Кенесары Қасымұлы бастаған ұлт-азаттық соғыс

 
91 
Кенесары  бастаған  азаттық    күрестің  мақсаты    Абылай  хан  тұсындағы    қазақ 
хандығының    территориялық  тұтастығын    қалпына  келтіру,  Ресейдің  құрамына  кірмеген  
қазақ  жерлерінің    тәуелсіздігін  сақтап  қалу  болды.  Кенесары  Ресей  отаршылдығына  қарсы  
азаттық соғысты бастамас бұрын  бірнеше дипломатиялық  қадамдар жасады. 1837 жылдың 
көктемінде  патша  үкіметіне  жаңа  бекіністер  жүйесін  салудан  бас  тартып,  салынған 
бекіністерді бұзуды, орыс әскерлерінің қазақ даласына ішкерілей енуін тоқтатуды талап етіп 
бірнеше  хат  жолдаған  болатын.  Сол  хаттарының  бірінде:  "Ата  —  бабаларымыз  мұра  еткен 
Есіл, Нұра, Ақтау, Ортау, Қарқаралы, Қазылық, Жарқайың, Обаған, Тобыл, Құсмүрын, Орал, 
Торғайға  дейінгі  жерлер  қазіргі  патша  тұсында  бізден  тартып  алынып,  ол  жерлерде 
бекіністер салынып, сонысымен тұрғындарды өте қиын жағдайға ұшыратуда. Бұл тек біздің 
болашағымыз  үшін  ғана  емес,  сонымен  бірге  бүгінгі  өмір  сүруімізге  де  қауіпті",  -  деп 
көрсетеді.    Бірақ,  Кенесарының  бұл  хаттары  патша  әкімшілігі  тарапынан  жауапсыз 
қалдырылды.  Одан  кейін  Кенесары  1837  жылдың  күзіне  қарай  ашық  күреске  шығады. 
Қараша  айында  Петропавлдан  оңтүстікке  қарай  бара  жатқан  керуенді  қорғаушы  Ақтау 
бекінісінің казак отрядына шабуыл жасайды. 
1838  жылы  Кенесары  әскері  Ақтау  мен  Ақмола  арасындағы  шептерге  шабуыл  жасап, 
онда  орналасқан  Симоновтың  отрядын  талқандап,  10  пистолет,  9  мылтық,  13  қылыш,  7 
найза, 495 мың оқ, т.б., қару-жарақ, оқ-дәріні қолға түсірді. 1838 жылдың күзінде Кенесары 
сарбаздары  патша  үкіметінің  жазалаушы  әскерлерімен  бірнеше  дүркін  қарулы  қақтығысқа 
түсті.  Солардың  ішінде  айрықша  кескілескен  шайқас  мықты  бекіністердің  бірі  саналатын 
Ақмола  бекінісі  үшін  болды.  Оны  аға  сұлтан  полковник  Қоңырқұлжа  Құдаймендиннің 
жасағы  мен  старшина  Карбышев  басқаратын  жақсы  қаруланған  гарнизон  қорғайтын. 
Кенесарының  әскері бекіністі  өртеп, жаудың біраз әскерлерін тұтқындап, қару-жарақтарын 
олжалады. 
1838  жылдың  аяғына  қарай  Кенесары  Орынбор  әскери  губернаторлығына  қарасты 
ЬІрғыз  бен  Торғай  жаққа  көшеді.    Ол  кездегі  Орынбордың  генерал-губернаторы  граф 
В.А.Перовский    алғашқы  кезеңде  көтерілісшілермен  арақатынасты  бейбіт  жолмен  шешуге 
тырысқан  еді.  Арадағы  келіссөздер  барысында  В.А.Перовский  Кенесарыға  көмектесетін 
болады.  Жылдың  аяғында  Кенесары  мен  В.А.Перовский  арасында  уақытша  бітім  жасауға 
қол  жетеді.  Ол  бітім  бойынша  Кенесары  бастаған  көтерілісшілер  шекара  шебіне  шабуыл 
жасамауға  уәде  береді.  Бұл  тыныштық  1842  жылға  дейін  созылды.  Бірақ,,  уақытша 
тыныштық  орнаған  тұста  Батыс  Сібір  генерал-губернаторлығының  әскери  отрядтарымен 
қарулы қақтығыстар тоқталған жоқ болатын. 
1841 жылдың қыркүйек айында қазақтың үш жүзінің атынан жиналған ықпалды билер 
мен сұлтандар  Кенесары Қасымұлын ата салт бойынша ақ киізге салып көтеріп, бүкілқазақ 
халқына  билігі  жүретін  хан  етіп  сайлады.  Осылайша,  Қазақ  хандығы  қайта  құрылып,  қазақ 
мемлекеттілігі  қайтадан  қалпына  келтірілді.  Ресей  империясының  билігі  орныққан  Ертіс, 
Есіл,  Орал  шептерінің  бойындағы  аудандардан  басқа  Қазақстанның  барлық  жерлеріне 
Кенесары  ханның  билігі  жүрді.  Мемлекеттік  құрылыс  қайта  ұйымдастырылды.  Хан  Кеңесі 
құрылып,  оған  батырлар,  билер,  сұлтандар,  сондай-ақ,  жеке  ерлік  көрсеткендер, 
дипломатиялық  қабілеттері  бар  ақылды  саясаткерлер  мен  сенімді  жақтастары  кірді. 
Дипломатиялық қызмет ұйымдастырылды. Хан жарлықтары мен Хан Кеңесінің шешімдерін 
таратып, түсіндіріп және орындалуын талап етіп отыратын арнайы басқарма құрылды. Салық 
жүйесіне өзгерістер енгізілді. Әскери мәселеде, Хан кеңесінің мүшелері мен атақты батырлар 
басқаратын  қатаң  әскери  тәртіптегі  мыңдықтар  және  жүздіктерге  бөлінген,  далалық  соғыс 
жағдайына ыңғайлы жасақтар ұйымдастырылды. 
Кенесары  Орынбор  губернаторымен  уақытша  келісімге  келген  кейін,  1841-1842 
жылдары  Қоқан хандығының  қол  астындағы қазақ  жерлерін  азат  ету  үшін  күрес  жүргізеді. 
Бұл  күрестің  нәтижесінде  Созақ,  Сауран,  Ақмешіт,  Жаңақорған  қалалары  қоқандықтардан 
азат етіліп, Түркістан қаласы қоршауға алынады. Осыдан кейін Қоқан хандығы Кенесарымен 
келіссөз  жүргізуге  межбүр  болды.  Қоқандықтарды  талқандауда  Сырдария  бойындағы 

 
92 
Жанқожа  Нұрмұхамедұлы  бастаған  қазақтардың  Кенесарыға  қолдау  көрсетіп,  шайқастарға 
белсенді қатысуы үлкен рөл атқарды.  
1842  жылы  Орынбор  генерал-губернаторы  В.А.Перовский  Петербургке  қызметке 
шақырылып,  оның  орнына  Орынборға  генерал-губернатор  болып  Обручев  тағайындалады. 
Обручевтің  Перовскийге  қарағанда  Кенесарымен    арадағы  меселені  шешуде  көзқарасы 
басқаша  болды.  Ондай  жағдайды  пайдаланған  Сібір  губернаторы  Горчаков  осы  жылы 
Кенесарының  ауылын  шабуға  Сотниковтың  басқаруымен  отряд  жібереді.  Нәтижесінде, 
Орынбор әкімшілігімен жасалған бітім Горчаковтың тарапынан бұзылды. Ал, 1843 жылдың 
27  маусымында  патша  Николай  І  Кенесары  Қасымұлы  бастаған  күресті  басу  үшін  қазақ 
даласына  ірі  көлемдегі  әскери  жорық  ұйымдастыру  туралы  бұйрық  шығарды.  Сонымен 
қатар, Кенесары ханның басын кесіп әкелген адамға 3000 сом сыйлық тағайындады.      
1843 жылдың көктемінде патша әкімшілігі қазақ даласына үш отрядты бірдей жіберуді 
ұйғарды. Ол отрядтарға Ор бекінісінен, Ұлытаудан және Тобыл өзені  бойынан бір  уақытта 
аттанып,  Кенесары  ханның  жасақтарын  жан-жақтан  қоршауға  алып,  шешуші  соққы    беру 
арқылы  талқандау  қатаң  тапсырылды.  Оған  қоса,  Батыс  Сібір  генерал-губернаторлығынан 
старшина  Лебедевтің  және  қазақ  сұлтандары  А.  Жантөрин  мен  Б.  Айшуақовтың 
басшылығымен құрамында қазақтардан 2000-дай адамы бар қосымша отрядтар жасақталды. 
Кенесары  ханның  әскеріне  қарсы  соғыс  операциясын  басқару  генерал-майор 
Жемчужниковке жүктеледі. Ол кезде Кенесарының  20 мыңдай әскері бар еді.  Кенесары хан 
патшаның жазалаушы отрядтарын бір-біріне қосылуына мүмкіндік бермей, жеке-жеке соққы 
беруді ойластырды. Ол  өз жасақтарының бір бөлігін Батыс Сібірден шыққан отрядқа қарсы 
жіберді  де,  олар  Ұлытауға  қарай  шегіне  шайқас  жүргізіп,  жазалаушы  отрядты  басқа  жаққа 
қарай бұрып әкетеді. Ал, кейіннен Кенесарыға қарсы шайқаста көрсеткен дәрменсіздігі үшін 
Лебедев Орынборға шақыртылып, қызметінен босатылып, сотқа тартылады. Кенесары болса, 
бұл  кезде  өзінің  негізгі  күшімен  Константиновск  бекінісіне    шабуыл  жасап,  1844  жылы 
шілденің 20-нан 21-не қараған түні Өлкеаяқ өзенінің  бойында Ахмет Жантөриннің отрядын 
қоршауға алып талқандайды. 
Осы  1844  жылы  Ыстықкөл  төңірегіндегі  қырғыздар  атынан  Бұғы  руы  манаптарының 
бірі Боранбай Бекмұратов Ресейдің билігін мойындауға дайын екендігін патша І Николайға 
хабарлайды.  Бірақ  манаптың  бұл  ұсынысын  Ресеймен  арадағы  жердің  қашықтығын 
сылтауратқан  патша  жауапсыз  қалдырады.  Кейбір  қырғыз  билеушілерінің  Ресей  билігін 
мойындауға  ыңғай  танытуы  Кенесары  ханды  ызаландырған  болатын.  Ал,  Кенесарының 
қырғыздармен  қақтығысының  қарсаңында  қырғыз  манаптары  Орман,  Жантай,  Жанғаралы 
Батыс-Сібір  губернаторына  хат  жолдап  Ресей  өкіметінің  құрамына  қабылдауды  сұрайды 
және  қазақ  ханы  Кенесарыға  қарсы  күресте  қолдау  көрсетуді  өтінеді.  Бұл  жағдай 
Кенесарыны одан әрі ерегістіре түседі. 
1846  жылдың  басында  Кенесары  хан  әскерлерімен  Балқаш  көлінің  маңына  қоныс 
аударады.  Патша  үкіметі  қазақ  даласындағы  Кенесары  бастаған  көтерілісті  біржола  жою 
үшін енді генерал-майор Вишневскийдің басқаруымен үлкен отряд аттандырады. 1846 жылы 
Кенесары  хан  қоқандықтардан  Әулиеата  (Тараз),  Мерке  қалаларын  қайтарады.  Осы  жылы 
Кенесарыға  қолдау  көрсетуші  Ұлы  жүздің  Саурық  батыры  қырғыздардың    батыры 
Жаманқораны  өлтіреді.  Оған  жауап  ретінде  қырғыздар  Саурық  батырдың  ауылын  шауып, 
Саурық  батырды    жігіттерімен  қоса  өлтіріп,  мал-мүлкін  тонап  кетеді.  Бұдан  кейін  қазақ-
қырғыз арақатынастары шиеленісе түсті. Патша үкіметі болса қазақ-қырғыз тартысына ашық 
кіріспей, Алатау өлкесін өз билігіне бағындыруды жеңілдету үшін туысқан екі халықты бір-
біріне айдап салып, екі жақты да әлсіретіп барып, осы өңірге өз әскерін кіргізудің қолайлы 
жолдарын  қарастырды.  Осындай  шиеленіскен  жағдайлардың  барысында  1847  жылы 
Кенесары хан 10 мың сарбазымен қырғыз жеріне басып кіріп, оларды Қоқан езгісіне қарсы 
қазақтармен бірігіп күресуге шақырады. 
Кенесары ханның соңғы шайқасы қырғыздардың Кекілік-Сеңгір деген жерінде болады. 
Қырғыз манаптары мен Вишневскийдің отряды және Қоқан хандығының әскерлері "Алмалы 
сай"  шатқалында  Кенесарының  сарбаздарын  үш  жақтан  қоршауға  алады.  Таулы  аймақ  хан 

 
93 
Кененің  сарбаздарына  басымдық  көрсетуге  мүмкіндік  бермеді.  Сонымен  қатар,  Рүстем 
сұлтан  мен  Сыпатай  батыр  бастаған  жасақтардың  ұрыс  алаңынан  кенеттен  шегініп,  кетіп 
қалуы  да  жағдайды  қиындатқан  болатын.  Өздерінен  бірнеше  есе  күші  көп  жаумен  болған 
қаһармандық шайқаста Кенесары хан 32 қазақ сұлтанымен бірге тұтқынға түседі. Наурызбай 
батыр  қаза  табады.  Қырғыздардың  қолына    тұтқынға  түсіп  қалған  Кенесары  хан  патша 
чиновниктерінің  алдауына  түсіп,  сыйлықтар  алған  қырғыз  манаптарының  тарапынан 
өлтірілді.  Кенесары  ханның  қасіретті  өлімінен  кейін  оның  жетекшілігімен  болған  қасиетті 
азаттық күресі де жеңіліске ұшырады. Кенесары бастаған азаттық күресті кейін оның баласы 
Сыздық сұлтан жалғастырды. 
Кене  ханның  отаршылдыққа  қарсы  күресінде  Ағыбай,  Ақғаш,  Басығара,  Жанайдар, 
Жәуке,  Иман,  Байсейіт,  Сұраншы,  Жоламан  және  т.б.    батырлар  қолдау  көрсетіп,  аянбай 
шайқас  жүргізді.  Кенесары  Қасымұлы  бастаған  ұлт-азаттық  соғыстың  жеңілуінің  негізгі 
себептері мыналар: қазақ халқының бір тудың астына біріге алмауы, кейбір ру басыларының 
өз бетінше билік жүргізуге ұмтылуы және де кейбір қазақ билеуші топ өкілдерінің патшалық 
Ресейді  жақтауы,  Кенесарының    Ресей,  Қоқан,  Бұхар  хандықтарымен  күресте  күштің  тең 
болмауы. Сонымен қатар, ол өзін жақтамаған кейбір қазақ жөне қырғыз  ауылдарын шабуы 
кері  әсерін  тигізді,  өйткені  ол  халықтың  наразылығын  тудырып,  көтерілісті  әлсірете  түсті. 
Дегенмен де, Кенесары Қасымүлы бастаған ұлт-азаттық күрес жеңіліс тапқанымен, ол қазақ 
халқының тарихында мәңгілік өшпес із қалдырған, Қазақ мемлекеттілігін қайта жаңғыртуға 
тырысқан, тарихи маңызы зор күрес болды. 
 

жүктеу/скачать 1,82 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: