Азамат соғысы және социалистік  құрылыстың басталуы

 
125 
Жоғарыда  атап  көрсеткендей  1918  жылдың  көктемінде  кеңестік  билік  тарапынан 
түсінушілік  пен  қолдау  табудан  күдер  үзген  Алашорда,  енді  большевиктерге  қарсы 
ымырасыз    күрес  жүргізуге  ұйғарып,  Сібір  Уақытша  үкіметі  (Омбы)  мен  Бүкілресейлік 
Құрылтай  жиналысы  мүшелерінің  (Комуч)  Самар  комитеті  қолдауына  сүйеніп,  Алаш 
автономиясын  жүзеге  асыруға  кірісті.  Сөйтіп,  азамат  соғысының  бастапқы  кезеңінде 
алашордашылар  ақтармен  одақтасып,  қызылдарға  қарсы  соғысты.  1918  ж.  шілде  мен 
тамызында Ә.Бөкейханов, Ә.Ермеков пен әскери бөлім меңгерушісі капитан Қ. Тоқтамысов 
Самар мен Омбыда Комуч пен Сібір уақытша үкіметтері әскери ведомстволары өкілдерімен 
кездесіп,  Алаш  орданың  қарулы  күштерін  құру  жөнінде  келіссөздер  жүргізді.  Алаш  орда 
Батыс  бөлімінің  басшылары  Халел  мен  Жаһанша  Досмұхамедовтар  Комуч  арқылы 
Самарадан  600  винтовка  мен  пулемет  алды  және  таяу  уақытта  2000  адамнан  қазақ 
отрядтарын  ұйымдастыруға  уәде  береді.  Торғай  тобына  300  берданка  мылтығы,  20000 
патрон,  әскери  киім-кешек  бөлінді.  Дутовтың  көмегімен  екі  атты  полк:  біріншісі  - 
Қостанайда,  екіншісі  –  Ырғызда  құрыла  бастады.  1918  жылы  тамызда  Семей  қаласында 
құрамында  38  офицері  мен  750  жауынгері  бар  Бірінші  Алаш  атты  әскер  полкі 
ұйымдастырылды. Ақ гвардияшылардың көмегімен асығыс үйретілген Алаш отрядтары көп 
ұзамай Қызыл Армияға қарсы шайқастарға қатысты. 
1918  ж.  жазында  азамат  соғысы  өршіп,  кең  етек  алды.  Ақ  гвардияшылармен  бірігіп 
алған  империалистік  мемлекеттердің  белсенділік  көрсетуіне  орай  ең  басты  пәрменді  күш  - 
Сібір  мен  Оралда  шоғырланған  Чехословакия  корпусының  офицерлері  бүлік  шығаруына 
байланысты  әскери  қақтығыстар  күшейе  түсті.    Бұл  корпус  революцияға  дейін  Австро-
венгрияның  тұтқын  солдаттарынан  -  чехтар  мен  словактар  қатарынан  құрылған  еді.    Осы 
корпустың  бөлімдері  революцияға  қарсы  ішкі  күштермен  қоян-қолтық  бірлесіп,  Ақмола, 
Петропавл, Атбасар, Қостанай қалаларын басып алды. 
Мамыр    айының  аяғында  В.В.  Куйбышев  В.И.Лениннен  Орынбордағы  Дутов 
авантюрасының тамырын жою туралы көмек сұрады, олай болмаған күнде Торғай мекенінің 
12 млн. тұрғыны аштан қырылатындығы туралы ескерткен еді. Осыған орай облысқа әскери 
көмек  көрсетіліп,  Қызыл  Армияның    бөлімдері  құрылды,  кейін  бұл  бөлім  Ақтөбе 
майданының  құрамына  енгізілді.  Ақ  гвардиялықтар  негізінен  Орынбор  және  Илецкі 
аудандарында  Дутовтың    басшылығымен  әрекет  етіп,  олар  Ташкент  және  Самараны 
Орталықтан бөліп тастады. 1918 ж. 2 шілдеде Дутов басқарған әскер Орынборды екінші рет 
басып алды да, Түркістанды орталық Ресейден бөліп тастады. Қызыл Армия бөлімі (10 мың 
адамға  жуық)  Орынбор  қаласын  тастап  2  топқа  бөлінді.  В.Г.  Блюхер  және  Н.  Каширин 
отрядтары солтүстікке кетіп, Шығыс майданның негізін құрды. Басқа бөлімдер Ақтөбе және 
Орск қалаларына шегініп 1918 жылы шілде айында Г.В. Зиновьевтың басшылығындағы бір 
армияға бірікті. Қызыл Армия күштері қанды қақтығыстар жүргізіп Орскны ұстап тұрды. 
1918  ж.  күзінде,  яғни  қазан  айында  Каспийге  ағылшындардың  келуіне  байланысты  
Ақтөбе  майданында  қиын  жағдай  қалыптасты.  Жоспар  бойынша,  ағылшындарға  Қазақстан 
мен  Орта  Азияны  ішкі  контрреволюциялық  күштер    арқылы  бір  уақытта  басып  алу 
ұсынылды. “Орынбор тетігі”  яғни стратегиялық  негізгі темір жол қиылысы большевиктер 
өкіметін  кәдімгідей  ойландырды,    сондықтан  В.И.Лениннің    нұсқауымен  1918  ж. 
Ә.Жангелдин  басқарған  600  адамнан  тұратын  Балтық  матростарының  отряды  қосылған  
әскери экспедиция орталықтан бөлініп қалып, көптеген қиыншылықтарды көре жүріп,  7 ай 
көлемінде Ақтөбе майданына қару-жарақ пен оқ-дәрі жеткізді. Мәскеуден Ақтөбе майданына 
ақша  қаражаты  мен  оқ-дәрі,  қару-жарақ  тасымалдау  үшін  құрылған  әскери  экспедиция 
құрамына  Австро-Венгрия  мен  Германияның  бұрынғы  тұтқындарынан  құралған  150  шетел 
интернационалдары    да  өз  еркімен  кірді.  Сөйтіп,  негізгі  күш  Орынборға  жұмылдырылды, 
себебі қаланы қалайда басып алу Түркістанды Дутовтан қорғау мүмкіндігін туғызды. 
Орынборды алу операциясына Ақтөбе майданының әскерлері мен  Шығыс майданның 
әскерлері де қатысты. 1918 ж. 29-желтоқсанда ауа райының қиындығына қарамастан шабуыл 
басталды, Дутов ақ гвардияшылары екі майданның  әскерлерінің қысымынан жеңіліп, толық  
талқандалды.    1919  ж.  22-ші  қаңтарында  Орынбор  қаласы    алынып,    Түркістан  аудандары 

 
126 
мен  Орталық  Ресей  арасындағы  қатынасты  қалпына  келтірді.  Осымен  Ақтөбе  майданының 
тарихтағы 1-ші кезеңі аяқталды (1918 шілде-1919 қаңтар). 
1918  ж.  күзінде  ақ  гвардияшылар  Жетісудағы  Саратов,  Покровское,  Покатимовское 
жерлеріне белсенді шабуылдап, Қызыл Армия қарулы күштерінің қарсылығына қарамастан 
Сергиополь, Үржар, Сарқант және т.б. жерлерге бекінді. Сөйтіп, Солтүстік  Жетісу  майданы  
құрылды. 1918 ж. аяғында Жетісу майданында  10 мың қызылармияшылар мен біріктірілген 
Черкасск  партизан күштері орналасты.  
1918  ж.  наурызда  ақ  гвардияшылар  Орал  қаласында  Кеңес  билігіне  шабуылдап, 
облыстық  атқару  комитетінің  мүшелерін  қамап,  соңынан  оларды  өлтірді.  Алашорданың  
Батыс  бөлімімен  бірлесіп  әрекет  еткен  Дутов  бөлімдері  Орал-Гурьев  ауданында  генерал 
Толстов  басқарған  ақтардың  негізгі  күштерімен  бірікті.  1918  ж.  күзінде  Орал  ақтарымен 
күресу үшін ”Ерекше армия (кейінгі шығыс майданының төртінші армиясы) құрылды. Жыл 
бойы  Шығыс  майданындағы  Колчак  әскерлерінің  шешуші  жеңісіне  дейін  Орал  аймағы  
қолдан-қолға өтті. Орал облысында “Бірінші ерекше атты әскер” бригадасы құрылып, кейін 
Қызыл  армияның  4-армиясының  құрамына  кірді.  4-ші  Армияның  қолбасшысы  болып  
М.В.Фрунзе  тағайындалды.  Оралды  босату  операциясына  В.И.Чапаев  басқарған  2-ші 
Николаев  дивизиясы  және  4-ші  армияның  бөлімдері  қатысты.  1919  ж.  24-ші  қаңтарда  қала 
босатылды. Сөйтіп большевиктер үшін азамат соғысының алғашқы кезеңі сәтті аяқталды. 
1919 ж. көктемде Колчактың шабуылдауына байланысты Шығыс майданында  жағдай 
бұрынғыдан  да  қиындай  түсті.  Колчак  армиясы  Орынбор  мен  Оралды  алғаннан  кейін 
Оңтүстік  майдандағы  Деникинге  қосылу  қажет  болды.  Сондықтан  бұл  аудандағы  әскери 
қимылдар  М.В.Фрунзе  басқарған  Шығыс  майданының  Оңтүстік  әскери  бөліміне 
тапсырылды.  Шығыс  майдандағы  туған  шиеленіс  Батыс  Қазақстандағы  жағдайды  да 
қиындатып жіберді. Осылайша Орынбор шығыстан, оңтүстіктен, оңтүстік-батыстан 100-120 
шақырымда Колчак армиясымен қоршауға алынып, қаладағы 1-ші Дутовтың орынбор казак 
корпусы және 2-ші  корпусы шабуылдап, әскери қимылдар қайта басталып, 1919 ж. сәуірдің 
бас кезінде Ақтөбеге шабуыл жасауға кірісті. Ақтөбедегі жұмысшы отрядтары  әскер күшін 
жабдықтай алмауынан  1919 ж. сәуірде қала тасталынып, қызыл гвардияшылар Қандыағаш 
станциясына  шегініп,  жергілікті  тұрғындардан  жаңа  әскери  күш  жинақталып,  оңтүстік 
Ақтөбе    майданы  құрылды.  Ақтөбе  майданы  Түркістанның  болашағы  үшін  стратегиялық 
негізгі нүкте болды. 
Партиялық  ұйымдар  “Бәріміз  Колчакқа  қарсы  күреске”  деген  ұранмен  жұмысшылар, 
шаруалар,  теміржолшыларды  мобилизациялап,  соғысқа  аттандырды.  Ақтөбе  майданына 
Түркістан  майданынан  жүздеген  ұлт  өкілдері  бар  армия  келіп  қосылды.  Майдан  Түркістан 
АКСР-іне  бағындырылды.  Майдан  құрамына    Колузаевтың  отряды  (1105  адам),  Қостанай 
партизан отряды (750 адам) қосылды. Майданды басқарған Колузаевтың  Ембі ауданы және 
Темірде  жүргізген    әскери  қимылдары  сәтсіз  өтті.  Сондықтан  да  Түркістан  АКСР-нің 
революциялық-әскери  советі  Колузаевті  майдан  қолбасшысы  қызметінен  алды.  Ақтөбе 
майданы  әскерлерінің  қолбасшысы  болып  А.И.Астраханцевті,  ал  комиссары  етіп 
И.Ф.Казаринды  тағайындады.  П.Кобозев  басқарған  ТүрЦИК  комиссиясы  мен  Жиляев 
арасындағы  әскери  келіспеушілік  нәтижесі  майдандағы  жағдайды  қиындата  түсті.  1919  ж. 
шілде  аяғындағы  шабуылға  шыққан  ақ  гвардияшылар  кеңес  әскерлерін  ескі  Арал  теңізіне 
шегіндірді. Бұл кезде Шығыс майданының әскери бөлімдері Түркістанға көмекке келді. 
М.В.Фрунзенің  ұсынысымен  оңтүстік  әскери  топ  Түркістан  майданы  болып  бөлінді, 
олардың  алдында:  Орал  мен  Орынборды  босату  және  Түркістанға  экспедиция  жіберу 
мақсаты  тұрды.  1919  ж.  30  тамызы  мен  1-қыркүйекте  қарсыластар  Ақтөбе    майданына 
шабуыл    бастады.  1919  ж.  қыркүйегінде  Түркістан,  Ақтөбе  майдандары  Мұғалжар 
станциясында  бірікті.  Оңтүстік  Колчак  армиясының  негізгі  күші  талқандалып,  Түркістанға 
жол ашылды.  
Қазақстанның  ақ  гвардияшылар  басып  алған  жерлерінде,  олардың  жіберген 
қателіктерінің  салдарынан,  партизан  қозғалыстары  мен  халық  көтерілістері  де  кеңінен  өріс 
алды.  Партизан  қозғалысының  ірі  ошағы  -  Қостанай  уезі  болды.  Партизан  қозғалыстары  

 
127 
Ақмола, Семей, Жетісу облыстарында, Павлодар, Өскемен, Бұқтырма мен Зайсан уездерінде, 
әсіресе  Зырян,  Катон-Қарағай,  Шыңғыстау,  Шемонайха  болыстарында  кең  қанат  жайды. 
Партизан  отрядтарының  негізін  құраған  шаруалар  Қазақстанның  барлық  уездеріндегі 
большевиктік ұйымдарды құруда да ерекше роль атқарды. 1919 ж. көктемінде Шығыс және 
Ақтөбе  майданының  жақындауына  байланысты  партизандар  қозғалысының  белсенділігі 
күшейді.  Шаруалар  жергілікті  ақ  гвардияшыларды  қамауға  алып,  әскери  революциялық 
комитеттер сайлап, көптеген жаңа отрядтар жинақтады. Мәселен,  Бурабай поселкісінде 1270 
адамдық  отряд  құрылды.  Шаруалар  көтерілісін  әскери–революциялық  штаб  басқарып, 
сәуірде  Қостанай  қаласы  алынды.  Қостанайға  ақ  гвардияшылардың  ірі  әскери  күштері  мен 
32-ші  Донецк  полкі  аттандырылды.    Кескілескен  ұрыстардың  нәтижесіне  партизан 
отрядтарының  әскери  дайындығының  нашарлығы  әсер  етсе,    оның  үстіне 
қостанайлықтардың  Ақтөбе  майданына  қосылуына  “Алаш  Орда”  кедергі  жасады.  Партизан 
отряды    Торғайға  қарай  аттанып,  Торғай  атты  әскер  отрядымен  бірігуге  тырысты,  себебі 
Ақтөбе  қаласын  Дутовшылардан  қорғау  үшін  қосымша  әскери  күш  қажет  еді.  1919  ж. 
А.Иманов  Торғайдағы  гарнизондар  мен  әскери    ұйымдарды  көшіру  туралы  бұйрық  берді. 
Осы  уақытта  Қостанайлық  партизандар  штабы  бастығының  көмекшісі  Л.Таранның  отряды 
қалаға жақындайды. А.Иманов және Л.Таранды жолдастарымен Алашордашылар тұтқындап, 
бір айдан кейін жазалады. Тірі қалған Қостанай партизандары Ақтөбе майданының құрамына 
енгізілді.  Нәтижесінде  Қостанайлық  партизан  отряды  Ақтөбе  майданының  үлгілі  4-
Долбушев жаяу әскер полкіне айналды.  
Сондай-ақ, Азамат соғысы тарихындағы партизан қозғалысының ірі ошақтарының  бірі 
- Черкасск қорғанысы, Тарбағатай мен Алтайдың “Тау қырандары” отрядтарының қозғалысы 
Қазақстандағы  Азамат  соғысы  тарихынан  өшпес  орын  алды.  1919  ж.  жазында  Шығыс 
майдандағы Колчак армиясының негізгі күшінің күйреуі батыс, солтүстік, солтүстік-шығыс 
Қазақстан  мен  Жетісуды  азат  етуге  жағдай  жасады.  1919  ж.  аяғында  Қазақстанның  негізгі 
территориясы  Дутов  пен  Анненковтың  армияларының  қалдықтарынан  босатылып,    22 
наурызда  кеңес  әскерлері  Қапалды,  28  наурызда  Арасан  станциясын  азат  етті.  22  наурызда 
Үржар  станциясын,  27  наурызда  Бақты  станциясын,  25  наурызда  атаман  Анненковтың 
ставкасы тұрған Үшаралды, 29 наурызда Қапал гарнизонын тізе бүктіріп, атаман Анненков 
және Дутов бастаған ақ гвардияшылардың қалдықтарын Синьцзянға қарай қуды. 1920 ж. 29 
наурызында ең соңғы майдан Солтүстік Жетісу майданы жойылып,  Кеңес үкіметі қайтадан 
қалпына келтірілді.  
Сонымен,  1920  жылы  азамат  соғысы  аяқталып,  онда  қызылдар  ақтарды  талқандап, 
жеңіске жетті. Азамат соғысы жылдарындағы қызылдардың жеңісінің себептері: біріншіден, 
Кеңес  өкіметіне  қарсы  күштер  ұйымдасып,  бірлесіп  қимыл  жасай  алмады;  екіншіден,  ақ 
гвардияшылар өкіметі орнаған жерлерде бұқара халыққа қарсы бағытталған шаралар жүзеге 
асырылып, оған керісінше Кеңес өкіметі тарапынан ұлттардың өзін-өзі билеу құқығының сөз 
жүзінде  болса  да  мойындалуы;  үшіншіден,  Кеңес  өкіметінің  орта  шаруалармен  одақ  құруы 
және  1919  жылы  шілдеде  Казревком  құрылғанда  қазақтардың  жерге  мұқтаждығын  өтеу 
жөнінде  сөз  болып,  Қазақстанға  қоныс  аударуды  тоқтату  мәселесі  қойылды.  Түбірлі 
революцияық  сипатта  болмағанмен  бұл  шаралар  большевиктерге  азамат  соғысы  кезінде 
ақтар  мен  қызылдар  арасында  ауытқыған  қазақтардың  көмегіне  сүйенуге  жағдай  жасады; 
төртіншіден,  1919  жылдың  көктемінен  бастап,  А.Байтұрсынов  бастаған  алашордашылар 
қызылдар  жағына  шықты.  Себебі,  олардың  Колчактық  орыс  шовинистік  көзқарастарынан 
үміттері  үзілді.  Ақтар билеушілері  қазақ  халқына    ұлттық  автономия  бергісі  келмеді,  тіпті, 
өздерінің  қолдап  жүрген  Алаш  орда  үкіметін  де  мойындамады.  Сібірдегі  уақытша 
Бүкілресейлік  үкімет  1918  жылы  22  қазан-4  қарашадағы  грамотасымен  Алаш  орда  Халық 
Кеңесі  үкіметін  таратып  жіберді.  Сонымен  қатар,  Сібір  үкіметі  Алаш  автономиясын 
қазақтың территориялық мемлекеттігі деп танудан бас тартты. Оған қоса, 1919 жылы жазға 
қарай ақтар Сібірде жеңіліске ұшырады.  
Алаш көсемдері қазақ мемлекеттілігін құрудың жаңа жолдарын іздеуге мәжбүр болды. 
Қазақ зиялылары ендігі жерде Кеңес үкіметімен ымыраға келу жолдарын қарастырды. 1919 

 
128 
ж.  басында  Алашордалықтар  Кеңес  үкіметімен  арадағы  келіссөздерін  қайта  жандандыра 
бастады. Келіссөздер Алашорда атынан емес, А.Байтұрсынов басқарған Торғайлық тобының 
атынан  жүргізілді.  А.Байтұрсынов  ең  әуелі  Ә.  Жангелдинмен  одан  кейін  Мәскеуде 
Сталинмен  келіссөздерді  жалғастырды.  1919  ж.  наурызда  Бүкілресейлік  Орталық  Атқару 
Комитеті  Алашордаға  амнистия  (кешірім)  жариялады.  Алашорда  басшыларының  бірі 
А.Байтұрсынов,  оның  жақтастарының  үлкен  тобы  Кеңес  үкіметінің  жағына  шықты. 
Желтоқсан  айында  Ә.Бөкейханов  бастаған  Алашорданың  Шығыс  бөлімі  толығымен  Кеңес 
үкіметін мойындады.  
Азамат  соғысы  шет  аймақтар    халықтарының  ұлттық  мемлекеттігі  туралы  идеясымен 
санаспауға  болмайтынын  большевиктерге  тағы  да  көрсетті.  Кеңес  үкіметі  кеңестік  негізде 
Қазақ  Автономиясын  құру  жөнінде  дайындық  жұмысын  жүргізе  бастады.  РКФСР  ХКК-нің 
1918  ж.  12  мамырдағы  қаулысына  сәйкес,  ҚазАКСР-н  құруға  дайындық  жұмыстарын 
ұйымдастыру үшін Ұлттар ісі  халық комиссариаты жанынан алғашқы арнайы саяси орган – 
қырғыз (қазақ) бөлімі ашылды. Алайда, азамат соғысы басталып кеткендіктен бұл жұмыстар 
кейінге  қалдырылды.  Қазақ  съезі  шақырылып,  Қазақ  республикасының  автономиясы 
жарияланғанша    өлкені  әскери-әкімшілік  басқару  үшін  1919  ж.  10-шы  шілдеде  РКСФР 
Халық  Комиссарлар  Кеңесінің    төрағасы    В.И.  Лениннің  қол  қоюымен  “Қырғыз  (қазақ) 
өлкесін басқаратын төңкеріс комитеті (Ревком) туралы уақытша ереже”  жарияланды. 
Ереженің  3-ші  бабына  сәйкес,  Қазақ  автономиялы  республикасының  территориясы 
Түркістан  республикасымен,  Қырғыз  съезі  және  Орталық  Кеңес  үкіметімен  келісіліп 
анықталғанға  дейін  Қазревком  құзырына  “…Астрахань  губерниясымен  Орал,  Торғай, 
Ақмола және Семей облыстарының территориялары қарайды”  делінген. 
Қазревкомның  бірінші  құрамына:  С.Пестковский  (төраға)  А.Байтұрсынов,  В.Лукашев, 
Ә.Жангелдин,  М.Тұнғаншин,  С.Меңдешев,  Б.Қаратаев  кірді.  Әртүрлі  уақытта  Қазақ 
ревкомының  мүшесі  болып:  Ә.Әйтиев,  С.Арғыншиев,  А.Авдиев,  Ғ.Әлібеков,  Б.Қаралдин 
еңбек  етті.  Әйтсе  де  Алашордалықтардың  Кеңес  үкіметінің  жағына  шығуы  оңай  болмады. 
Алашордаға  жасалған  кешірімге  қарамастан  оның  басшыларына  деген  сенімсіздік  ұзақ 
уақытқа  сақталды.  Ал  Кеңес  үкіметінің  Қазақстандағы  кейбір  өкілдері  Алашорда 
жетекшілеріне  жау  ретінде  қарады.  Мәселен,  1920  ж.  Қазақ  партия  бюросының  есебінде 
былай деп жазылды: „Бұрынғы алашордалықтардан  тұратын  қырғыз  зиялыларының  3/4–і 
буржуазиялық-шовинистер”.  Сондай-ақ  кешірім  жасалғанға  қарамастан  Алашорда 
жетекшілері  саяси  тұрғыда  оқшаулануға  тиіс  болды.  Қазревкомның  1920  жылғы  5-
наурыздағы “Алашорданың батыс бөлімін тарату туралы” қаулысында  “Ұлттық  Алашорда 
үкіметінің  батыс  бөлімінің  жауапты  жетекшілері  қырғыз  өлкесінде  кеңес  үкіметі  толық 
негізде  орныққанша  халық  бұқарасынан  оқшауландырылсын…”-  деп  ашып  айтылды.  Одан 
әрі  аталған  қаулыда  былай  делінді:  “Қырғыз  халқының  кеңес  үкіметіне  іш  тартатын  бөлігі 
мен  қоныс  аударушылардың  Алашорданың  белсенді  қызметкерлеріне  өшпенділікпен 
қарайтындықтары  ескеріле  отырып,  олар  ревком  мүшелігіне  және  басқа  да  жауапты  кеңес 
қызметіне  ұсынылмайтын  болсын”.  Ақырында  жоғарыда  көрсеткеніміздей  Қазревкомның 
1920 ж. 5- наурыздағы қаулысына сәйкес Алашорда таратылды. 
Осылайша біртұтас тәуелсіз ұлттық мемлекетті құруға талпынған қазақ зиялыларының 
пәрменді  әрекеті  нәтижесіз  аяқталды.  Кеңес  үкіметі  мойындамаған  Қазақ  Ұлттық 
Автономиясы  қазақ  зиялыларының  өркениетке,  тәуелсіздікке  қол  созған  әрекеттері  ретінде 
тарихта ғана қалды.                                     
Қазревком  Қазақстанда  әскери-азаматтық  билікті  қолға  алып,  кеңестердің 
бүкілқазақстандық  1-ші  съезін  шақыруды  ұйымдастыру,  Қазақ  автономиясы  туралы  ереже 
жобасын дайындап, съезд талқысына ұсыну, РКФСР, Түркістан Кеңестік Республикасы және 
Қазақ  өлкесі  арасындағы  қарым-қатынастарды  реттеу,    қазақтың  байырғы  жерін  бір  қолға 
жинау,  яғни  болашақ  қазақ  кеңес  мемлекетінің  территориялық  тұтастығын  қамтамасыз  ету 
міндеттерін өз қолына алды.  
Алғашқы  күннен  Қазревком  әрекет-қимылда  жүрген  армияны    азық-түлікпен 
жабдықтау,  астықты  және  басқа  тамақ  өнімдерін  Орталыққа,  Түркістан  АССР-на  жеткізу 

 
129 
яғни,  “соғыс  коммунизм”  саясатының  басты  мәселесін  шешу  ісімен  айналысты.  Бұл 
саясаттың  мәні  -  өнеркәсіпті  жаппай  национализациялау,  басшылықты  орталықтандыру, 
тіршілік  үшін  маңызды  тауарлардың  бәрін  бөлу,  азық-түлік  салғыртын,  карточкалық 
жабдықтау жүйесін, жалпыға бірдей еңбек міндеткерлігін, еңбекке бір мөлшерде ақы төлеуді 
енгізу, тауар-ақша қатынастарын жою болды.  
Осының ішінде еңбекші халық әсіресе,  шаруалар үшін ең ауыры  азық-түлік салғырты 
болды.  1919  жылы  қаңтарда  астықты  дайындау  мен  бөлу  монополиясына  азық-түлік 
салғырты  қосылды.  Өлкенің  адам  және  материал  ресурстарын  жұмылдыру  экономикалық 
әдіске  жатпайтын  күштеу  әдістерімен  жүргізілді.  Кеңес  үкіметі  қала  халқын  және  соғысып 
жатқан  қызыл  әскерді  азық-түлікпен  қамтамасыз  ету  үшін  астық  өнімдерін,  мал-мүліктерін 
қаруланған  азық-түлік  отрядтарын  жіберіп,    халықтан  күшпен  тартып  алып  отырды. 
Сонымен  қатар,  “әскери  коммунизм”  саясаты  өлкеде  жергілікті  бюджеттерді  жоюдан, 
оларды бірыңғай мемлекеттік бюджетке қосудан, біртұтас қазына құрудан, ұсақ және майда 
өнеркәсіпті мемлекет меншігіне алудан көрінді.  
1920  ж.  тамызында  Мәскеу  қаласында  қазақ  әскери  төңкеріс  комитеті  және  Түркістан 
майданының  әскери–төңкеріс  кеңесі,  РКП(б)  Түркістан  өлкелік  комитетінің  партия  және 
кеңестік  ұйымдардың  өкілдері  қатысқан  Қазақ  АКСР-н  құру  туралы  бірнеше  мәжілістер 
өткізді.  Соңғы  мәжіліске  В.И.Лениннің  өзі  төрағалық  етті.  Нәтижесінде  1920  ж.  17 
тамызында  РКФСР  Халық  Комиссарлары  Кеңесі  Қазақ  Республикасы  жөніндегі  Декреттің 
жобасын қарап қолдады. 1920 ж. 26 тамызында Ленин мен Калинин қол қойған БОАК және 
РКФСР  ХКК-нің  құрамында,  астанасы  Орынбор  қаласында  болатын  “Қырғыз  (қазақ) 
Кеңестік Автономиялы Республикасын құру туралы”  тарихи Декреті жарияланды. 1920 ж. 4-
12  қазанында  Орынбор  қаласында  өткен  Қазақстан  Кеңестерінің  Құрылтай  съезі,  Қырғыз 
(қазақ)  Кеңестік  Автономиялық  социалистік  республикасы  еңбекшілері  құқықтарының 
Декларациясын қабылдады, ол Декларация РКФСР құрамына жеке автономия болып кіретін 
ҚазАКСР-нің    құрылуын  жұмысшылардың,  еңбекші  қазақ  халқының,  шаруалар,  қызыл 
әскерлер  депутаттары  Кеңестерінің  Республикасы  ретінде  бекітті.  С.Меңдешевті  бас  етіп, 
Орталық Атқару Комитетін (ОАК) және В.Радус–Зеньковичті бас етіп Халық комиссарлары 
Кеңесін (ХКК) сайлады. 
1920  жылдың  көктемінен  Қазақстан  жерінде  азамат  соғысы  жылдарында    өлкенің 
жаудан  азат  етілген    аудандарында    ақ  гвардиялық  аппараттар    жойылып,  кеңестік 
мемлекеттік  органдар  ұйымдастырылып  жатты.    Революциялық  комитеттер  азат  етілген 
территорияларда халық шаруашылығын қалпына келтіру, экономиканы көтеру, мемлекеттік 
құрылысты  нығайту  жұмыстарын  жүргізді.    1920  жылдың  көктемінде  партияның  ІХ  съезі 
болды,  съезд  бейбіт  тыныс  алудың  мүмкіндіктеріне  сүйене  отырып,  халық  шаруашылығын 
қалпына  келтірудің  бірыңғай    жоспарын  жасап  бекітті.    1920  жылғы    қаңтар-наурызда 
өлкенің    губерниялары  мен  уездерінде  партия  конференциялары  өтіп,  оларда  халық 
шаруашылығын  қалпына    келтіру  мәселелері  талқыланды.  Өлкенің  соғыстан  зардап 
шекпеген  жері  кемде-кем  еді.  Қиыншылықтар  мен  ауыртпалықтарға  қарамастан,  Қазақстан 
еңбекшілері күйзелушілікке қарсы күресті. Басты шарттардың бірі  - отын өндіруді арттыру 
және кәсіпорындарды жұмыс күшімен қамтамасыз ету, өнеркәсіп пен транспортты қалпына 
келтіру  болды.  Өнеркәсіпке  отын  беру  үшін  Орал-Ембі  мұнай  кәсіпшіліктері  қалпына 
келтіріліп, Ембі-Атырау мұнай құбыры бірнеше шақырымға тартылды. 1920 жылғы наурыз-
маусым айларында Ембі мұнай кәсіпшіліктерінен көліктің барлық мүмкіндіктерімен және су 
жолы арқылы 17452 пұт мұнай тасылды. Қарағанды  мен Екібастұздың шахталары қалпына 
келтіріліп, 1920 жылы Қарағанды мен Екібастұздың  шахтерлары 3 млн. пұттан астам көмір 
өндірді.  Екібастұз  зауытында,  Риддер  кенішінде  қорғасын  концентраттарының    қорынан 
қорғасын  қорыту  жұмысы  жолға  қойылды.  Семей  және  Ақмола  губернияларының 
кәсіпшіліктерінде    жыл  ішінде  8,5  млн.  пұт  тұз  өндірілді.  Оралда,  Қостанайда,  Семейде, 
Ақмолада электр станциялары жұмыс істей бастады.  
Жылдың  аяғына  қарай  республикадағы  59  электр  станциясының  45-і  қалпына 
келтіріліп,  пайдаланылуға  берілді.  Шаруалар  шаруашалығын    шойын  және  мыс  құймамен, 

 
130 
арбаға арналған металл бұйымдарымен ауылшаруашылық құрал-саймандарымен қамтамасыз 
ететін металл өңдейтін 6 зауыт іске қосылды.   
Тамақ,  жеңіл  және  қолөнер  кәсіпорындары  қалпына  келтіріліп  жатты.  Губерния 
ортылықтарының бәрінде диірмендер, былғары, тері, сабын қайнату, кірпіш зауыттары, аяқ-
киім,  ер-тұрман  шығаратын  шеберханалардың  жұмысы  қайта  басталды.  Жергілікті  өкімет 
органдары орасан зор зиян шеккен темір жол транспортын қалпына келтіруге айрықша көңіл 
бөлді.  1920  жылдың  жазына  қарай  негізгі  магистральдарда  көпірлер,  жол  шаруашылығы, 
байланыс желілері қалпына келтірілді. 1920 жылдың аяғына таман республика өнеркәсібінде 
162 кәсіпорын жұмыс істеді. Қазақстанды қалпына келтіру дәуірінің басында 1500-ге тарта 
ұсақ мемлекеттік өнеркәсіп кәсіпорындары болса, бұлардан тек қана ондаған зауыт-фабрика, 
кеніш, шахта, мұнай кәсіпшілігі, көмір-кен  орындары ғана жұмыс істеді.  Өнеркәсіп  халық 
қажеттерін  қанағаттандыра алмады.  Еңбек өнімділігі  өте-мөте төмен болды,  шикізат пен 
отын жетіспеді. Азық-түлік өнеркәсіп тапшылығы  қатты байқалды.  
Қазақстанның  кеңес  органдары  совхоздар,  артельдер,    жерді  бірлесіп  өңдеу 
серіктестіктерін  ұйымдастыру  жөніндегі  жұмыстарды  қиыншылықтарға  қарамастан 
жалғастыра берді.  1920 жылдың күзіне қарай  Қазақстанда Жетісу облысын қосқанда  1039 
коллективтік    шаруашылық  болды.  Сол  жылдары  алғашқы  ауылшаруашылық    артельдері,  
коммуналар,  совхоздар  пайда  болды.  1920  жылдың  аяғында  (Жетісу  мен  Оңтүстік 
облыстарды  қоспағанда) 939 колхоз, оның ішінде 132 коммуна, 779 артель, 28 жерді бірлесіп 
өңдейтін  серіктестік  (ТОЗ),  348  тұтыну  қоғамы  жұмыс  істеді.    Бірақ  бұлардың    бәрі  әлсіз 
болып, оларда құрал-сайман, күш-көлік, тұқымдық астық, айналым қаржы жетіспеді.  
Азамат  соғысының  қиын-қыстау  жылдарында    кеңес  органдары  жергілікті  жерлерде 
мәдени    құрылысты  да  жүргізіп,    саяси  үгіт  қатаң  нысаналы  сипатта  болды.  1919  жылы 
сәуірде  уездік  және  губерниялық    Халық  ағарту  бөлімдерінің    жанынан  мәдени-ағарту 
ұйымдары құрылды. Оқу үйлері, кітапханалар, сауатсыздықты жою мектептері жұмыс істеді.  
Сол жылдары республикада  199 көпшілік кітапханасы, 196 клуб, 83 халық үйі, 1478 оқу үйі 
болды, үгіт  қызыл керуендерін, ал темір жол бойында - үгіт вагондарын ұйымдастырды.  
Қорыта  келгенде,  Қазақстанда  Кеңес  үкіметі  негізінен  және  көпшілігінде  күштеп 
орнатылды.  Қазақ  халқы  Қазан  төңкерісінің    мәнін,  Ленин  бастаған    большевиктер 
партиясының бағдарламасын түсінген  де жоқ,  қабылдаған да жоқ.  Әлеуметтік революцияға  
Қазақстанда  ешқандай  негіз  жоқ  болатын.  Орта  Азия  мен  Қазақстанның  жергілікті  
халықтары үшін Қазан революциясының мән-мағынасы  орыс үстемдігі жойылып,  тартылып 
алынған  жер-суымыз  өзімізге  қайтарылады деген үмітке ғана сайды.  
 
  
 
 
12-ші тақырып. 

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: