда Европа басынан кешкен тарихи-элеуметпк  езгер1стер, 
9 cip e ce  6ipiHiui 
жэне  екшнп  дуниеж узш к  согыстар  когам  мушелершщ 
бойында  урей  мен  коркыныш,  адамзат  пен  жеке  адамнын  болашагына 
деген  сеш м аздж   тугызды;
2)  Кеогам  дамыган  сайын  оньщ  ём1рш деп  карама-кайшылыктар 
кушейе 
Tycin, 
адамзат пен еркениеттщ алдында 
ujeuiiMi 
киын, жаца дши, 
улттык,  этникалык  мэселелер  пайда  болды,  оларды  шешуге  дэрменЫз 
когамды  дагдарыс  жайлады;
3) Бул когамдык дагдарыс жеке адамнын жаттануы  мен егейсшуш  ту­
гызды, 
ce6e6 i 
когам тулганыц 
iuiKi 
д у н и еа   мен оны  мазапаган  мэселелер 
туралы  бас  ауыртпады;
4)  Бурынгы философиялык жуйе ХХ-гасыр адамын толганткан сурак­
тарга  жауап беруге кабш етаз ед1, “Жалпы адам дегешм1з не?” деген сурак- 
пен  шектелмей,  “Мен 
KiMMiH?”  
сауалын  коятын  философиялык багытта- 
рга  кажеттшк туды.
Осындай  багыттардыц 
6ipi 
- 
психоанализ
  -  XIX-гасырдыц  соцында 
психиатрия  шецбершде  истерияны,  невроздарды  “катарсис”,  ез1н-ез1 та- 
зарту  методы  ретшде  пайда  болып,  кешшрек  австриялык  невропатолог 
Зигм унд  Ф рейд 
(1856-1939)
  адамньщ  жаныныц  тылсым  байланыстары 
мен  непздерш   зерттеуге  багытталган  психологиялык доктринага  айнал- 
дырган  ш м .  З.Фрейд  адам  психикасы  езш щ   сипаты  бойынша 
"саналы- 
дан ”
  (сознательное) гана емес, 
“бейсаналыдан "
  (бессознательное)  жэне 
"саналыньщ алдындагыдан
 ”  (предсознательное) да туратын  компонент- 
терден курылган белгюЬ конгломерат екенд1п туралы корытындыга келд1. 
Фрейд  бейсаналыны  факт,  адам  рухыныц  сапасы  жэне  адам  кызметшщ 
ажырамас  бел1п  ретшде  тусшдь  Бейсана  процестердщ   мэнш   туеiнуге 
тырыскан  Фрейд  бейсаналыны  сараптай  келш,  оныц  мынадай  турлерш 
белш   кэрсетедй 
BipiHiuweH, 
жасырын, тылсым, латентп:  б1рдеце туралы 
саналы 
TyciHiK, 
ол  кейш осындай  куйде калмауы да, ал бел гш  
6ip 
колай- 
лы  жагдайларда  кайтадан  саналы болуы да  мумюн.  Бул турд1  Фрейд  са­
наныц  алдындагы  деп  атайды.  Екшцпден,  шыгарылып  тасталган  бейса- 
налы,  оларга б е л п а з  куштер кедерп  жасагандыктан  саналы бола алмай- 
тын  тус1н1ктер,  осылар  бейсаналы,  немесе  шыгарылып  тасталган  бейса- 
налы  деп  аталады,  оларга  кедерй  куштерд!  арнайы  психоаналитикалык 
процедуралардыц  кем епмен  гана  жоюга  болады.  Бейсаналыны  Фрейд 
адам психикасыныц мэнш  курайтын басты компонент, ал саналыны бей- 
саналыныц  уетше  курастырылатын,  бейсаналыдан  туындайтын  ерекше 
84

|
1
нстанция деп  есептедк  Тулганьщ моделей  Фрейд  мынадай  уш  элемент­
ен туратын улгще жасайды: 
"Ол
 " 
(Оно)
 бейсана куштарлыктардын терец 
;абаты,  психикалык,  “ездж ”,  эрекет  етупп  индивидтщ  Hemi,  тулганьщ 
>аска курамдас бёлжтергнщ жумыс жасау зацдарынан езгеше езш дж  зац- 
(арды  басшылыкка  алатын  психикалык  инстанция; 
"Мен
 ” 
(Ego)
  -  сана- 
1
ылык  саласы,  адамныц  iimci,  бейсаналы  д у н и еа   мен  сырткы  реалды- 
1
ыктын  арасын  жалгастырушы; 
"Меннен Жогары
 ” 
( Super-ego)
  - 
iuiKi 
■улгалык  уят,  когамдык  кагидалар,  моральдык  цензура,  бейсаналы  мен 
ганалыныц арасын  жалгастырушы.
Фрейдтщ 
niKipiHme, 
адамныц мшез-кулкы, тэрнбш щ  
Heri3i 
оныц бей-
|
  аналы  куштарлыктары,  ал  алгашкы  куштарлыктарды  курайтын  сексу- 
1
лдык куштарлыктар,  немесе, 
либидо.
Психоанализдщ гуманистж психоанализ немесе неофрейдизм деп ата- 
татын  багытыныц  непзш   салушы  немк-американдьж  философ,  психо- 
I тог, социолог Э.Ф ромм 
(1900 -1980)
 Фрейдтщ биологизмш, либидо тео- 
I 
зиясын,  табигилык  пен  элеуметпют  карама-карсы  коюын,  психология- 
I 
ны  философия  мен  этикадан  белектеуш  сынады.  Ол  адамды  элеуметпк 
I  ripminiK етуш[, табиги жэне адамдандырылган дуниемен  унем1 байланыс 
I жасаушы  р ен н де  карастырады.  Оныц  ойынша,  Фрейдтщ  !л1м!  адамды 
I  герещрек  тануга  мумкшдж  бергешмен,  оныц  eMipiHiH  мэн-магынасы, 
I моральдык жэне этикалык нормалар туралы, адам калай eMip суруi  керек 
I 
жэне  не  icreyi тшс деген  сурактарга жауап  бермедь  Э.  Фромм  К.Юнгпц 
I 
аналитикалык психологиясы да адам 
eMipiHiH 
мэш  мэселелерш назардан 
I  гыс  калдырды  деп  есептедк  Адамныц  этикалык  мшез-кулыктарыныц 
I 
бастауын адамньщ езшен 
1
здеген гуманистж этиктердщ енбектерше суйе- 
I 
не  отырып,  Фромм  моральдык  устанымдар  адамныц 
iiuKi 
касиеттер!не 
I 
непзделген болуы керек, эйтпесе оларды бузу тулганьщ психикалык жэне 
I эмоциялык кулдырауына экелед! деген тужырым жасайды. Осыдан  келт 
I 
гуманист!к  психоанализдщ  максаты  шыгады  -  гуманистж  этиканыц 
I 
кундылыктарын  мецгеру,  езш щ   imKi  табигатын  танып-б1лу  жэне  “eMip 
I 
енерш"  игеру  аркылы  адамныц 
шла 
мумкшДжтерш  дамытуына, 
eMip
I
cypyre умтылуына  ыкпал  ету.
Фромм  еркшдж жэне жаттану категориялары аркылы адамдардыц ба- 
сым  кепш щ л ез1н1ц нагыз 
“ MeHiH” , 
“0зд1гш” емес, “Жалган  Менш” да- 
I 
мытатынын,  осы  процестщ нэтижесшде  e3iH  жогалтып, 
ештецеге
 айна- 
I  латынын  керсетедк 
BipaK 
Фромм  адамныц онтологиялык жэне тулгалык
■  сипаттамаларына, acipece 
“ум т
 |  элемент!не суйене отырып, оптимист!к
■  болжамдар  жасайды.  Оныц  niKipiHme,  “удят”  eMip  курылымыныц  щ ш  
& элемент},  ол  пассивт1  умггтену,  куту  емес, белсенд! эрекетке дайын болу,

адам рухыныц динамикасы, адам болмысыньщ мацызды  шарты.  сондык-1 
тан да Фромм  адамды  Homo esperans ( у м т   бар) деп  сипатгайды.
П озитивизм   -  K,a3ipri  замангы  таным  теориясыныц  багыты.  Онын. 
непз1н капаушы  -  француз философы О гю ст Конт 
(1798-1857).
  Позити- 
виетердщ niKipi«me, "болмыс”, “материя”, “сана” жэне т.б угымдарга, аб- 
страктылык  ойлауга  суйенетш  дэстурл1  философия  енд1  жарамсыз,  се- 
6e6i, тек тэж
1
рибе  немесе гылыми эксперимент аркылы тексершген  пози­
тив™,  жагымды  бш м   гана  акикат,  накты,  жаратылыстану  гылымдарына, 
математикага жакын философия ганаакцкат философия. Позитивизм езшщ 
дамуында уш  кезецнен  erri:
1)  6ipimui позитивизм
  жогарыда аталган  мэселелерд1  алгашкы  болып 
койып, философияныц м в д ё и  - объектива eMip cypyuii материалдык дуние 
туралы накты гылымдар жинаган бйцмдзрд! корыту жэне жуйелеудеп пай- 
ымдады.  Бул кезецнщ eKuinepi  - О.Конт,  Г.Спенсер, Дж. Милль.
2)  махизм  -
 дуниеш   туйЫктер жиынтыгы  ретшде  бейнелеп,  филосо­
фия  адам  тэж4рибесшщ  ёезшдмс непзга,  психифизиологиялык  формала- 
рын  сараптауы  тигс деп  есептед!,  ягни  субъективтк  идеализмге 
Ke6ipeK 
бет бурды.  Heri3ri окин  -  австриялык физик Э.М ах.
3)  неопозитивизм
  - 
гылыми теориялардыц акикаттылыгын,  салыс- 
тырмалы  кундылыгын  аныктау  тэсш д ер ш   зерттеум ен  айналысты. 
Окшдерк  К.П оппер, И. Л акатос, Т.Кун жэне т.б. Олар гылыми бшмдерд{ 
тексерудщ 
H e ri3 iri 
принциптер) ретшде 
верификация, фальсификация
 жэне 
конвенция
  принциптерш  усынды.
Постмодернизм  -  монизм  философиясын  терютеп,  плюрализм  фи- 
лософиясын,  табигат  пен  когамдагы  кептпс,  сантурлшк  идеясын  жария 
еткен,  Ka3ipri  замангы  мэдениеттщ  мазмуны,  ойлаудыц  жэне  гздешстщ 
жаца стил1 
KepiHic 
тапкан  философия.  Heri3ri  екщцерк  орыс  философта- 
ры Е.П.Блаватская 
(1831-1891),
 Д.Л.Андреев 
(1906-1959),
  Г.Г.Шпет 
(1879- 
1940),
 француз философтары Поль Рикер 
(1913)
 жэне Жак Деррида 
(1930- 
2004),
 американдык жазушы-философ Карлос Кастанеда 
(1925)
  жэне т.б. 
Постмодернизмнщ  Heri3ri  тужырымдары:
1)  Объективтшк  реалдылык  кепелшемд1,  оньщ  м эж   мен  формала- 
рыныц арасындагы  байланыс-катынастарыныц сипаты  сан Typni  касиет- 
терге  ие.  Обьекгивтгк  реалдылык  идеалдык  немесе  материалдык  кана 
емес, сонымен катар мистикалык, эзотерикалык бола алады. Дуние ретп, 
уйымдастырылган  гана емес,  р етаз,  хаостык сипатка да  ие.
2)  Онтологиялык  плюрализм  мен  гносеологиялык  плюрализмнщ 
6ipfliri.  Мэдени  емгрдщ  салаларыныц  арасындагы  шекаралар  жойылуы 
керек,  таным  теориясындагы  6ipiH-6ipi  толыктырушылык,  кептэсщщк, 
кезкарастардыц эр  турлиип  дш де де орын  алуы тию.
86

3) 
Адамдардьщ араласуындагы  монологиялык текст-мэтшдердщ ор- 
ын сухбаттасу, уйренуишлер  мен уйретуиплердщ 
6ip-6ipiH e 
езара 
ocepi, 
;  кыту  процесш  белсенд1  ететш  эр турл1 тэсш дердщ  
KenTiri 
басуы  тшс.
OMip  философ иясы   -  Батыс  философиясыныц  белгш ,  exuuiepi  ете 
вп  багытгарынын.  6ipi.  0Mip  философиясы  вшрд1  дуниенщ   6ip  бел ш  
етшде  гана  карастырумен  шектелмей,  оны  дуниеж узш к  тутастыктыц 
ак  ортасына  кояды,  eMip  угымына  суйене  отырып,  дуние  мен  ем1рд1 
олык тусшуге талпыныс жасайды.  0Mip философиясынын exiaaepi  фи- 
ософиянын  йщде'пн  тек  осылай  Tyciaaipefli,  ce6eoi  философия  адам 
юселесш  зерттейтш  гылым  болса,  адам  уинн  ем1рден  мацызды  ештеце 
;ок деп  есептейдь
6Mip философиясыныц нег1з1н салушы  - дат философы  С.Къеркегор 
1813 -1855).
 Дуниенщбастауы ретшде сананы емес, уайым-кайгыга толы 
}
  кзистенциалдык  >нш  сез1мдерд1  караетыруды  усынды.  Оньщ  ойынша, 
дамныц  шын  болмысын  пайымдау  аркылы  емес,  адамныц  бойындагы 
Л
  урей”,  “коркыныш”  сез
1
мдер|це  уцшу  аркылы  ашуга  болады,  акикат 
|  егешм1з  -  субъективтшк.  Философия  тацданудан  немесе  танымга  де- 
ен  куштарлыктан  емес,  куйзелктен  басталады  деген  Кьеркегор  OMip 
| 
урген адам азап шегу мен уайым-кайгыдан кашып кутыла алмайды. 
r i n r i  
лар  eMip  суруге  кажетп  нэрселер  деп  тужырымдады.  Къеркегордыц 
cericTiri  -  философиялык,  тулгага  мэн  беруге  умтылуында,  акыл-ойды 
1 ым эарелеугц  сынап.  философияныц м
1
ндет
1
 - жеке адамныц емдрш, се- 
шдерщ  зерттеу  деп  аныктауында.
0Mip  философиясыныц  келеЫ  oip танымал  ек ш   - Артур  Ш опенгау- 
|р  (
1788 -1860)
 адам  мен  когам ем1ршщ карацгы, козге Керще бермейшн 
<актарын,  ащы  шындыгын  жайып  салды.  Оныц  niKipiHuie,  адам  eMipi 
айгы  мен  азапка,  куниплдйк  пен  бакталастыкка,  кунэ  мен  эшяетепшк- 
I :е, катыгезд
1
к пен бакытсыздыкка толы. Адамнын толык бакытты correpi
з,  жок десе де болады, ce6e6i  бакыт оныц болашагы мен еткен ем!ршде, 
‘  л болашак у м ^ а з, еткен eMip кайтып келмейдк K a3ipri  шак жел айдаган 
•ултпен тец. Адам уакыттьщ уысында, ол б!здщ куаныш пен рахатка толы 
^щёр1М13Д1  жок кылып  отырады.  Бейшаралык eMip  кешу  адамныц мац- 
1
айына  жазьшган,  ce6e6i  оны  билейтш  дуниеж узш к  ырык-  Шопенгау- 
>рдщ  ойынша,  азап  пен  кайгы  шегу  адамга  пайдалы,  ce6eoi  адам  терт 
;убыласы  тец  болып,  рахат  пен  бакытка  беленш   eMip  кешее,  жаксы 
шреенщ KaaipiH  б1лмеГш, багалай да алмайды.  Ол eMipai тек  кара туске 
S юяп  керсетедг  !згшктен  зулымдык  кеп,  когам  6ip-6ipiMeH  арпалыскан, 
>ipiH-6ipi 
ацдыган  адамдарга  толы,  адам  бакытсыз  болуга  жаратылган 
(Кене бакытсыз.  Осыныц 
6 epi 
- адам эгоизмшен, оньщ “адам адамга кас-
87

кыр”  принципш  устанганынан.  Сондыктан  бул  eMip  тусш ген  адамг;  I 
кермен  (йрдей  м эн св,  оны  ол1ммен  алмастырган  жен.  Шопенгауэрди  | 
тусшитише, ел
1
мнен коркатын ештеце жок,, ce6e6i ол азапты ем1рдщ акыры 
0 M ip 
кайгысына ушыраган адам езш осындай ем1рден куткару шы ел1мме1 
жубатуы  керек,  ал  ел1м  алдында  ем1рдщ азаптарынан  кутылганына куан  I 
ганы дурыс.  0л1м  мен азапты 
eMip 
тутас  нэрсе екеш  акикат.  Дуниежузиш  | 
ырык  магынасыз  болса,  оньщ туындысы  адам 
eMipi 
одан  eKi  есе  магына  I 
сыз,  ал  елш  адамды  осы  магынасыздыктан  куткарады.  Ягни,  ел1м  -  ада* I 
eMipiHbi  максаты.
Шопенгауэр 
eMipai 
осылайша 
KacipeT 
пен  азапка  толы  мэншз  нэрсс |  
ретшде 
TyciH A ipce, 
eMip 
философиясынын  келеа  ек ш   Ф ридрих  Ницше |  
(1844-1900)
 оныц  пессимистж мазмунына оптимиетж рецк 
6epin, 
заман- 
дастарыныц бойында 
eM ipre 
деген куштарлык пен iцкэpлiк оятты. ©Miprt  t 
деген  осындай  кезкарас  Ницшенщ “Заратустра осылай деген”  ецбегш еьj. 
мыкты сезшедь  Оныц  кейшкер1  “ен  жогаргы  адам”  (сверхчеловек)  y u m ' 
eM ip 
акикат болмыс  кана емес,  акикат  максат.  Ол  халыкка арнап  айткаи I 
сезнаде  адамзат  тегшщ  нёпздерш щ   кунарсызданып,  тамырыньщ  солып I 
бара жатканы туралы уайымдап,  жар салады.
Ницшенщ, жалпы 
eM ip 
философиясыныц 
ё ю з® е р ш щ  
осылайша маза- 
лануыныц 
ce6e6 i - 
олар 
eM ip 
сурген  кезецде  адам 
м.умкшдактерж§ 
деген 
с е н щ ы з д ш т щ  
пайда болуы.  Сол 
кёздега 
когамда талай  гасырлардан 
6epi 
дамудыц курд ел 
i 
сатысынан еткен адам атаулыныц, 
a cip ece 
Европа тургы- 
ныныц  куш-куаты  мен  езш-ез1  танып-бшу 
кйбш етш е 
деген  кудж-толку- 
лар  туындады.  0м 1рден  кажып-шаршаган  адамды,  жалпы  халыкты 
серпш тш , 
олардьщ  бойында 
eM ipre 
деген  куштарлыкты  ояту  ушш  Ниц- 
ше 
eM ipai 
суйген 
"ец жогаргы  адамнан
 
"  улп  алуды  усынады. 
“Ец  жо­
гаргы  адам ”
  - 
epKiH,  е ш й м н е н  
де,  ештецеден  де  тэуел аз,  ез 
eMipiH  e 3 i
! 
жасауга умтылган адамньщ б ей н еа  (образы).  Еркшднс  - адам кызметшщ 
жузеге асуына кажетп шарт. Ницшенщ 
TyciH iri 
бойынша, адам букш олем- 
ге жалгыз 
e3i 
карсы туруы, 
е з ш е  
гана 
ceH yi 
аркылы ез ерю ндш   мен  бос- 
тандыгын  мойындата  алады.  Адамды  куйбец  прш ш ктен  куткару  мен 
аскактатуды  
е з мшдетше алган 
“ец жогаргы адам
 
” ец эуел1 ез 
еркшд|г1Н 
сыннан  етюзедК  Бул  жолда  ол ем'флж  мацызы  бар  кундьпыктарды  гана 
мойындап,  кажет  емес 
д еген д ер ш  
жокка  шыгарып  отырады. 
Э лазд ерд о 
жактайтын  христиан дшш  Ницшенщ 
TepicTeyiH in ce6e6i 
де  осы.
0Mip философиясыныц Heri3ri угымдары экзистенциализмнщ кернеKri 
eкiлдepiнiц  философиясында  терецдетш е 
T y c T i.  
Адамньщ  болмысын 
курайтын  оныц  экзистенциясы.  Осы  экзистенция  дуниенщ   жалпы  бей* 
несш щ  Heri3i деген экзистенциалдык онтологияны немас философы Мар­
тин  Х айдеггер  (
1889-1976)
  усынды.  Хайдеггерге  деш нп  онтологияда 
88

I  элмыс жалпы, индивидке-лсат болмыс, ал адам микрокосм ретад е угын- 
I ырылса,  Хайдеггер  болмысты  KepiciHiue, 
адам   балмысы
  — 
болмыс-сана 
I жылы кдрастырды.  Болмыс-сана  - онтологияныц Kiaairi, жалпы болмыс 
ндивидтщ болмыс-санасы  аркылы  еткенде 
рана 
нагыз  мэнге  ие болады. 
[ршшк иелершщ арасында болмысты тусшуге кабшетткл  -  адам  гана.
Болмыс-сана танушы субъектшщ санасы емес, ол — азап uieryiui сана, 
ул  сананыц 
ез\
 
зертгеу 
объекпЫ, 
ол 
ез-ше 
маза  бермей,  езш 
тусшуге 
I  
ырысады, 
Хайдёггердщ 
“Адам дегешм!з - 
маза” деу? 
де сондыктан. Азап 
I  leryiui, уайымдаушы  сананы адам  болмысы 
деп  тус
1нд1рген 
немгс экзи- 
I  
генциалис!  K.a3ipri  замангы  адам  болмысынын 
урей, 
коркыныш,  жатта- 
I  у, 
ел м ге 
толы  екенш 
керсегп. 
Осы  жеке  сананы  зерттеу  эдкп  ретшде 
I  
Хайдеггер 
Гуесерльдщ 
“мэши  кере 
б1лу”  эд к ш   тацдады, 
оньщ 
“кецш- 
I  уй”  угымын  колдана отырып,  болмысты  адамныц осы дуниедеп 
езгнщ 
В 
рны туралы TyciHiri аркылы туЫаодруге тырысады. Оньщ 
езш щ  
“маза”, 
в урей”,  “коркыныш”  терминдершде  адам  болмысына тэн  непзп  сипат- 
1 арды  керсегп.
Француз жазушысы Ж ан  Поль С артр 
(1905-1980) коршаган ортадан 
1  акты  нарсе  1здемей,  санага  унйлу  KepeKTiri  туралы  шеш1мге  келдЬ  Ca­
ll  аныц к^сиеттерщщ арасынан Сартр 
anecmernydi ерекше б о л т  кереетедк 
1  )ньщ  тувдтНнше*  сана  елестету  аркылы  тазарып,  адам  езш  коршаган 
В 
униенщ жагымсыз жактарын умытуга  жэне елемеуге жете алады, езше 
К ана TyciHiicri элемде калыктайды. Ягни, елестету адамга ерюндис бepeдi. 
В )з  философиясынын  Heri3ri  меселелершщ  oipiне  айналган  еркщвдкт! 
|   'артр тек сана ерюнд1п гана деп тусшумен шектелмедх, елестетумен эуес- 
1   енушш к сананы  куйретпей коймайтынын  ол  жаксы угынды.  Бул сешм 
1   ныц бойында acipece согыс  кезшде  кушейе тусть  Сана  ерк
1
нд
1
П, адам- 
Ц 
1
ьщ 
\шк\ е р к ш д т  оны шндетт! турде ic-эрекет жасауга, езш де, басканы 
Я ,а езгертуге итермелейтшш  Сартр жаксы тусшдь  Адамньщ ерюндш  ец
i
n  >уели оньщ тавдау еркшдггшен  кершед!.
Адамньщ  кандай  болмагы  оньщ ез  колында,  езше  кандай  тагдырды 
J   ацдап алуында: “Адам ...еуел1 осы дуниеге келедг, сонан сод гана анык- 
щ  алады.  Экзистенциалистщ  тусЫ пнде  адамга  аныктама  берудщ  киын-
■  
1
ыгынын ce6e6i оньщ алгашкыда 
от ештеще емес екевдипнде. Ол кейш- 
1   рек кана адам болады жэне езщ-ез] кандай адам етш жасаса, сондай адам 
В юлып  шыгады.  Ягни,  адам  табигаты  да,  оны  жарататын  кудай  да  жок. 
9  Удам  e3iH кандай  етш  елестеткеншдей  гана емес,  кандай болгысы  кeлiп
■  югерленгешндей”.
Сартр бул жерде адамньщ тагдыры  оньщ ж1герше, ецбектене бшухне 
V  >айланысты екещйгш ете дурыс айтып  отыр.
“Адамды коршаган дуние  - мэнЫз, абсурд” деген кагида француздьщ
89

тары 
6ip 
кернекп жазушы-драматурп, Нобель сыйлыгыныц лауреаты 
Аль- 
бер  К'амюдщ 
(1913-1960)
  экзистенциализмшщ 
H e r i3 i 
болды.  Адамныг j 
бойындагы  абсурдты  Камю  Хайдеггер  мен  Сартрдыц  экзистенциалдык I 
философиясынын  угымдары  сеюдщ  адамньщ  мря  Ёез
1
М
1
нен,  уайымдар 
агымынан  туындатады,  абсурд  адамньщ ойынан 
6ip 
сет  шыкпайды,  бас­
ка  уайымдар  оньщ  касында тук  емес  деп  тужырымдайды.  Дуниенщ   g3i 
абсурдка айналганда адам ем1ршщ мэнш  йдеугдщ esi кисынсыз екендМн S
 
мойындаганымен,  Камю  ем1рмэнд1к  1зден1ст1  токтатпауга  бекщда,  езшщ 
ойы аркылы уайым-кайгысыз, казакша айтсак, 
“6ip 
жеш болар” деп ойын- 
кулюмен 
eMip 
кeшкeндepдi  де,  тагдырга  бас  иш, 
eMipre 
куштарлыгын 
жогалтып,  жасыгандарды да  оятуга умтылды.
Абсурдпен  куресу  керек.  Камюйщ бул шеппмшщ далЬш  - “Сизиф ту­
ралы  ацыз"  шыгармасын  жазуы  жэне  фашизмге  карсы  козгалыска каты- 
суы.  Абсурдтыц  e3i  адамга ерюндж бередк  “Абсурдка  кездескенге дешн 
адам  ез максаттарымен,  болашак немесе акталу (KiMHiH  немесе  ненщ ал- 
ды нда  ек ен
‘1
  - 
6epi6ip) 
туралы  мазасымен 
eMip 
сур едк   Ол  езХнщ 
мумкШдакгерш  багалайды,  алдагы  кунге,  зейнетакыга  немесе  улдарына 
умптенед1,  ем1рщщ эл1 де ФрШётшщё сенедк  ...Осынын 6api абсурдпен 
шайкалды.  ...Абсурд  менщ  иллюзияларымды  ыдыратты:  ертецп  кун  де­
ген  жок.  Осы  менщ  ер к ш дтм н щ   непзш е  айналды”.
А.Камюдщ кейшкер! Сизиф абсурд ем1рмен  Kypecyai  epKiH  тацдайды,
Адамньщ  е з 
eMipi 
ушш  куресе  бшуй  зулымдыкка  тым  курыса  адал* 
дык  аркылы  карсы  туруы  Камюдщ  “Оба”  романыньщ  да ж е л ю   болды? 
Адал  болу  де1?ен1М13  -  ез 
iciMeH 
айналысу.  Адамньщ  абсурдпен 
Kypeci 
б у л и с  
турш де  д е  кершедк 
Б у я й с  
кетеруип  адам  -  “жок”  деупп  адам? 
БYлiкшiлдiк адамдарды 
6ipiicripefli, 
абсурд eMipaeri  жеке уайымшылдык- 
тьщ,  жатсыну  мен  жалгыздыктьщ  орнына  коллектив™  булжиплдпс  ке- 
ледк  Ен басты  -  куйзелмеу.
Экзистенциализмнщ  салыстырмалы  турде  yuiiraui  Typi  -  позитивтй 
экзистенциализмнщ непзш  салушы Николо Аббаньяно 
(1901-1977)
  фи- 
лософияньщ  практикалык  сипатын  ерекше  атап  керсетедк  Оньщ  ойын- 
ша,  философия  63iHiH романтикалык уагыз-есиет айту эдетш ен  арылып, 
абсолютпк акыл-ой, езш-ез1 танушы  идея,  ш еказ рух, адамзат, танылма- 
ган  нерсе  ж эне тагы  баска булдыр, TyciHiKci3,  адамга  пайдасы  жок абст- 
ракциялардан  бас тартуы  кажет.  Философияныц е н д т   м1ндеп  аспаннан 
жерге, адам  когамына Tycin, адамньщ алдынан кун сайын туындап  отыр­
ган ем1рл1к мэселелерд!  шешуге, адамга езш щ  юм eKeHiH, eM ipre не уиин 
келгенш  TyciH yre  кемектесу,  ец  бастысы  -  адамга  сешмд!,  анык  багыт- 
тарды  керсету.  Осы  ойын  ол  экзистенциализмге  байланысты  да  кайта- 
лайды.  Экзистенцияныц e3i болмыс пен субъектшщ арасындагы  курделй 
90

1
ым-шытырык  катынас,  сондыктан  адам  езш щ   назарын  езш щ   бойын- 
I агы  “еш тецеге”  д е,  алдындагы  “болмыска”  да  ем ес,  езш е  аударганы 
[ урыс. Аббаньяноньщ пш рш ш е, экзистенциализм аламга басшылык жэне 
I емек бола алады, 6ipaK  ол ушш  шеипм кабылдап,  немесе дайын  форму- 
I  алар усынбайды, тек  жол  керсетедк
Аббаньяноньщ  ойынша,  философия  адамды  eTipiK  жубатып,  еш р дщ  
|   шы  шындыгын жасырып, иллюзиялармен алдаркатуды койып. оны унем! 
Е ятып, мазасыз куйге Tycipin отыруы кажет. 
Ce6e6i, 
е ш р д щ e3i ете 
KayinTi, 
I ондыктан  адам  Kypecyi, ецбектенуй тыгырыктан  шыгатын жолды  у нем) 
I  щеуi  керек.  Экзистенциапизмнщ м эн| д е осында,  оныц  максаты  адамды 
I  айымга  салып,  куйзелкке  ушырату  емес,  кыска  ем!рд1  мэнд1  етюзуге
!
озгау  салу,  ойландыру,  ic-эрекетке  жетелеу.
ХХ-гасырдагы  философиялык  агымдардыц  тагы  6ipi  - 
неотомизм, 
емесе жаца томизм
  -  католик  илркеушщ философиясы,  каз1рп  заман- 
I  ы  дши  философиялык  агымдардыц  арасындагы  Батыс  Европала  гана 
[  мес.  буюл  элемге  ец танымалы  ж эне беделд1а.  Неотомизм  орта  гасыр- 
I   ыц дш и  философы  Томас  Аквинскийдщ  Lnikiue  непзделген.  Сешм  мен 
К 
К.ЫЛДЫЦ. 
д|н   мен  гылымньщ  ун десп гш   жария  еткен  бул  ш м   шркёуда 
I   оргау  ушщ  аса  колайлы  болгандыктан,  папа Лев  13-uii  1879  жылы  оны 
в  ристиандык католиктж дш нщ  ц е п з п  кдгидаларын философиялык. тургы- 
I   ан дурыс тусшд1руип б1рден 6ip философия деп тужырымдады.  Heri3ri 
w e p i :   Э .Ж ильсон,  Ж .М арнтен,  П .Тейяр д е  Ш арден.
Неотомизмнщ  басты  кагидасы  - 
сенш мен  ацьт-ойдыц,  гылым мен 
и 
‘тнщ гармониясы.
  Бул  агымныц  бМ лдерщ ц  niKipiwrne,  акикат  филосо-
-  >ия  рационализм  мен  иррационапизмд1  карсы  коюдан  бас тартып, дуни- 
1   Hi тусш удщ  эр  турш тэсш дерш  6ipiicripin,  универсалды  мумкшд1ктерге 
мтылуы  кажет.  BipaK  неотомистер  кудайдан  туындайтын  сендмд}  жОга- 
У  >ырак  кояды.
Ka3ipri  замангы  неотомизм антропологиялык сипатка  ие.  ягни  адамга 
1 'агытталган.  Кулайдыц жаратушылык функциясы  неотомизмде  шектел- 
1   ен,  ол  адамды  жаратушы  болганмен,  §зш   жузеге  асырушы,  цррекгщен 
1  щрп  д у н и еа ,  микрокосмы  бай  накты  тулгага  айналдырушы.  кудаПдыц 
I  ciH  аяктаушы  еркш,  езш -ез!  жетивдрген,  кудай  жараткан  космостьщ 
I   тшкене  ynrici  адамныц e3i.
С труктурализм   -  ХХ-гасырдьщ  60-жылдары  Францияда  калыптас- 
;ан,  лингвистика  гыпымымен  тыгыз  байланысты,  езщ щ   н еп зп   филосо-
•  тиялык-методологиялык  мшдетш   адамныц  рухани-мэдени  кызмстшщ 
В  >елгш  6ip  тарихи  кезецдер  ушш  жалпылык  сипатка  ие  болатын  жем1- 
Р т е р ш   зерттеу,  баяндау  ж эне  туЫщйру  деп  аныктайтын  акым.  Басты 

жүктеу/скачать 6,87 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: