ат – якут тілінің нормасы, ай

213 
Ғалым түркі тілдеріндегі мал атауларының еркек-ұрғашылығына қарай 
ажыратылу сипатын түсіндіру үшін бізге түркі тілдері туралы ең көне зерттеу 
ретінде белгілі Махмуд Қашқаридың «Лұғатынан» мысалдар ұсынады. Орта 
ғасырларда (ХІ ғ.) түркі жұртында 
ешкі
деген сөз тек ұрғашы малға айтылып, 
оның еркегі 
еркеж
деп аталғандығын келтіреді. Қ.Жұбанов Қашқари 
сөздігінен 
erkej yeti yem bolur, yechku yeti jel bolur
деген мақалды мысалға 
алып, осындағы 
еркеж
сөзі мен 
ешкі
сөзінің жыныстық айырмашылығын сөз 
ете келіп, қазақ тілінде бұл мақалдың 
ешкі еті жел болар
деген екінші бөлігі 
ғана сақталған деп жазады. Жоғарыдағы көне ұйғыр тілінде қолданылған 
еркеж
(еркек ешкі) тәрізді сөзжасам қазіргі басқа да түркі тілдерінде 
ұшырасады дейді ғалым. Мәселен, татар тілінде 
ешкі
малының еркегі 
теке
мағынасында 
ата кәжә
, қойдың 
қошқары
мағынасында 
ата сарық
, қаздың 
айғырын 
ата қаз 
(қазақ тілінде айтылады) деп атайтындығын және мұндағы 
ата
анықтауыштары 
еркек, тұқым шашар
деген ұғым беретіндігін ескертеді. 
Нәтижесінде, түркілерде 
еркек, тұқым шашар
деген сөздер 
ұрғашы
ұғымына 
қарсы қойылса, соңғы мысалдардағы 
ата
(немесе 
әке
) және 
шеше
(не 
ене
) 
ұғымдарының оппозициялық қатынасының да ерекше маңызы бар деп 
білеміз. Ғалымның пікірінше, еркек мал атауларының ішіндегі ерекше 
тұлғаға ие болып тұрған – 
теке
сөзі. Мұның мағынасы түркі тілдерінің 
семантикасын тұтас алғанда 
еркек, әке
деген мағынаға ие болса, басқа ретте 
қызтеке
дегеннің құрамында да кездеседі. Қ.Жұбановтың өз сөзін келтірсек: 
«
Слово 

жүктеу/скачать 3,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: