теке налицо и в составе  қыз теке

214 
жылқы малының түр-түсі мен жас ерекшелігін атайтын лексемалардың өзі 
ұшан-теңіз деуге болады. 
Өз ұлты мен туыс халықтардың мәдениетіне, салт-дәстүріне қанық 
болған ғалым Қ.Жұбанов тіл табиғаты мен ұлт болмысын бір арнаға 
тоғыстыра білген. Заманы «буржуазияшыл ілім» деп таныса да, тіл 
тамыршысы 
проф. 
Қ.Жұбанов 
салыстырмалы-тарихи 
әдістен 
де, 
этнолингвистикадан да бас тартпай, ұлт тілін зерттеуде тілтанымның барлық 
қажетті, озық әдіс-тәсілдерін қолдана білген.
Әйтсе де, Қ.Жұбанов тілдегі құбылыстардың барлық жағын ұлттың 
«ерекше» болмысымен байланыстыра берудің де шегі бар екендігін 
ескертеді. Бұл тұста Еуропалық ғылымда түркі жұртшылығына қатысты 
«мәдениеті тең емес, кем» «көшпелі жабайылар» деген сыңайдағы әртүрлі 
дақпырттар туғызған бірқатар фонологиялық пайымдаулар турасында ғалым 
өзіндік қарсы пікірін білдіреді. 
Осылайша, «ұлт пен тіл біртұтас» деген қағидаға сүйенетін, этностың 
тілдік қазынасын сол халықтың рухани-мәдени, тарихи түпнегіздерімен 
өзектестігі туралы мәселеге проф. Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасын зерделеу 
барысында анық көз жеткізе аламыз.
Демек, қазақ тіл білімінде профессор Қ.Жұбанов зерттеулерінің 
тұжырымдарынан бастау алған тарихи-семантикалық функционалдық 
қағидаға сай көптеген сөздердің тек тілдік төркінін ғана емес, оның ұлт 
болмысымен, мәдениетімен сабақтастығын да тануға болады.
Қазіргі рухани-әлеуметтік, қоғамдық даму барысынан туындайтын 
қажеттілік ағынына сай туып жатқан ұлттық ұғымдар мен атаулар, терминдер 
де осы негізде қалыптасса, ана тілінің табиғатына сай болмақ. Қазақ тіліндегі 
тілдік жүйені зерттеуді тілдің өз табиғатына сай жүргізудің бастауында 
тұрған қазақ тіл білімінің алғашқы профессоры Қ.Жұбановтың қағидаларын 
зерделеу «ұлт пен тіл біртұтас», «тіл мен мәдениет», «тіл мен тарих» т.б. 
сабақтастығында жүргізіліп жатқан қазіргі қазақ тіл білімінің танымдық, 
кешенді бағыттарына қатысы айқын көрініп, жалғасын табуда. 
Қазіргі тіл білімінде ұлттың рухани-мәдени қазынасы ретіндегі тілді 
зерттеудің ауқымы кеңейе түсуде. Оның себебі: әр тіл – өз бойында ұлт 
тарихын, төл мәдениетін, танымы мен талғамын, мінезі мен санасын, кәсібі 
мен салтын, дәстүрі мен даналығын тұтастықта сақтаған таңбалық жүйе.
Осындай мазмұнды құрылымына сәйкес ол – жай таңбалық жүйе емес, 
бүкіл ұлт болмысын танытатын рухани мәдениет. Сондықтан оны зерттеуде 
дәстүрлі құрылымдық лингвистиканың мүмкіндігі шектеулі. Себебі бұл арада 
тілдің қызметі тек коммуникативтік емес, ол (тіл) – этномәдени ақпаратты 
жинап, сақтаушы, жеткізуші, келесі ұрпаққа жалғастырушы, сайып келгенде, 
бір бүтін етіп тұтастырушы. Сондықтан да қазіргі қазақ тіл білімінде тіл мен 
мәдениет сабақтастығын, атап айтқанда, тілдің бойындағы ұлттық сипатты, 
ұлттық рухты тануға негізделген когнитивтік лингвистика, оның 
лингвомәдениеттану, этнолингвистика, әлеуметтанымдық лингвистика, 
психолингвистика т.б. салалары өріс алып келе жатыр деп санаймыз.

215 
Шын мәнінде, жоғарыда атап көрсетілгендей, олардың бастау көздері 
ретіндегі В.фон Гумбольдт, Э.Сепир т.б. идеяларына сәйкес, сабақтас 
пікірлерге, 
теориялық 
қағида 
сипаттағы 
ғылыми 
нышандарының 
көріністеріне қазақ тіл білімінің, мәдениеттануының негізін салушы 
ғалымдардың еңбектерін зерделеу барысында тап боламыз. Атап айтқанда, 
Ш.Уәлиханов, Қ.Жұбанов, Ә.Марғұлан, М.Әуезов т.б. еңбектерінде тіл мен 
мәдениет сабақтастығына ерекше назар аударылған.
Проф. Қ.Жұбановтың тіл арқылы халықтың тағылымдық мұраты 
этностың әр дәуірдегі ұрпақ өкілдеріне мәдени әрі тілдік мұра ретінде 
сақталатынын және тіл мен мәдениетті табыстыратын жаңа саланың дүниеге 
келетіні туралы сол кездердің өзінде-ақ болжам айтқаны белгілі. Ғалымның: 
«
Халықтардың тұрмыс қалпы түрлі-түрлі болған соң, олардың әр затқа 
қоятын аттары да түрлі-түрлі. Тіл ұзақ заман жасалады, бірден 
өзгермейді, оның өзгерісі тұрмысқа байланысты
» деген пікірі ұлт 
мәдениетінің ұрпақ жалғастығын сипаттайды. Ал, мәдениет жай өмірдің 
туындысы емес, белгілі бір қоғамда өмір сүрген рухани әрі материалдық 
қоры бар іргелі елдің өмір тіршілігінің туындысы деп қарауын: «
Мәдениет – 
қазанның күйесінше жұғатын нәрсе емес, мәдениеттің белгілі сатысын 
көксегендей жағдай тумаған болса, ... жоғары мәдениеттің өзі келіп ауызға 
түспейді
», – (8, 325) деген пікірінен көреміз.
Қазақ тілінің даму барысын 
палеонтологиялық
тәсілмен зерттеуде 
Қ.Жұбанов салыстырмалы грамматиканың жетістіктерін пайдалана отырып, 
материалдық, заттық мәдениетті рухани мәдениет деректерімен қаз-қатар 
алып салыстыруға ұмтылған. Осы орайда қазақ тілінде мол сақталған 
көнерген сөздер мен сөз тіркестерінің семантикалық табиғатын түсінудің 
уәждік (мотивациялық) және танымдық төркінін ежелгі заман түсінігінен, 
көп жағдайда 
мифтік таным, тотем
т.б. түпнегіздерден іздеген жөн. Оның 
нақты мысалдарын Қ.Жұбановтың 
күн көру, күнелту, безгегім ұстады
т.б. 
қолданыстарға қатысты тарихи-этимологиялық, тілдік-палеонтологиялық 
зерттеулерінен табамыз. Бұл тұста И.Бахофен, Ж.Морган, П.Лафарг сияқты 
зерттеушілердің негізгі позицияларына тоқтала келіп, Қ.Жұбанов олардың 
жазба ескерткішті зерттеушілердің ешбірінің «тұмсығы батпайтын» өте ерте 
дәуірлердегі қоғамдық қатынастарды анықтау жолындағы әрекеттері 
нәтижесінде өз замандары үшін айтулы жетістіктерге қол жеткізгендігін сөз 
етеді. 
Профессор Қ.Жұбановтың тілді зерттеудегі танымдық зердесінен бастау 
алған осы үрдіс, яғни тіл мен мәдениеттің байланысы тіл білімінің қазіргі 
лингвомәдениеттану саласында ерекше мәнге ие болып отырғаны белгілі. 
Бұл екі фактордың тоғысуы нәтижесінде пайда болған тілдік деректер ұлт 
мәдениетін немесе ұлт тарихын, халықтың қоғамдық өмірін бейнелеп қана 
қоймай, ана тілінің сөздік қоры байлығының көрсеткіші ретінде танылуын 
қазіргі тіл білімінде ғылыми жалғастық деп санауға негіз жеткілікті. Мысалы, 
тіл мен мәдениеттің атауына ұйытқы болған этнографизмдер – ана тілі 
байлығының бір бөлшегі. Бұл атаулар – тілдік қазынаның сүбелі саласының 

216 
бірі және бүгінде жалпыхалықтық қолданыста жоқ кейбір байырғы сөздер 
мен сөз тіркестерінің мағына-мәнін танытатын мәдени әрі тарихи ақпараттар 
көзі. Олай болса, тәуелсіз еліміздің рухани-мәдени өміріндегі елеулі табыс 
деп бағаланған онбестомдық «Қазақ әдеби тілінің сөздігінде» тілдік 
деректердің уақыт пен кеңістікке сай қолданыстың мәдени-танымдық 
коннотациясында «тасаланған» мән-мағыналардың архетиптік мазмұн межесі 
мен ұлттық біртұтасымдылық сипаты ашылуын профессор Қ.Жұбанов 
зерттеулерінен бастау алған ғылыми жалғастық деп қарауға болады. 
Себебі этностың көне дәуіріндегі тарихынан, мәдени өмірінен хабардар 
ететін тілімізде мағынасы ұмыт болған немесе күңгірттенген сөздер мен сөз 
тіркестері (этнографизмдер) бүгінгі ұрпаққа олардың сырын ашуды, 
танытуды қажет етеді. Осы орайда қазақтың қара сөзін бағзы мәдениеттің
жетегінде тіл арқылы анықтап, келер ұрпақтың санасына зор мақтанышпен 
жеткізу – ана тіліміздің бай ырысын танытудың бір жолы. Міне, қазақ 
лексикасындағы лингвокультуремалар ретіндегі этнографизмдер осында 
ырысты байлықтың бір көзін құрайды. Қазірде бұл этноатаулар қоғамдық 
қарым-қатынас кезінде белсенді қолданылмаса да, бұл сөздердің дені 
диалектілік лексикада, тұрақты сөзтіркестері мен мақал-мәтелдердің 
құрамында, көркем шығарма тілінде, ауыз әдебиеті, фольклор мен эпос 
тілінде жиі кездеседі. Осы атаулардың ауыз әдебиетіндегі орны туралы проф. 
Қ.Жұбанов былай дейді: «
Халық әдебиеті – халықпен құрдас, бірге жасасып 
келе жатқан кәрі нәрсе. Оның жаңалығы жарытусыз, бұрынғының үстіне 
жаңа бояу жағу түрінде ғана болады. Жаңа шығармасы да сол ескі 
тамырға көктеп өседі. Мұның бәрі өмір ағысының тігісін сөгіп 
ыдыратқандай, халық өмірінде ұлы өзгеріс болмағанын көрсетеді. 
Сонымен, атам заманда пайда болып, бір кезде жаңа болған, бірақ 
бүгінде тозған бір нәрсені, көнерген сөзді халық әдебиеті қайталап немесе 
болмашы бояу жағып алып, сүйрете береді. Халық әдебиетінің 
сақталатыны да, оның таусылмайтыны да осыдан келеді
» (8, 264). 
Демек, тілдің танымдық, мұрагерлік қызметі негізінде сан ғасыр 
құпиясын бойына сақтаған этнотілдік деректерді сан ұрпаққа танытатын ана 
тіліміздің қорында мәңгілікке сақталатын сарқылмайтын қазына, «
адамзат 
тарихының қоймасы
» (Қ.Жұбанов) деуге болады.
Профессор Қ.Жұбановтың зерттеулерінде материалдық мәдениет 
атаулары 
рухани 
мәдениетпен 
қатар 
адамдардың 
тіршілік-
мұқтаждылықтарын өтейтіні атап көрсетілген. Себебі сол қоғамның 
этикалық, әлеуметтік, эстетикалық, символдық тәжірибесін көрсететін заттық 
атаулардың рухани өмірімен байланысы «материалдық мәдениет өнімдері 
рухани қажеттіліктерден туындайды» деген пікірді нақтылай түседі.
Рухани мәдениет лексикасының бір тармағы тіліміздегі өлімге 
байланысты салттарға қатысты атауларымен байланысты. Қазақ ұғымында 
қайғылы қазаны орынсыз жерде айта салу, жеңіл-желпі жеткізу – 
мәдениетсіздік пен көргенсіздіктің белгісі. Қаза туралы хабарды тумаларына 
сыпайы сөйлеп, тұспалдап айтып жеткізу дәстүрін 
естірту
дейді. Естіртуші 

217 
адам өмірден көргені бар, сөзге шешен, әрі ұстамды болу керек. Айтылатын 
ауыр жағдайды жұмбақтап, жұмсартып, шым-шымдап, адами ниетте 
жеткізеді.
Проф. Қ.Жұбанов бұл туралы: «
Өлгенді естіртушілер де қазақта осы 
әдісті қолданады. Оларда адам атадан бастап, неше түрлі жұрт білетін ірі 
өлім, аянышты өлімнің бәрін санап келіп, аяғында мақсатының бетін бір-ақ 
ашады. Онда да бір өлімнің бар екенін сезесің де, бірақ кім үшін айтылып 
отырғаны, кім өлгені белгісіз. Сол белгісіздіктің өзі тыншытпай, тыңдауға 
айдап салады. Бірақ бірқатарын тыңдамағаннан да зиян келмейді. Соңғы 
түйінін тыңдасаң, ұқсаң болады. Осыны тыңдауға, ұғуға алдыңғы 
қыстырма әңгімелердің өзі үлкен себеп болады. Ауыз әдебиет үлгісінде бұл – 
таптырмайтын әдіс
», – (8, 266) деп, тілді қолданудағы ұлттық сипатты тіл 
қызметінің имплицитті сипатын атап көрсетеді. 
Ұлттық ұжымдық тәжірибесі мен түсінігі сәйкес халықтық өлшем 
атауларының бүгінде жалпыхалықтық қолданыс аясы шектелгенімен, осы 
атаулардың мәні туралы проф. Қ.Жұбанов: «
Қатар тұрған екі ағаштың 
біреуін құлаштап өлшеп, бес құлаш екенін біліп, екіншісін қарыстап өлшеп, 
елу қарыс екенін біліп алып, онан кейін бұл екі санды қосып, екі ағаштың 
ұзындығы елу бес қарыс деуге де, елу бес құлаш деуге де болмайды. Өйткені 
мұндағы елу бес саны өлшеулерден пайда болған қосынды емес, әр түрлі 
өлшеуден құралған. Егер бұл екі ағаштың екеуі қосылғанда қандай ұзындық 
пайда қылатынын санмен көрсеткіңіз келсе, не қарыстап қана, не тек 
құлаштап қана өлшеп, не қарыстап өлшегенді құлашқа, болмаса құлаштап 
өлшегенді қарысқа айналдырған соң неше қарыс, неше құлаш екенін айтуға 
болады
», – деп көрсетіп, әр өлшемнің халық атаған атауында өзіндік 
ұзындықтың белгісі бар екеніне назар аударады. 
Қазақ тіл біліміндегі когнитивтік лингвистиканың қалыптасуына, 
дамуына арналған еңбегінде зерттеуші Э.Оразалиева міндетті түрде 
Қ.Жұбановтың еңбегіне көптеген сілтемелер жасап, ғалымның ғылыми 
ізденістерінде когнитивтік лингвистикамен тікелей астасып жатқан құнды 
идеяларын дәйектеген. Ол Қ.Жұбановтың жалпы теориялық зерттеулерін екі 
арнада қарастыра келе, құрылымдық-типологиялық және антропоцентристік, 
этнолингвистикалық ізденістері деп жіктейді және екінші арнаға қатысты 
мынадай ой келтіреді: «
логикалық тұжырымдау, философиялық ойлау, 
қоғамдық бағалау тұрғысынан айқындалатын лингво-танымдық типология 
негіздері мен олардың жүйелену бағытына сүйенсек, тілдік зерттеулер «тіл 
философиясының», антропоцентристік ізденістің, экстралингвистикалық 
танымның өзегіне айнала отырып, тілдегі материалдық болмыс пен 
идеялық рух мәселелерін сабақтастыруынан пайда болады
», – дей келе, 
Қ.Жұбановтың «
Ғылым да адам санасының жемісі, адам тәжірибесінің 
қорытындысы
» деген пікіріне қатысты: «...құнды түйін жасау негізінде тілші 
бүгінгі күні «сана», мен «тәжірибе» секілді когнитивтік бірліктердің 
қолданылу аясын кеңейтумен бірге, танымдық қағидалардың өзектелуіне 

218 
ерекше үлес қосты деп тұжырымдауға болады», – деген ой айтады (98, 45-
46).
 
Проф. 
Қ.Жұбановтың 
тілге 
қатысты 
ғылыми 
мұраларын 
лингвокогнитивтік, психолингвистикалық және т.б., яғни қазіргі заманауи 
ғылыми парадигма тұрғысынан жан-жақты зерттеген Ж.Сұлтан Қ.Жұбанов 
тілді тек құрылымдық-құрамдық тұрғыдан ғана зерттемей, әрі қарай күрделі 
үштікте қарастыруы туралы ойларын былай түсіндіреді: «Қ.Жұбанов тілді 
адам, қоғам, мәдениет
факторларын ескермей зерттеу немесе тілді оның 
мазмұнынан бөле-жара, жалаң формасы жағынан қарастыру бос әурешілік 
деп, бүгінгі таңдағы заманауи тіл білімінің негізгі өлшемдерін өз тұсында-ақ 
байқаған. 
1-мысал:
«
біздің 
тілді 
зерттеуіміздегі 
ерекшелік 
– 
лингвистикалық фактілерді өмірдің әр алуан салаларымен жалпы бірлікте 
алып, олардың арасындағы өзектестікті қоғам дамуының жекелеген 
кезеңдерімен, экономикалық жағдаймен, әлеуметтік құрылым және 
дүниетаным деңгейімен салыстыра анықтау болып табылады
», – дейді 
(түпнұсқада: «...
отличием нашего подхода является то, что мы берем 
отдельные лингвистические факты в общей их связи с остальными 
областями языковой жизни, выясняя связи этой последней с отдельными 
этапами развития общества, его экономики, социального строя и 
мировоззрения
»). Зерттеуші Ж.Сұлтан Қ.Жұбановтың лингвокогнитивтік 
мазмұндағы идеяларын мынадай топтарда орынды көрсете білгендігін айту 
керек:
« - қоршаған орта мен жеке адамның тілдік танымы арасындағы 
байланыс; 
-
ақпаратты қабылдау қабілеті және оны еске сақтап, басқаға жеткізу; 
-
танылған заттар (құбылыстар) мен сөздік қордың сәйкес болуы; 
-
жекелеген сөздердің мағыналары, өзіне артатын ақпараттық-танымдық 
жүгі; 
-
сөздердің тіркесім тәртібіндегі заңдылық; 
-
құндылық бағдары; 
-
таным теориясы және т.б. когнитивтік лингвистиканың түбегейлі, 
базалық ұғымдарымен сәйкес келетін, бүгінгі күннің зерттеушісіне үлкен ой 
салатын өзекті мәселелер сөз болады» (90, 36).
Қ.Жұбановтың когнитивтік көзқарастары жайлы сөз еткен тағы бір 
зерттеуші Ж.Кемерова былай дейді: «Когнитивтік лингвистикада тіл арқылы 
адамды, адам арқылы тілді тануға бағытталса, Қ.Жұбановта мұның бір жағы 
субстанцияның миға әсері, сыртқы дүниенің танымдық бейне жасауға 
ықпалы жағын беруі басым болған... тілдің танымдық қасиетін, қиюын 
тауып, қиыстыра зерделеген Қ.Жұбановтың еңбектерінен 
когнитивті 
лингвистиканың
қай жағы да табылатынына көз жеткізу қиын емес» (99, 71-
83). Расында да, Қ.Жұбановтың лингвистикалық зерттеулерін талдау 
барысында 
ерекше 
назарымызды 
аударған 
факті 
– 
тікелей 
лингвокогнитивтік бағытпен
астасып жатқан ой-пікірлері, яғни қазіргі 
кездегі концептілік-фреймдік, тілді формалдау, моделдеу сынды жаңашыл 

219 
(инновациялық) зерттеу әдістерінің нышандарын байқадық. Сондықтан 
Қ.Жұбановтың ғылыми мұрасы қазақ лингвистикасының қазіргі қалыптағы 
даму деңгейі ғана емес, болашақтағы жаңа инновациялық зерттеулерге де ой 
тарқатар азық болары сөзсіз. 
«Жылқы кісінескенше, адам сөйлескенше». Халқымыздың санасында 
сан ғасырлық саралаудан өткен осынау ұлттық мәдени тағылымды сөздің 
астарын ақтарып жату артықтық етер! Бір-ақ сөзбен айтар болсақ: дыбыстық 
тілмен қарым-қатынас жасау, яғни тілдесім адамзат баласына ғана тән 
болғандықтан, адамның ойлау қабілеті оның айналадағы адамдармен қалай 
сөйлесуінен байқалатындығы белгілі. Ойлаумен өрілген сөйлеу әрекеті 
адамның «ішкі әлемінен» шығатындықтан, тілді адам негізінде, қазіргі тіл 
біліміндегі терминмен айтсақ, «антропоцентристік» негізде зерделеу 
қажеттігін профессор Қ.Жұбанов қазақ тіл ғылымның балаң кезінің өзінде 
терең түсініп, адамзат баласына өз сезгендерін ғылыми тұрғыдан түсіндіруге 
тырысқан тілші-ғалым (59, 100). 
«Тіл – ұлттың тірегі, ұлт мәдениетінің негізі» деген қағидаларға сәйкес 
тіл мен мәдениет арасындағы байланыстың ана тілі бойындағы арқауы сан 
ғасыр өтсе де, бар асылын еш шашаусыз жиып, болашаққа сақтап жеткізетін 
тілдің құдіреті – кумулятивтік (мұрагерлік, құжаттық) қызметі негізінде 
шешілетінін профессор Қ.Жұбанов сол заманда атап көрсеткен, ғылыми 
тұрғыда дәлелдеген. 
Осы мәселені қазіргі тіл ғылымының нәтижелері мен жалғастығына сай 
нақты түрде жіктеп түсіндірер болсақ, кез келген ұлттық мәдениеттің негізі – 
ортақ тілде сөйлеп, өмір сүріп, әрекет ететін этноұжымда қалыптасқан 
шындық дүниенің тұтастығы, этностың материалдық және рухани кеңістігі.
Нақты түрдегі оның көріністері: материалдық мәдениет (тұрақ, киім, 
тамақ, тұрмыс бұйымдары, еңбек құралдары т.б.) және ұлттық тіл арқылы 
ұрпақтан-ұрпаққа сақталып, жеткізілетін рухани мәдениет (салт-дәстүр, миф, 
өнер, дін, тәлім-тәрбие, көркем мәтін т.б.) және ұлттық психология, таным 
тұрғысынан жасалатын рәміздік жүйе, сакрализация тәсілімен сақталған 
өнер, археология туындылары т.б.
Ал олардың атаулары ретіндегі жүйелі тілдік көрінісін мәдениеттің 
метатілі деп қарауға болады. Бұл ыңғайда мәдени лексика Ю.М.Лотман, 
Верещагин, Костомаров, Ә.Қайдар, Е.Жанпейісов, Р.Сыздық, Е.Жұбанов, 
Қ.Өмірәлиев, Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева т.б. еңбектеріне арқау болуда.
Ал осы мәдени мұраның немесе мәдениеттің метатілінің танылуы, халық 
игілігіне асуының негізгі тірегі тілдің коммуникативтік қызметімен тікелей 
байланысты. Сол арқылы әрбір ұрпақ өкілі ақпараттарды қабылдап, мәдени 
мұраны игеру ісін ұрпақтар жалғастығы іске асырады. Міне, осы арада 
мәдениет игіліктерін өндіруші мен тұтынушы арасындағы мәдениетаралық, 
танытушылық қызметті проф. Қ.Жұбанов сынды ғалымдарымыздың 
зерттеулерінен басталған тіл ғылымы атқаруда. 
Лингвомәдениеттанумен қатар ұлт болмысы мен мәдениетінің 
табиғатын, дүниетанымындағы таным-парасатын тіл аркылы зерделеуді 

220 
«этностық тіл бейнеленуі» (100) арқылы, яғни «қазақ этносының ұлттық 
бейнесін, өзіндік болмысын толық та түбегейлітүрде тек оның байлығы – тіл 
әлемі арқылы ғана танып білуге болатындығын» (101, 16) арқау етіп, казақ 
тілі білімінде қалыптасып келе жатқан 

жүктеу/скачать 3,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: