«Лениншіл жас» газеті

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Журналистика және саясаттану факультеті,

журналистика мамандығы магистранты

Әр кезеңнің өзіндік тақырыбы, кейіпкері, стилі, ағым-бағыты болады. ХХ ғасырдың 60-70 жылдарының бағыты ретінде жаңашыл шығармашылық ізденіс қажет болды. «Хрущевтік «жылымық» кезеңіндегі әлеуметтік-экономикалық жағдайдың қазақ журналистикасына тигізген әсері» атты ғылыми мақаланың басты түйіні қоғам, адам, саясат, экономика сынды басты мәселелердің публицистер шығармашылығында қалай көрініс тапқанын жазу, анықтау, салыстыру.

Кеңестік кезеңдегі алғашқы шығармашылық ізденістегі қойылған талап-тілектер ХХ ғасырдың екінші ширегінде өз қатаңдығын жойды. Сөз өнері аса бір тың серпіліспен қарышты адымдады. Әйтсе де партиялық саясат әлі де пәрменін жоғалтқысы келмейтін сыңай танытты. Публицистер шығармашылығында қоғамның «жарқын» жақтарын көрсетуі тиіс екені түрлі мәжіліс, жиындарда ескертіліп отырды [1]. Осы жылдары шыққан газет-журналдарда жалпы адамгершілік проблемасы мен стильдік ізденістер үлкен мәнге ие болды. Әрбір жазылған мақаланың болмаса басқа бір жанрдың астарында осы мәселе менмұндалап тұрды. Барлық туындылар қарапайым ауыл адамының өмір тіршілігінен үлкен де күрделі тұлғалар өміріне ойысты. Дәуір талабына байланысты адам бойындағы әртүрлі моральдық, психологиялық, әлеуметтік өзгерістер, бүтіндей рухани жаңаруларды көрсету аталған кезең публицистикасында бірінші кезекке қойылды. Атап айтсақ, «Лениншіл жас» газеті.

«Лениншіл жас» революцияның бел баласы, жемісі. Оның тарихы 1921 жылы 22 мартта Түркістан Республикасының орталығы Ташкентте шыққан «Жас алаш» газетінен басталады. Оны Орта Азия, Қазақстан жастарының сол кездегі көрнекті қайраткері Ғани Мұратбаев басқарды [2].

«Лениншіл жас» республика комсомолдары мен жастарының сүйікті газеті болды. Оның тиражы жылма жыл өсті. Жастар газеті адамгершілік, мораль, этика тақырыбын жыл өткен сайын әр қырынан көтеріп, қызықты диспуттар, сырласулар өткізді. «Лениншіл жастың» 60-жылдары қозғаған адамгершілік, мәдениет, махаббат, отбасы жайлы әңгімелері сан мың оқушысына ой салды. Мұнда көбінесе студенттер мақала жазып, ақпарат беруде ерекше атсалысты. «Қандай ұстаз қадірлі», «Ауыл мәдениетін көтеретін кім», «Толысу деген не», «Шын махаббат қайда», «Адам деген ардақты ат», «Отау иесі болу оңай ма», атты мақалаларға жастардың қалың тобы үн қосты, редакцияға жер-жерден көптеген хаттар түсті. Ал газеттің «Сырлас», «Арай», «Өркен», «Қаһарман», «Маздақ» сықылды клубтары, «Замандас туралы сыр», «Журналист жолға шықты», «Балауса» сынды рубрикалары жастардың еңбегінен, тұрмысынан, оқуынан, демалысынан әңгіме желісін өрбітеді.

Ғалым-педагог Әуелбек Қоңыратбаевтың «Лениншіл жас» газетінің 1970 жылдың 9 шілдедегі номерінде «Әдет әдет емес, жөн-әдет» деген мақала жариялап, жастар тәрбиесінің, бүгінгі ауыл тұрмысы мен мәдениетінің өзекті бір мәселесін көтереді.

Мақалада маңызды мәселелер қозағалады. Автор «Ел арасында күнбе күн өтіп жататын дәстүр, салт, әдет-ғұрып түрлерінің мәні мен мазмұнына неге үңіле зер салмасқа? Ежелден қалыптасқан әдет-ғұрыптың дәурені өткен тозығы бар да, жаңа заманға лайық озығы бар. Жасығы қайсы, асылы қайсы? Қыз ұзату, келін түсіру, шілдехана тойлары кезінде, өлген адамды азалау үстінде бүгінгі өскелең өмірге жат ырым-жырымдардың белең алып кететіні неліктен? Бәлкім, сол кейіпсіз көріністерді ығыстырар жаңа салттар мен жарасты дәстүрлерді әлі де болса тұрмысқа кеңінен енгізе алмай келе жатқан шығармыз» деген ой айта келе, мақала авторы өз ойларын ортаға салады.

Автор мақаласының соңында: «Ең өкініштісі – әдет-ғұрып, тұрмыс-салт мәселесіне немқұрайды қарау, бейтараптық көрсету дер едім. Осы бір маңызды, мәнді мәселенің кейінгі жылдары комсомол жұмысынан, селолық Советтер мен ауыл инттелигенциясының қызметінен аса көрінбей жүргені де соның кесірі. «Әдет-әдет емес, жөн-әдет», «Жасығын тастап, асылын ала білейік» деп қорытындылайды. Дәл осы мақалаға жастар жағы жарыса үн қосады [2, 216].

Бұл зерттеу мақалада біз ең алдымен қалыптасқан жайды тереңірек ұғынуға тырыстық. 1960-1970 жылдары публицистика айдынына қалықтап шыққан жас таланттардың көбісі қазақ өмірі, қазақы болмыс, қазақ табиғаты, қазақ ділі туралы дүниелерді жазды. Қазақ публицистері тынымсыз ізденістің нәтижесінде ел өмірінің шындығын шыңына жеткізе жазды. Нақты ой түйіп, таразылауды оқырманына қалдырды. Бұл қасиетті қаламның құдіретін қадыр тұтар нағыз суреткерге тән болмыс. Әрбір адам өзі өмір сүрген ортасының жаршысы. Оны өзінен өзге ешкім сол сәттегідей ұғына алмас. 60-70 жылдардағы саяси-әлеуметтік оқиғалардан тыс қалған шығармашылық адамы кемде кем. Мейлі ол сол кезеңді мақтасын, даттасын, сол уақыттың тыныс-тіршілігін бүкпесіз ашық айтуы арқылы көзі қарақты оқырман біліп алады.

Н.С.Хрущев советтік өмірге бұрын-соңды болып көрмеген өзгеріс-соққыны іштен жасаған басшы. Егер Хрущев пен оның ХХ-съезіндегі баяндамасы болмаса, М.С.Горбачев те оның қайта құруы да болмас еді. Горбачевтің ондай қопарылыс жасауға батылы бармас еді, үш ұйықтаса түсіне кірмеген болар еді. Ол дәл сол 60-жылдарда сол Хрущев шуағының (орысша «оттепель» -жылымығы деп атайды) бір бәйшешегі. Шынында, Сталин аязынан, ызғарынан кейінгі шуақ еді, ұзаққа бармаса да біраз тоңды жібітіп, біраз адамды жылытып үлгерген шуақ еді ол кезең [3].

Н.С.Хрущев өте қызба, аңғал, ақкөңіл, идеяға, іске әбден берілген адам болған. Оның өмірі ылғи күреспен, айқас-шайқаспен өткен. Оның тыңға деген көзқарасы ерекше екенін бәрі біледі. Ол соғыс зардабын кешкен аш-жалаңаш елді қалай тоғайтамын деп жанталасқанда тапқаны тың болды. Рас, Қазақстан мен Сібірде миллилондаған гектар құнарлы қара топырақты жер тусырап бос жатқан. Соны игеріп, сол жылдың өзінде егін алу деген ғажап адам қызығарлық іс еді. Соған бар күшін салды. Тың дереу астық берді, бірақ асығып, аптығып дұрыс жинай алмадық. Кейін түзелді. Бірақ Қазақстанда 25 миллион емес, 12-14 миллион гектар жыртып, қалған 10 миллион жерді жайылымға қалдыру керек еді.

Жалпы Н.С.Хрущевтің Қазақстанға деген көзқарасы, қатынасы қарама-қайшы болды. Біресе Қазақстанды тыңның отаны, космодром тұрған жер, ядролық бомба сынайтын алаң деп жақсы көрді, мақтады-мадақтады. Өйткені осы үш ерліктің де -тыңның миллиард пұт астық беруі, Байқоңырдан 1961 жылы Гагариннің ұшуы, Семей полигонында аса қатерлі сутегі бомбасының сыналуы Хрущевтің жеке басымен байланыстырылып, соның ғана ісі-еңбегі секілді болып көрінді. Жақсы көрген адамын баурына қатты қысып тұншықтырып өлтірген аю секілді Никита Сергеевич те өзінің сүйікті Қазақстанына қаһарын да төкті. 1954 жылы көп жыл республиканы басқарған, Сталинмен тіл тапқан Ж.Шаяхметовті өмірден артта қалған (ол да тыңды жаппай, бірден игеруге қарсылық білдірген) деп кінәлап жұмыстан босатты.

Сосын 1962 жылы ұлтшыл деп кінәлап Д.Қонаевты бірінші хатшылықтан алып тастады. Орнына И.Юсуповты тағайындады. Сол жылдары солтүстік бес облысты жеке бөліп, тың өлкесін құрды. Ол Қазақстан құрамында боғанымен, бар қаржы-жәрдемді Мәскеуден тікелей алып отырды. Оның басшылары Алматыны мойындамады.

Н.Хрущев сол жылдары Оңтүстік Қазақстанның ең шұрайлы, ең қазыналы үш ауданын Өзбекстанға бергізді. Кейін Маңғыстауды Түркмендер, Шығыс Қазақстанды Ресей сұрап, өздеріне қосып алмақ болған. Н.Хрущев орнынан босап барып, ол мәселе орындалмай қалды. Оның ойлаған, іске асырған реформаларын кезінде қоғам аса құптай, қостай қоймаған. Өйткені оған жұртшылық әзір емес еді. Ол халықты мемлекет есібінен толық асыраймын деп жекеменшік малдарға шабуыл жасағаны да өз ойына сенгеннен еді. Бірақ онысы аса зор қате, қате емес-ау, қылмыс еді.

Н.С.Хрущевтің коммунизм идеясына берілгені соншама, ол өзін коммунизмде жүрмін деп санаған, коммунизм міне келіп қалды деп ойлаған. Өнебойы өзі соған даярланып жүрген. Ертең келіп қалса, соған әзір болайық деп басқалардан да талап еткен. Бұл асығыс, алға қарап асыра-сілтеуі, әсіресе, ұлт, ұлттық тіл мен мәдениет мәселелерінде байқалды. Ол Қазақстанға келген сайын егер бәріміз неғұрлым тез орысша сөйлесек, коммунизмге соғұрлым тезірек жетеміз деді. Сосын барып қазақ мектептерін жапқызды. Бәрі орысша оқысын деді.

Ол қарапайым болам деп қарабайырлық-қарадүрсіндікке түсіп кететін. Алматыдағы бір жиында шошқаның майы мен жылқының етін қосып жасаса, достық шұжығы шығады, ол бәрінен тәтті болады деді. Сонымен қоймай, жылқыға қарсы шықты, мыңдап жинап алып, қырып тастатты. Бір ауылда бір адам жалғыз атып алып кетуге келгенде әуелі атын, сосын өзін атқан оқиға болған. Содан да Хрущевті халық жақсы көрмеді. Ол қазақтар үшін ағы аз, қарасы басым қайраткер болған еді.

Н.С.Хрущев әдебиет пен өнер адамдарымен жақындасқысы, жақын болғысы келді. М.Шолоховты өзімен бірге Америкаға апарғанда ол сосын бірдеңе жазар деп еді, жазбады. Мүсінші Эрнест Неизвестныйға да ол қатты шүйліккен. Бірақ оның түбінде зіл жоқ екенін көрген мүсінші кейін сол Хрущевтің ескерткішін жасаған. Ол Хрущевтің бейнесін ортасынан қақ жарып бір жағын ақ, бір жағын қара түспен берген. Шынында, ол өмірде ағы мен қарасы аралас адам, жасаған жақсылығы да көп, келтірген зияны да аз бомаған қайраткер [3, 22].

Соңғы жылдардағы бірқатар шындықтың бетінің ашылуы, қазақ халқының тарихы мен ұлт зиялыларының тағдыр-талайына қатысты бұрын құлақ естіп, көз көрмеген сұмдықтардың, жан түршігерлік ащы шындықтардың жетегі мынадай қорытындыларға жетелейді. Ресей отаршылары мен коммунистік әкімшілік қазақ халқын мүлдем жойып, оның жері мен байлығына ие болу үшін әлемнің азулы отаршыл мемлекеттері өз отарларын ұстап тұру үшін қолданған әдістердің бәрін, кешенді түрде, шығармашылықпен жетілдіре, коммунистік идеялардың шымылдығын бүркене отырып, ғылыми дәйекті және әкімшілік айлакерлікпен, саяси әккілікпен, ұтымды әрі оңтайлы қолдана білген. Сонымен қоса, бұл әдістерді таза орыстық қолтаңбамен ұштастыра, жергілікті жердің, аборигендердің ерекшеліктерін ескере отырып, жетілдіріп отырған. Ал бұл әдістердің негізгілері мыналар:

-Жергілікті халықты тәни құрту (1919, 1921, 1929-1933 жылдардағы аштықтар);

- Жергілікті халықты үркіту, шетке қуу (әр жылдары қазақтың шет елдерге қоныс аударуға мәжбүр болуы...);

- Сандық басымдықты пайдаланып жергілікті халықтың арасына бойлай ену (орыс мұжықтарын Қазақстанға көптеп әкеліп, қоныстандыру, тың игеруді сылтау етіп славян жұрттарының өкілдерін үйіп-төгу);

- Жергілікті халық өкілдерін экономиканың негізгі тұтқаларын ұстауға, қала өнеркәсібіне жолатпай, бағынышты жағдайдағы біртекті шаруа халқы етіп ұстау үшін ұлттық жұмысшы табының қалыптасуына кедергі жасау, жергілікті халықтан ғылым мен техника және өнеркәсіп зиялыларын шығартпау;

-Жергілікті халықтың тілін бұзу арқылы мәдениетін бүлдіру, ұлттық ой тұтастығы мен сабақтастығын үзу (арабшадан латыншаға, одан кирилл жазуына ауысу, тілді тұрмысқа аяғы тықпалап тастап, әдеби қалыптарын бұзу, теориялық тұрғыдан зерттетпеу);

-Жергілікті халықты надандықта ұстап, арақ пен темекіге әуестендіру арқылы ұлттың моральды өшіру, ұлттық дәстүрлері мен әдет-ғұрыптарын бүлдіру, халықтың генетикалық қорын тауысу;

Ұлттың зиялы қауымын құрту, оның орнына сүреңсіз, қуыршақ кадрлар корпусын даярлап шығарып, солардың қолымен ұлтты ыдырату [4].

Зерттеу барысында мәлім болғандай, 1960 жылғы екінші қарашада жаңа тізбек Қазақстанда шығатын газеттер мен журналдардың редакцияларына таныстырылды. Осы жылы баспа өнімдеріне саяси-идеологиялық бақылау күшейтілді. 25 басылым бойынша 71 рет араласу фактісі болды [5].

Облыстық және қалалық газеттердің редакцияларында өткізілген партия жиналыстарында Қазақстан компартиясы Орталық Комитетінің 1960 жылғы 12 ақпандағы «Баспасөзде мемлекеттік құпияны қорғауды күшейту шаралары туралы» қаулысы талқыланды. «Социалистік Қарағанды» газетінің редакторы Марфин жолдас баспасөзде мемлекеттік құпияны қорғау мәселесіне жеткілікті көңіл бөлмеді. Соның салдарынан облыстық басқармасының цензорларының бір жыл ішінде 22 рет газетте қателіктер жібергендігі анықталды (59524).

1964-1970 жылдары қоғамның дамуы бірқалыпты болмады. Бірақ әлеуметтік-экономикалық дамуды жаңғырту жолын іздеу кейінгі жылдарға қарағанда ширақтау болды. Алайда, «әкімшілік-әміршілдіктің» тамырына балта шабу керек» деген ұраннан да ештеме шықпады, өйткені мәселе жекелен тізеге салу мен ауытқушылыққа емес, сол кездегі билік жүйесіне өзіндік табиғатында болатын.

Осындай «реформаторлық» талпыныстар дағдарысқа қарсы тартып бара жатқан жүйелі аракідік «желпіндіріп» қоюмен ғана шектелді. Мұны елдің тарихындағы ең жемісті кезең, «алтын бесжылдық» деп аталған сегізінші бесжылдықтың (1966-1970) нәтижелерінен байқауға болады. Өйткені КСРО тарихында қабылданған экономикалық жоспарлар ішіндегі өзі қойған міндеттер орындаған тек осы сегізінші бесжылдық қана болды [6, 362].

Тарихтың беймәлім беттері айдарымен шыққан мына бір мақалада біраз шындықтың беті ашылған. Мақала қазан айында Хрущевтің Пицундадағы мемлекеттік саябақта дем алмақ болған дерегінен басталады. Автор Хрущевтің қажыған немесе сырқат ретінде сезінбегенін жазады. Бұл кезде Кремьде Суслов пен Шелепиннің бастауымен Хрущевті барлық қызметінен алу жөнінде мәселе қойылған СОКП Орталық Комитеті Президиумының кеңейтілген мәжілісі болып жатады. «Бұл алдын ала дайындалып, пісуі жеткен мәселе еді» деген автор, - Хрущевті орнынан алу туралы әңгіме орталық комитет пен Президиум шеңберінде 1964 жылдың алғашқы айларының өзінде-ақ талқыланған болатын. Мұндай ойлар мен талқылауларға тиек болып, әңгіменің өршуіне 1964 жылдың тоғыз айында Хрущевтің әртүрлі өлкелер мен елдерге ресми сарармен шығып, 135 күн қыдырумен жүрген фактісі де септік жасады [7]. Хрущевті орнынан түсіру жөніндегі мәселені бүге-шігесіне дейін талқылауды Президиум және орталық комитет мүшелерінің тобы қыркүйекте, ол демалысын оңтүстікте өткізіп жатқанда жасады деген сөз бар. 14 қазан күні Орталық Комитет Президиум мәжілісі бір жарым сағаттан ұзамады.

Пленумның мәжілісін Брежнев ашты. Мұнда Хрущевтің жеке басының кемшіліктері айтылды. Пленумда баяндаманы Суслов жасады. Онда Хрущевтің 21 жыл ішіндегі қызметі талқыланды.

Баспасөзде Хрущевтің еңбегі жөнінде көп жазылып кетті. 1963 жылы орталық газеттерде Хрущевтің портреттері 120 рет, ал 1964 жылғы 9 айда 140 рет басылған. Жыл сайын Сталиннің портреттері 10-15 рет қана жарияланатын. «Хрущев өз төңірегіне ағайын-туғандары мен журналистерді жинап алып, Президиум мүшелері айтқандарынан гөрі солардың айтқандарына көп құлақ асты» -деді Суслов. Сусловтың мәлімдеуінше, Хрущев баға құрылымы саудасында қате саясат жүргізді. Ет, сүт өнімдерінің, кейбір өнеркәсіп товарларының бағасын өсіру жұмысшылардың материалдық жағдайын күйзелтіп жіберді. Осында бір ғана Хрущев жайлы жазылған мақалалардың бір-біріне қарама-қайшы келіп жатқанын байқауға болады. Мәселен, Камал Смайылов өз мақаласында «Оның (Хрущевті айтып отыр) тыңға деген көзқарасы ерекше екенін бәрі біледі. Ол соғыс зардабын кешкен аш-жалаңаш елді қалай тоғайтамын деп жанталасқанда тапқаны тың болды.Қазақстан мен Сібірде миллилондаған гектар құнарлы қара топырақты жер тусырап бос жатқан. Соны игеріп, сол жылдың өзінде егін алу деген ғажап адам қызығарлық іс еді» деп жазады.

Баяндамасының соңында Суслов Хрущевті орнынан тайдыру-әлсіздік емес, батылдық пен күштің көрініс табуы және келешекке сабақ болуы тиіс деді. Шешім бір дауыстан мынадай түрде қабылданған. Н.С.Хрущев жасының ұлғайғанынан және денсаулығына байланысты қызметтерінен босанады. Тағы да бір шешім қабылданды. Бұдан былай қарай СОКП Орталық Комитетінің Бірінші хатшысы және КСРО министрлер Кеңесінің Төрағасы қызметі бір адамға жүктелмесін.

Автор мақаласын аяқтай келе, «Кешкісін үйіне оралған ол (Хрущев) портфелін бұрышқа тастап жатып, «Міне, енді мен отставкадамын. Менің орнымда болса Сталин барлығын тұтқындауға бұйрық берер еді. Мүмкін, менің өмірдегі жасағандарымның бастысы - өзімді жай дауыс беріп қана орнымнан алып тастағандарына көне салуым шығар»,-деді.

1. 
   Көпбаева М. //Шерхан Мұртаза шығармашылығындағы көркемдік таным және авторлық концепция: филол. Ғыл. д-ры. дис. Автореф.: 10.01.02. – Алматы, 2010. – 174 б.
   
2. 
   Бейcенбаев Ж. Жансерік «Лениншіл жас» 1921-1991. –Алматы: Жалын, 1991. -400б.
   
3. 
   Смайылов К. Н.С.Хрущев: Ағы мен қарасы. // Ақиқат.-1994. -№ 4 сәуір.
   
4. 
   Жүкеш Қ. Кеңес кезеңіндегі кенжелеу. //Ақиқат. -1994.-№ 4 сәуір. 58 б
   
5. 
   (59) ҚР ПМ 708-қ., 277-іс: 53-П
   
6. 
   Мусагулова А. //Қазақстандағы идеологиялық цензура тарихы. (1956-1991). 07.00.02-Отан тарихы. (ҚР тарихы)Алматы, 2010.
   
7. 
   Медведев Р. Хрущев қалай тақтан тайды? //Заң газеті. -1995. -8-14 шілде №24.