Лекцияның оқыту нәтижелері
жүктеу/скачать 41,24 Kb.
|
5 лекция
- Бұл бет үшін навигация:
- Лекция жоспары: Сана және бейсана: философиялық концепцияларды салыстырмалы талдау. Жан, ақыл, парасат, рух Лекция мазмұны
| Ф-ӘД-001/046 №5 Лекция тақырыбы: Сана, рух және тіл Лекцияның оқыту нәтижелері: 1. Нақты дүниені философиялық зерделеудің ерекшелігін түсіндіре алады. 2. Дүниеге көзқарасты табиғи және әлеуметтік әлемді философиялық зерделеу мен зерттеудің нәтижесі ретінде негіздей алады. 3. Дүниені танып-білудің ғылыми және философиялық әдістерін жіктей алады. Лекция жоспары: Сана және бейсана: философиялық концепцияларды салыстырмалы талдау. Жан, ақыл, парасат, рух Лекция мазмұны: Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана, ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табыстар, өнер, дін, әдебиет, философия, ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті. Объективтік дүниеде сананың балмасы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да сананы болмыстан жоғары қоятын ұғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер бұл пікірді мойындамаған. Дін иелері сананы материалдан тыс, дербес және мәңгі өмір сүретін, ешөашан өлмейтін құбылыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жаңды ұшып жүретін шыбынға балаған. Халқымыздың “шыбын – жан” деген сөзі осындай ұғымнан туындаған. Идеалистік философияның қайсысы болсын сана, идея, рух материядан тыс, дербес өмір сүріп қана қоймайтынын, қайта сол материяны билейтін, оның қозғалысын, дамуын қарастыратын күш деп түсінеді. Бірақ сананың пайда болуын материалистік тұрғыдан түсіну де оңайға түскен жоқ. Кейбір материалистер сана барлық материяда бар деп түсінген. Мәселен, орта ғасырда өмір сүрген. Д.Скоттың түсінігінше, тіпті тас та ойлай алады мыс. Мұндай бүкіл табиғатты жанды деп қараған ұғымды философияда гилозоизм деп атайды. Сол органикалық және органикалық емес дүние арасындағы дәнекер – нуклеин қышқылдары бір жағынан органикалық емес, екінші жағынан органикалық дүниеге жатады. Олай болса, тіршілік қайдан пайда болды деген сұрзу өзінен-өзі шешіледі. Енді сол клетканың пайда болуымен жоғары дамыған организм – адам, оның санасы аралығында табиғатта жүз миллиондаған, бәлкім миллиардтаған жылдар жатқан болар. Ендігі мәселе – сана деген не, ол қалай пайда болды, мәні неде деген сияқты сұраулар. Ғылыми мәліметтерге сүйене отырып, ғалымдар сана барлық материяның жемісі емес, тек ерекше ұйымдасқан материя – адам миының функциясы екенін дәлелдеді. Адам миы – аса күрделі әрі өте нәзік миллиардтаған жүйке клеткалардан (нейрондардан) тұратын аппарат. Ол нейрондардың (клеткалардың) жалпы саны 14 – 15 миллиардтай. Адамның миының құрылымы да аса күрделі. Кейбір анализ, синтез, сондай-ақ, сыртқы тіршіліктердің әсерлеріне байланысты түрлі іс-қимылдар жұлын, сопақша, орта және аралық ми арқылы жасалады. Ал күрделі ойлау тәсілдері бас миының үлкен жарты шары арқылы іске асады. Мидың қабыршағы астындағы аппарат шартсыз (инстинкті) қимылдарды басқарады. Жануарларда инстинкті қимылдар әрдайым ешбір шартты байланыссыз, бағынышсыз, емін-еркін сияқты көрінетін болса, адамдарда ол әрекеттер қашанда санаға тікелей бағынышты, оны сана билейді. Адам миы түрлі түйсіктер арқылы келетін мәліметтерді орталық жүйке жүйесі арқылы қабылдап, оны қорытады, белгілі ой тұжырымдарын жасайды. Сана қалай пайда болды деген сұраққа жауап беру: ол түйсік мүшелері арқылы объективті ақиқатты бейнелендіріп, оларды қорыту арқылы пайда болады, ал бұл үшін көп нәрседен хабардар болу қажет дейміз. Халықта: “Көп жасағаннан сұрама, көпті көргеннен сұра” деген нақыл сөз, шамасы, осы жағдайды аңғаратын болса керек. Идеалистер сананың екінші, материяның бейнесі екенін мойындағысы келмейді. Оны неге сүйіп айтады? Олардың ойынша,адам санасында объективті дүниеде кездеспейтін, қате, жалған ойлар, мәселен, түрлі жын-сайтан, диюу, су перісі, т.с.с. ұғымдар болады. Сонда объективті дүниеде кездеспейтін ол жын-шайтандардың бейнесі қайдан пайда болады, ол ненің бейнесі деп күдік айтады. Сонымен қатар сана мисыз өмір сүре алмайды, ал біздің түйсіктерімізге әсер ететін – сыртқы дүние. Сол әсерлер орталық жүйке жүйелері арқылы адам миына жетеді. Ми оларды қорытады, шешім жасайды. Әрине адам ми арқылы ойлайды, бірақ оның мәні сыртқы дүниеде, соны бейнелеуінде. Ми – ең алдымен объективті ақиқатты дәл, былайша айтқанда, сыртқы дүниені дұрыс бейнелейтін орган. Бірақ сана мен объективті ақиқат ешқашан да мейлінше дәлме-дәл болмайды. Сана – оның идеалдық бейнесі. Мұны Гегель де мойындаған. Бұл – дәлдік пен айырмашылық диалектикасы. Сананың мәнінде білім жатыр. Ал оны туғызатын танымдық ізденіс. Әр нірсені білуге, ұғынуға талпыныс, ізденіс сайып келгенде сананы құрастырады. Сана – материядан мүлде өзгеше. Бейнелеу – жалпы материяның қасиеті. Бейнелеудің негізінде бір құбылыстын екінші құбылысқа, бір дененің екінші бір денеге жасайтын ықпалы жатыр. Мәселен, жүріп бара жатқан адамнан із қалады, із бейнелеуге жатады. Күннен, желден, ыстық пен суықтан, жаңбыр мен қардан жартас бұзылып, үгетіліп қиыршық құмға айналады. Теңіз жағасындығы тастар қашанда жылтыр, теп-тегіс болып келеді. Оны ысып, жылтырататын су толқыны. Сана да – дәл осындай әсердің нәтижесі. Дүние танымда адамдардың ізденіс мүмкіндіктерін орасан зор дамытқан ғылым киберннетика. Ол күрделі информацияны қабылдап, оны сұрыптап, талдап белгілі жүйеге түсірпі, нақтылы шешімге келтіретін және ол процестерді баққаратын ғылым. Сана белгілі бір дәрежеге – сана – сезімге айналады. Сана – сезім өзін — өзі сезініп, ұғыну арқылы жететін сананың еі жоғарғы сатысы. Сана – сезім дегеніміз – адамның өзін — өзі ойлай алатын, сезе білетін, әрекеттенетін субъект ретінде түсіне бастауы. Адамның сана сезімі қанша таптық, топтық, қоғамдық сана – сезімдерге тығыз байланысты. Тағы адам өзін табиғаттан бөліп қарай алмайды. Саналы адам бөлініп алады. Сана өзінің шығу жағынан екінші. Бірақ сана енжар емес, белсенді перменді рөлі бар құбылыс. Оның белсенбілігі – бейнелеуді таңдай алады, келешекті болжай біледі. Сана дұниені бейнелеп қана қоймайды, сонымен қатар оны өзгертеді, қолдан жасайды. Құрылыстар мен машиналарды табиғат дайын күінде бізге сыйламайды, адам жасайды. Сол арқылы сана затқа айналады, заттандырылыды. Сана – адамдардың өзара еңбек етуінің қарым-қатынас құралы ретінде тілді дамытып, адамның материалдық және рухани мәдениеті дамуының арқасында пайда болды. Тарихи оқиғаларға байланысты адамдардың психологиялық іс-әрекетінің ауысуы ғылымдар, мәдениет, кәсіби орындар, пайымдаудың жаңа түрлері және өзін-өзі басқару (психика және мінез) жетістіктері сананың шешуші факторлары. Жалпы, адам санасының табиғаты қандай? Адамның жануарлардан айырмашылығы, оның ойлау қабілетінің бары, абстрактілі ойлауы, өзінің өткенін бағалай отырып, болашағы жайында бағдарламалар мен жоспарлар құрып, оны жүзеге асыру. Бұның барлығы тұтас алғанда адам санасымен тікелей байланысты. Адам болмысының психикалық бастауы психико-идеалистік позициядан қарастырғанда адамның ақиқатты танудағы ең жоғарғы көрсеткіші. Психология ғылымы тарихында осыған дейін сана материалистік немесе идеалистік тұрғыдан шешілмеген қиын мәселе болып отыр. Оның материалистік жолындағы түсінігінде көптеген күрделі сұрақ туып отыр. Сондықтан сана туралы тарау адам психологиясы мен іс-әрекетінің түсінігін қиындығына қарамастан әлі де қарастыру үстінде. Сананы зерттеушілер қайсыбір философиялық позицияны ұстанғанмен “рефлексті мүмкіншіліктерге” тап болып отырады. Адамда мұндай мүмкіншіліктердің болуы психология ғылымдарының даму негізі. Онсыз адамда санаға барар жол жоқ. Рефлексиясыз адам өзінің психикасының бар екендігін білмек түгілі, ондай түсінік те болмас еді. Адам саналылығының бірінші психологиялық мінездемесі – субъектіні танумен, іс-әрекетті ойлай білумен, өзінің психикалық іс-әрекетін қадағалап отырумен, өзінің ортасын көрумен бірге образдар формасында қабылдау мүмкіндігімен белгіленеді. Адам өз білімі арқасында бұл білімдердің барлығын басқа адамға немесе өзінен кейінгі ұрпаққа сөзбен түсіндіріп, әртүрлі басқа да символдар арқылы бере де, сақтай да алады. Ал сананың жоғалуымен (түс көру, гипноз, ауру және т.б.) бұл мүмкіншілікте жоғалады. Айнала қоршаған ортаны ойлап елестету және ойдан шығару сананың екінші психологиялық мінездемесі. Ол да сана тәрізді ерік-жігермен тікелей байланысты. Пайымдау мен елестету саналы басқарылуы туралы адамның ерік-жігерінің күшімен ауысқанда айтылады. Бұл жерде пайымдау мен елестету әр кезде саналы ерік-жігермен қадағаланбайды және осыдан келіп ол ойлардың бейнелер мен құрылымдардың аяқ астынан пайда болуы “сананың арнасы”. Бұл орайда сана туралы емес, «сана алды» саналық пен бейсаналық арасындағы психикалық жағдай туралы айту дұрыс. Басқаша айтқанда, сана ылғи да адамның өз психикасы мен әрекетінің еркін билеуімен байланысты. Болмыс туралы түсінік тап сол уақытта жоқ болса да (елестету, сағыну, армандау, фантазия) сананы ең маңызды психикалық мінездемелерінің бірі болып есептеледі. Сол уақытта адам өзін қоршаған ортадан ойын бөліп, тек өзінің бар ынтасын белгілі бір идеяға, образға, еске түсіру немесе т.с.с нәрселерге сала отырып, адам дәл сол уақытта көре алмайтын болған соң, сол елесті одан әрі дамыта түседі. Психикалық процестер мен жағдайлардың өз еркімен басқарылуы қашан да санамен тығыз байланысты. Сондықтан болар, ескі кітаптарда “сана” және “ерік-жігер” тақырыптары әрқашан қатар тұрып, бірге талқыланатын. Сондай-ақ сана сөйлеумен тығыз байланысты. Сезіну мен елестетуге қарағанда ол санлық кейбір спецификалық құрамына байланысты. Солардың бірі – адам мәдениетімен байланысты – сөздік-түсініктемелік белгі. Сана ылғи да пайымдалатын белгіде сөйлеп түсіндіріледі. Сана көбінесе үнемі санада заттардың класстық құрамын анықтайтын сөз-түсіндірмелерін қолданумен сипатталады. Сана дегеніміз не? Ол қалай пайда болды деген сұрақ ерте дәуірлерден бастап сана туралы әр турлі көзқарастардын туындауына себеп болды.Мифологиялық көзқарас бойынша, сана дегеніміз - бізге белгісіз құпия күштің іс-әрекеті. Адамның тәні осы бір құпия күшке бағынады. Осы көзқарас ұзақ уақыт бойында үстемдік жүргізіп келді. Кейіннен сана ғайыптан пайда болған құбылыс емес, ол адам миының қызметі екендігі белгілі болды. Адам миы ерекше ұйымдасқан материя. Ой, сана, идея - мидың рухани жемісі. Сана ойлау процесі арқылы пайда болады. Мисыз сана да, психикалық құбылыстар да жоқ. Дегенмен, ми ойды өздігінен тудырады деген түсінік қате болар еді. Сананы тудыратын объективті ақиқат. Адам миы сыртқы дүниеден өтетін мәліметтерді түйсіктер арқылы қабылдап, оны қорытады, ой тұжырымын жасайды (ұғым, пікір, тұжырым). Сана объективті ақиқатты бейнелендіріп, оларды қорыту арқылы пайда болады. Ол үшін көп нәрседен хабардар болу қажет. Сананың негізінде білім, білу жатыр. Адамның белсенді практикалық қызметі сананың шығуына, оның қалыптасуы мен дамуына негіз болды. Адамдар ерте кезден-ақ сана проблемасын шешуге ұмтылды. Ежелгі материалистерді сана және оның табиғаты жөніндегі көзқарастары әр түрлі болған. Олар сананы жанға теңеген. Мәселен, Гераклит жанды оттың ерекше күйі деп есептеген. Демокриттің пікірінше, жан кішкентай қозғалған атомдардан тұрады, заттардың сыртқы атом кабықтары бөлініп шығады да, олар балауызға басылған мөр сияқты сезім мүшелеріне заттық таңба қалдырады. Содан кейін бұл іздер орталық, сезім орнына келеді де, жанның белсенді күшіне айналады. Бірақ. жекелеген нақты заттардың таңбалары болып табылмайтын әділеттілік, рақымшылық және т.б. идеялар қайдан пайда болады деген сұрақтың туындайтыны табиғи нәрсе. Бұл мәселені қарама-қарсы тұрғыдан шешуге талпынған Платон болды. Ол сұлулық, әділеттілік және т.б. идеялар нақты өмір сүруге тиіс деп пайымдады. ХVП-ХVІІІ ғасырлар философиясында Б.Спиноза және француз материалистерінің (Дидро және т.б.) сана проблемасын шешуге талпынғанын көреміз. Олар бүкіл материя белгілі бір дәрежеде сана, ойлау, түйсік арқылы үлес алған деп пайымдайды. Сөйтіп, материя атаулыға жан бітіруге, мәжбүр болған. Мұндай көзқарас гилозоизм деп аталады. Дүниеде болып жатқан түрлі құбылыстардың мәнін ашу үшін, шиеленіскен кайшылықтарды шешу үшін оларды бейнелеп, ойлану қажет. Сонымен, біздің ойымыз нақты бар шындықты бейнелейді дедік, бірақ адамның ойында өмірде жоқ құбылыстар, мәселен, кұдай, періштелер, кентавр және т.б. да бейнеленеді. Оны қалай түсіндіруге болады? Ағылшын материалисі Ф.Бэкон ойда пайда болатын аталған құбылыстарды адамның және қоғамның ерекшеліктеріне байланысты болады дсп түсіндіреді. Кентавр деген өмірде болмаған дейді ол. Бірақ ол шындықтың көрінісі. Себебі, адамдар мен жылқылардың өмірде бар екені рас. Аталған тіршілік иелері адам ойында біртұтас болып келуі әбден мүмкін. Бір материалдық объектінің екіншісіне әсер етуі бейнелеу болып табылады. Материалдық бейнелену бірнеше кезеңдерден өтіп, жоғарғы сатыға жеткенде басқа құбылысқа айналады. Оны сана деп атаймыз. Заттар мен құбылыстардың даму дәрежесіне сәйкес бейнелену де әртүрлі болады. Жансыз заттарда олардың сыртқы күштердің әсерінен бұзылып, жоғалуына байланысты бейнелену де тоқтайды. Ал тірі организмдердегі бейнеленуге тітіркену жатады. Орталық нерв жүйесі бар тіршілік иелерінде тітіркену рефлексия туғызады. Сыртқы құбылыстардың әсері сезім мүшелері арқылы да бейнеленеді (сезім мүшелері –көру, есту, дәм, сезу) . жүктеу/скачать 41,24 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|