«лингвомәдениеттану» курсы бойынша дәрістердің ҚЫСҚаша мазмұНЫ

ТІЛ-МӘДЕНИЕТ-АДАМ-ЭТНОС

Тілді мәдениеттің негізгі бір категориясы ретінде танып, қазақ тілі лексикасында заттық мәдениет атауын сөз еткен ғалым Ж. Манкеева: «Мәдениетті тілден бөліп алып қарамаймыз, тіл – мәдениеттің бір көрінісі. Ол екеуінің ара қатынасы ерекше де маңызды, кез-келген мәдениеттің түрлері, атаулары тіл арқылы бейнеленіп, тілдің кумулятивтік қызметі арқылы ұрпақтан ұрпаққа жеткізілетіні белгілі», - деп көрсетеді [117, 33 б.].

Жалпы, әр этностың тілінде заттық атаулардың мәні сол халықтың өзіне тән дүниетанымдық, тұрмыстық ерекшелігін танытады. Яғни жаратылыстағы заттың тура өзі емес, оның халық шығармашылығынан туындаған бейнесі сол елге қызмет етеді. Бұл жерде ғалымдар В. фон Гумбольдт пен А. Потебняның тіл дүниені тікелей бейнелемейді, онда адамның дүниені қалай түсінетіні көрініс береді деген сөздері шындықты ақиқаттайды. Көне сөздердің табиғатын танытып жүрген белгілі ғалым Р. Сыздықова өзінің "Сөздер сөйлейді" [118] және т.б. еңбектерінде бүгінгі жұртшылыққа таныс емес, бірақ ана тіліміздің қазынасында сақталған бірқатар сөздер мен сөз тіркестерінің тарихи-тілдік мағыналарын ашып, әр халықтың өзіндік тұрмыстық-мәдени сөздері мен сөз тіркестерінің қорының кездесуі табиғи құбылыс деп көрсетеді. Тұрақты сөз орамдарының ұлттық мәдени мазмұнын, халық тілінің байырғы лексикасының сан алуан сырын осы саланы «індете» зерттеп жүрген маман-ғалым Н. Уәлиевтің еңбектерінен табамыз. Ол халықтың өзінің өткен дәуірлеріндегі наным-сенімдерін, түйсік-түсінігін, ой-қиялдарын, тыныс-тіршілігін аз сөздің аясына сыйғызып, әрі нәрлі, әрі әрлі етіп ерекше өрнектей білгендігі туралы айтады. Тілдегі сөздер халықтың өткендегі тыныс-тіршілігі, ой-қиялы, дүниетанымы туралы сыр шертіп тұрады дейді. Бүгінде лингвомәдениеттану пәніне назар аударудың тілтануға болсын, мәдениеттануға болсын берерінің мол екені туралы соңғы кездегі біраз зерттеулерде (Г. Смағұлова, А. Алдашева, А. Салқынбай, А. Сейсенова, Г. Қажығалиевалар және т.б. зерттеулерінде) сөз болуы, лингвомәдениеттану ғылымының пән ретінде қалыптаса бастағанын байқатады.

Лингвомәдениеттану пәні басқа халықтардың өмірінен де мәдени ақпарат береді. Ол бір ұлттың көршілес ұлтпен туыстығын немесе дәстүр ұқсастығын салыстыруды да мақсат етеді. Осы тұста лингвомәдениеттану пәнінің мәселелері аударма ісімен шұғылданушылардың да назарынан тыс қалмайтындығын атап өту керек. Өйткені, әрбір сөздің мәдени-этникалық жүгінің қандай екені аудару процесінде айқын көрінеді. Олай дейтін себебіміз аударма жасау барысында тілдің сөзі ғана тәржімаға түсіп қоймай, сол сөздің мәдени мәні, мәдениеттегі алатын орны ескеріле отырып, аударылады. Ендеше, аударма мәселесі, шындығында да, лингвомәдениеттанулық мәселе ретінде танылады деуге болады.

Жоғарыда тұжырымдағанымыздай, аударма лингвомәдениеттанулық мәселе ретінде сол ғылымға төркіндес этнолингвистиканың да бір шетін қамтып өтеді. Лингвистикалық түсіндірме сөздігінде этнолингвистика (гректің „этнос” – тайпа, халық, француздың „лингвистика” – тіл туралы білім) тілді мәдениетпен, этномәдени және этнопсихологиялық факторлармен байланыстыра қарастыратын тіл білімінің бағыты деп анықтаған.

Тіл арқылы мәдениетті тану лингвомәдениеттану пәнінен бұрын этнолингвистика ғылымында сөз етілгендігі – тарихи шындық. Лингвомәдениеттану мен этнолингвистиканың теориялық арқауы, зерттеу нысаны мен мақсатының өзектес, тамырлас екендігі де дау туғызбайды. Осы екеуінің қатынасын жалпы мен жалқының, бүтін мен бөлшектің байланысы іспетті деп қарауға болады. Нақтырақ айтсақ, этнолингвистиканың зерттеу нысаны – этнос болмысын тұтастай танытатын „тіл әлемі”.

Этнолигвистиканың жеке бағыт ретінде қалыптасуы XIX ғасырдың 70-жылдары Орталық Американың үндіс тайпаларын зерттеумен тығыз байланыста орын алып, ол сол кездегі жаңа ғылыми сала дәстүрінің негізі болған еді. Этнолингвистика ғылымының негізі американдық ғалымдар Ф. Боас, Э. Сепир, Б.Л. Уорф, Х. Хайер т.б. еңбектерінен бастау алып жатыр. Орыс тіл білімінде осы сипаттас ізденістер ресейлік ғалымдар Ф.И. Буслаев, А.Н. Афанасьев, А.А. Потебня еңбектерімен жалғасып, XIX ғасырдың 80-жылдарында фольклор аясында тіл мен мәдениетті сабақтастыра зерттеудің жаңа бағытын пайдаланған Н.И. Толстой, В.В. Иванов, В.Н. Топоров сияқты ғалымдардың этнолингвистикалық зерттеулері атаулы саланы ғылыми биік санатқа көтеріп жіберді.

Ғылым аясында „этнолингвистика” термині ең алғаш ғалым Б. Уорфтың идеясы негізінде туындап, осы идеяны ары қарай жалғастырушы Э. Сепирдың еңбектері арқасында орныққан. Ғылымда аты белгілі „Сепир-Уорф” концепциясына сай, тілдік этнодеректер халық мәдениеті мен жеке индивид тұлғасын терең зерделеу тұрғысынан өте маңызды болса керек. Академик Ә. Қайдардың [119] ана тіліміздің бай қоры – ұлттық болмыс-бітімді танытатын тілдік этнодеректердің қазынасы деген пікірі қазақ этнолингвистикасының негізін салды. Ол этнолингвистиканы этностың (ұлыс, халық, ұлт) инсандық болмысынан туындап, сараланып, тарихи жадында сақталып, тіл арқылы ғасырлар бойы қалыптасып, қорланып, рухани-мәдени мұра ретінде атадан балаға, әулеттен нәсілге үзілмей ауысып келе жатқан дәстүрлі мирасты жаңғыртып, жан-жақты зерттеп, танымдық мәнін ашып, болашақ ұрпаққа ұсыну мақсатына байланысты дүниеге келген тіл білімінің күрделі де құнарлы саласы деп анықтама берген .

Сонымен, лингвомәдениеттану ұлттық тіл деректерінің бойынан мәдени нышанды тауып, қарастырып, ұлт мәдениетіндегі өзіндік ерекшелікті танытуға көбірек бағыт бұрады. Біз жоғарыда сөз еткен лингвомәдениеттанудың және лингвистикалық ой тұжырымдардың негізіне сүйене отырып, халықтың өмірлік даналығы, халық жасаған мәдениет, оның тыныс-тіршілігі мен тұрмыс-салты, қалыптастырған дүниетанымы тіл құдіреті арқылы тарихтың қат-қабат қойнауында сақталады дегіміз келеді. Лингвомәдениеттану мен этнолингвистика ғылымдарының өзіндік ұқсастықтары мен ерекшеліктерін төмендегідей анықтауға болады:

Біріншіден, этнолингвистка мен лингвомәдениеттану ғылымдары ұлттық тіл аясында халықтың материалдық, рухани-мәдени өмірін зерттейді, яғни тілдік фактілерді мәдени қырынан алып қарастырады.

Екіншіден, екі пәнді де тіл мен мәдениеттану, тарих, этнография ғылымдарының жиынтығы деп қарауға болады, өйткені бұл пәндердің деректерінсіз мәдениетті толық тану мүмкін емес.

Үшіншіден, екі пәнге де ортақ мәселелер легі – ұлт, діл, ұлттық тұлға, этнос өмірі, дүниетаным, көзқарас ерекшеліктері.

Төртіншіден, этнолингвистка мен лингвомәдениеттану тілдегі ұлттық нақышты (коллоритті) бірден көрсетеді. Ол үшін халық дүниетанымымен байланысты эстетика, этика категорияларына иек сүйеу керектігі анық.

Бесіншіден, ұлттық тіл – бір ғана этностың тілдік заңдылықтарын сақтаушы, ұрпақтан ұрпаққа жеткізуші құрал ғана емес, ол – нақты бір халық мәдениетінің жалпы адамзат мәдениетіндегі рөлін сипаттайтын мәдени категория.

Алтыншыдан, егер этнолингвистика «көне дүниені» жаңғыртуға көбірек бүйрегі бұрса, лингвомәдениеттану халықтың өткені мен бүгінін жаңа, тың көзқараспен сараптайды.

Жетіншіден, этнолингвистика ұлт мәдениетін сол халықтың мәдени өмірімен, әрі кетсе, туыстас халықтың этнографиялық тарихымен байланыстыра қарастырады. Ал, лингвомәдениеттану ұлттық мәдениеттің сол этнос тіліндегі мазмұнының бүкіл адамзат мәдениетіндегі қалыптасу жағдайына да тоқталады

Қорыта айтар болсақ, лингвомәдениеттану – этнос мәдениеті мен сол тілде сөйлейтін халықтың лексикасының тілдік-мәдени деректерін сипаттайтын, халық мәдениетін өз лексикасы арқылы басқа этносқа танытатын, ұлттық рух пен ұлттық тілдің туын көтеретін, халықтың тіл байлығын өз тұғырына жеткізіп, келешекке танытатын, тілдік деректерді ұлттық нышанда жарата да, жарқырата да алатын ғылым. Ол –этнолингвистика пәнімен ағайындас, ұлттық рух пен тіл арасында өзіндік жолы бар, тілді мәдениет арқылы танудағы бітімімен басқа тіл ғылымдарынан ерекшеленетін, қоғамдық-әлеуметтік, этика-эстетикалық, мәдени-философиялық сипаты бар кешенді пән.

Тіл мен мәдениеттің өзара қарым қатынасы, әсіресе, мәдениеттің тілге тигізер ықпалы, мәдениеттің тілдегі көрінісі ғылым үшін жаңалық емес. Әр халықтың дүниетанымы мен мәдениетінде ерекшелік бар әрі бұл ерекшелік тілге сіңіріледі деген көзқарастың бастапқы негізі Э. Сепир мен Б. Уорфтың “лингвистикалық ықтималдық теориясында” қаланған болатын.

Әр халық мәдениетінің өзара айырмашылықтарының бар екендігі ақиқат. Алайда, XX ғасырдың өн бойында белгілі идеологиялық мүддені көздеу барысында қазақ ғылымында бұл шындық көмескіленіп, мәдениет ұғымы ұлтқа қатыссыз, ұлттық бітімнен бөлек, өзге мәдениеттермен синтездеуге болатын интернационалдық рухтағы категория ретінде абстрактылы түрде ұғындырылғаны мәлім. Ал дербестіктен, өзгеге ұқсамас ерендіктен паритетті түрде бас біріктіруге, сұхбатқа деген ерік-жігерді көруді көздеу – бүгінгі күннің парадигмасы.

Лингвомәдениеттану әрбір концептің белгілі бір халықтың төл элементі, өзгелерден ауыс-түйіс емес, халық тілімен бірге жасасып келе жатқан өз меншігіндегі сөзі екенін айтады. Ол - ұлттық “бет-пішіні” бар деп есептелетін сөз. Жоғарыда айтып өткеніміздей, аудармашылықтың кәсіби қиындықтарының бәрі осы ұлттық "бет-пішінді" сөздермен, тұрақты сөз тіркестерімен байланысты. Осыдан барып жалпы аударманың бітімдік салыстырмалылығы, ықтималдылығы туралы теориялар туындайды. Расында да, толығымен, бүге-шігесіз дәл аударылатын мәтін жоқтың қасы.

Лингвомәдениеттанулық ізденістер бастауына назар салып, біраз экскурс жасар болсақ, онда сөз жоқ, бірінші болып аузымызға Вильгельм Гумбольдтың аты ілігеді. Ол өзінің орыс тіліне аударылған “Тіл және мәдениет философиясы” (“Язык и философия культуры”) , “Мәдениет тілі” (“Язык культуры”) атты тіл мәселесіне арналған классикалық шығармаларында тілді тек дайын қарым-қатынас құралы ретінде емес, өз бойына “халық рухын” жинақтаған пәрменді күш ретінде сипаттайды. Тіл философиясының негізін салған неміс филолог-философы, өнер теоретигі В. Гумбольдт тілдің топосын “сыртқы құбылыстар әлемі мен адамның ішкі әлемінің ортасында жатқан өзіндік әлем” деп анықтайды [7]. В. Гумбольдтың тіл дегеніміз “халықтық рух”, тіпті, халықтың “болмысының, тыныс-тіршілігінің дәл өзі” деген көзқарастары әлемге кеңінен танымал. ХІХ ғасырда тіл философиясында В. Гумбольдт тұжырымдамасы халық мәдениетіндегі тілдің қызметіне аса үлкен мән беріп, тіл – ерекше халықтық рух дүниеге келтіретін өзіндік даму заңдары бар жүйе деген ой айтты.

Мәдениет өзін, ең алдымен, тіл арқылы көрсетеді әрі адам тіл арқылы өз мәдениетінің нәрін сіңіреді. В. Гумбольдтың кемеңгерлікпен айтқанындай, тіл әрі біздің өз іс-әрекетіміз, әрі оның өзі – шығармашылыққа бастаушы пәрменді күш. Тіл – халықтың рухани болмысын анықтаушы нышан-ишараты.

Тілді мәдениеттің мәйегі деп білуге жол салғандар қатарында А. Потебняның да бар екендігін жоғарыда айтқан едік. А. Потебня да, В. Гумбольдт сияқты, тілді үзіліссіз жаңашыл іс-әрекет ретінде қарастырады. "Тіл қаншалықты іс-әрекет болса, соншалықты шығармашылық та" [120, 25 б.] деп ұғады ол. Тіл шығармашылығы А. Потебня үшін эстетикалық шығармашылықтың бір түрі болып табылады. Ол тілдің аналогы ретінде мифті алып қарастыруға болады деп біледі. Миф алғашқы қауымдық адамдар ұжымындағы әлем туралы көзқарастардың жалпыға ортақ, реттелген көрінісі болып табылады. Миф ритуалдық-магиялық кешенмен тікелей байланысты әрі мифте үнемі эстетикалық, көркем элементтер қатынасы кездеседі дейді А. Потебня.

А. Потебня тілді рухани мәдениеттің "бірінші элементі" ретінде қарастырады. Тіл, тіпті, тілдегі сөздің әрқайсысы болсын өз бойында шығармашылық идеясын алып жүреді, өйткені сөз көркем шығарманың барлық қасиеттеріне ие деп білген А. Потебняның "жеңіл қолының" арқасында "мәдениет тілі", "өнер тілі", "поэтикалық шығармашылық тілі" деген ұғымдар ғылыми қолданысқа еніп кетіп, бүгіндері үйреншікті болып отыр. Э. Кассирер, К. Леви-Стростан талай уақыт бұрын А. Потебня адам өміріндегі және мәдениетіндегі белгі мен рәміздің алатын орнын зерттеп, олардың қаншалықты маңыздылығын көрсете білген болатын.

А. Потебняның айтуы бойынша, сөздің қос мазмұны бар: біріншісі – сөздің этимологиялық немесе жақын жатқан түбірлік мазмұны; екіншісі – сөздің субъективті көп мағыналы мазмұны. "Сөзден біз сыртқы пішінді немесе түсінікті дыбысты, сол дыбыс арқылы объективацияланған мазмұнды және ішкі пішінді немесе сол сөз мазмұнын беретін жақын тұрған этимологиялық мәнді табамыз" [120, 145 б.].

Тілге, сөзге деген эстетикалық көзқарасты қалыптастыру жолында сіңірген еңбегінің арқасында А. Потебняны "лингвистикалық эстетика" мектебінің негізін қалаушы деп қарастыруға да болады. А. Потебня ресейлік мәдениеттанушылар, оның ішінде, лингвомәдениеттанымдық сарындағы ғалымдар М. Бахтиннің, В. Волошиновтың, А. Лосевтің философ, эстетик, мәдениеттанушы, филолог ретінде қалыптасуына зор ықпал еткен тұлға болатын.

А. Потебнядан бастауын алатын "мәдениет тілі" ұғымы тіл терминінің кең мағынасын пайдаланады. Әдебиет, кино, саясат, басқару ісі... – бәрін де мәдениет тіліне жaтқыза аламыз, өйткені олардың бәрі белгілі бір мәдени-әлеуметтік ақпаратты жеткізуші құрал болып табылады. Сөйтіп, мәдениетті семиотикалық жүйелер иерархиясы ретінде қарастыруға болатындығы айқын бедерленеді.

Тілдің антропоцентристік парадигмасының алдындағы салыстырмалы-тарихи және жүйелік-құрылымдық парадигмалардың негізгі ұстындары. ХХ ғасырдағы батыс қоғамындағы техника феномені. Техникалық сфера: субъективтілік мәселелерімен, субъективтіліктің жаңа өмірлік типтерінің қалыптасуымен байланыс. Ғылыми-техникалық мәдениеттің жаңа типінің қалыптасуы. Ғылыми-техникалық дамудың ақпараттық аспектісі. Рационалды құрастырудың доминантасы. Компьютерлік төңкеріс – адам бейнесінің, кейпінің және оның бос уақытының сапалы өзгеруі. Компьютерлік ойындар әлемі. Компьютерлік технология әлеміндегі адамның аддиктивті іс-әрекеті.

Э. Бенвенисттің тіл туралы пікірлері. М. Хайдеггердің тілді рух үйі ретінде берген түсіндірмесі. Л. Витгенштейннің «Тіл дегеніміз заттардың жиынтығы емес, орын алған айғақтардың жиынтығы» деген тұжырымдамасы. Батыс мәдениеті қоғамындағы жатсыну және затқа айналдыру феномені. Ғылым философиясы және ғылыми білім мәселесі. Ғылым және метафизика демаркациясы мәселесі. Философия беделін қайта ұғыну. Философиядағы тіл философиясының алатын рөлі мен қызметінің өзгеруі. Білім сциентизациясы мәселесі.

Структурализм және оның лингвистикалық басымшылықтары

Структурализм ХХ ғасыр Батыс философиясындағы басты ағым ретінде. Структурализм және семиотика пәнаралық ғылыми бағыттар ретінде. Мәтіннің структуралистік түсінігі. Структурализм генезисі. Структуралық лингвистика ХХ ғасырдың философиялық-теориялық парадигмасының қайнар көзі ретінде. Фердинанд де Соссюр және оның «Жалпы лингвистика курсы». Орыс формалдық мектебі. Прага линвистикалық үйірмесі. Француз структурализмі. М. Фуко және оның билік пен білім контаминациясы мәселесі. Сэпир және Уорфтың лингвистикалық қатыстылық теориясы. Мәскеу және Тартустық семиотика мектебі.

Тіл – заттай объектілерден мүлдем басқа дүние. Ол өздігінен білінбей, басқалар арқылы, яғни дыбыстар, жазулар және де өзге белгілер арқылы көрініс табады. Демек, тілдің болмыстан бөлек шындығы бар болар?! Осы тұрғысынан тіл мәселесіне ден қоя зерттеу жүргізген ғалымдардың бірі – Ф. де Соссюр өзінің “Жалпы лингвистика курсы” (“Курс общей лингвистики”) деген кітабында: “Түп мәнінде, тілде барлығы да психикалық сипатта, тіпті, оның материалдық және механикалық көріністеріне дейін психикалық сипатқа ие...”, - дейді [121, 7б.]. Ф. де Соссюр лингвистикасында тіл (“тұлғадан тысқары тұрған әлеуметтік зат”) жеке адамның сөйлеу актіне қарсы қойылған. Осы бір методологиялық қарсы қою Р. Якобсонда да бар. Ол туралы біз алдағы тарауларда кеңірек тоқталатын боламыз.

Жалпы, қазіргі батыс философиясындағы жаңа парадигма – лингвистикалық парадигма екендігі кімге де болса аян нәрсе. ХХ-ХХІ ғғ. философиялық мектептерінің көбі тілмен байланысты мәселелерді өз шығармашылықтарына негіз етіп, алға қояды. Тіл тақырыбы өз алдына көптеген кешенді мәселелер легін бірге ала жүреді. Ол белгі, мән-мағына, ұғыну, талдау, аудару және т.с.с. мәселелер. Мәдениет адам қолымен жасалған заттық артефактілер әлемі ғана емес, ол – сол қолдан жасалған заттарға берілген мән-мағына әлемі де. Адам ақыл-парасатының, зердесінің патшалығы болып табылатын мән-мағына әлемі – шексіз әлем. Нәтижесінде, мәдениеттің өзі де шексіздікке құлаш ұрған құрылым.

Біз әлденеге анықтама бергенімізде алдын ала оның мағынасын түсінетіндігімізді танытамыз. Берілген анықтамада бірнешеме ұғымдар кездеседі, оларды анықтау тағы да келесі бірнешеме ұғымдарға кезіктіреді... Осылайша, шексіздікке бет аламыз... Сондықтан анықтама берушіден анықтамасында кезігетін әрбір терминді түп-тұқиянына дейін анықтап беруді талап ету – абсурд. Ал мән, мағына сияқты жалпылауыш дерексіз ұғымдарға анықтама беру – қиынның қиыны. Мағына белгінің құрылымында болғанымен, өзінің актуализациясын тек субъектен, оның санасынан табады.

Мән – тәнсіз мағына, оның бекітілген даяр аты жоқ. Мән – айтылғанның, баяндалғанның, нарративтің одан айнымайтын ұқсасы, егізі. Айтылған сөз үнемі, қашан да мәнді болады, бірақ оның мағынасы түрлі болуы мүмкін. Мәннің түптің түбінде барар жері нонсенс – мәнсіздік. Міне, осындай парадокс та бар.

Мән (смысл) мен мағына (значение) оларды жұптап қолдануға үйреншікті санамызда қаншама бірдей болып көрінгенімен, бір біріне тепе-тең ұғымдар емес. Мағына – мәнді жеткізудің, көрсетудің бір құралы, ал мән – кез келген сөйлеу актісінің түпмақсаты, телосы ("telos").

Мән-мағынаны концептуализациялау барысында Гуссерль “ноэма” ұғымын еңгізеді. Ноэма – тәнсіз, құштарсыз мағына, яғни физикалық болсын, менталдық болсын тіршіліктен ада мағына. Мән де осы ноэма іспеттес. “Мән-мағынаның дыбысқа айналуы (конверсиясы) адамдардың өзара мұң-мұқтаж, ақыл-ойларымен бөлісуін мүмкін етеді” [122, 170 б.]. Қаза берсе шығара беретін терең де күрделі тақырып болғандықтан әрі өзіміздің тарау атауы қарыздар етіп отырған мәселе төңірегінен сөз қозғау керектігінен, осымен мән-мағына мәселесін қарастыруды үзе тұрып, аударманың лингвомәдениеттанулық мәселе екендігіне жақындау қажет.

Бұл тараушада бізді аударманы лингвомәдениеттанулық аяда қарастыру мәселесі қызықтырып тұрғандықтан, аудармаға мәдениеттануға да, философияға да, лингвистикаға да, тілтануға да икемді анықтама берер болсақ, онда аударма, біріншіден, тілдік дәнекерлік, байланысушылық түрі екендігін айтар едік, екіншіден, коммуникациялық тұрғыдан мәтіндік сәйкестілікті қамтамасыз ету жолы деп таныр едік, үшіншіден, мәдениеттердің өзара байланысының нәтижесінде мүмкін болмақ мәдени сұхбатты танытушы деп есептер едік. Осы анықтаманың құрамындағы қайта-қайта орағытылып тұрған маңызды ұғымдардың бірі тіл болып тұр.

Аударма – күрделі әрі көп қырлы адам әрекетінің түрі. Күнделікті аударманы «бір тілден екінші тілге» аудару деп қабылдаймыз, бірақ аударма барысы бір тілден басқаларға ауыстыру ғана емес. Аудармада әр түрлі мәдениеттер, әр түрлі тұлғалар, түрлі ойлау құрылымы, әр түрлі әдебиеттер, әртүрлі дәуірлер, дамудың түрлі дәрежесі, әр түрлі дәстүрлер кездеседі. Аудармаға мәдениеттанушылар, этнографтар, психологтар, тарихшылар, әдебиеттанушылар қызығушылық танытып, аударма әрекетін оның әр түрлі жақтарына сәйкес келетін ғылымдар шеңберінде зерттейді.

Қазіргі аударматанудың лингвистикалық базасының құрылуына әлеуметтік лингвистика да маңызды үлес қосты. Әсіресе, осы сұраққа келгенде бірін-бірі толықтырып отыратын мынадай екі ұстаным құндылық танытады. Бір жағынан, тіл белгілі бір мәдениеттің өкілі ретіндегі нақты этностың ерекшелігін көрсететін, оны басқа мәдениеттердің арасынан ажырата қарастыратын біртұтас әлеуметтік-мәдени құрылым ретінде қарастырылады. Басқа жағынан, тіл қоғамдық өмірдің көпқырлылығына және әржақтылығына, адамдардың бір мәдениет шеңберінде әлеуметтік, кәсіби және де басқа да көптеген ерекшеліктерінің болуына байланысты алуаннұсқалы (вариативті) болып келеді.

Август Шлегельдің адамның ақылы аударуды ғана біледі деуінің мәні осындайда еске оралады. Аударма мәселесіне тіл білімінің қызығушылық танытуы, салыстыра келсек, жақында ғана пайда болғанын және сонымен қатар, маңызды қиыншылықтарды басынан өткізгенін ескере кеткеніміз жөн. Қазірдің өзінде лингвистика жөніндегі көптеген негіздеуші еңбектер аударманы лингвистиканың ғана зерттеу объектісі ретінде қарайды.

Лингвистикалық зерттеу аударманы жан-жақты қарастырудың алғашқы сатысы. Лингвистика аударма процесін билингвизм мәселесімен байланыстыра қарайды. Билингвизмді зерттеу адамның екі тілдік жүйені пайдалануы мен сөйлеу барысындағы өзара әрекеттесуді қарастырады. Билингвизм мәселесі аудару іскерлігіндегі қарым-қатынасқа тікелей байланысты болады. Аудармашы, ең кем дегенде, екітілді жан.

Аударманың лингвистикалық мәселе екендігі туралы арнайы ізденістер жетіп артыларлық, ал соның лингвомәдениеттанулық ізденістерге қаншалықты қатыстылығын қарастыру осы параграфта біздің алға қойып отырған міндеттеріміздің бірі. Әртүрлі өзара әрекеттің тілдік процестегі ауызша коммуникациялық сипатталуы, бір жағынан, коммуникативті теңдік жағдайында өтеді, екінші жағынан, екі тіл бір-бірінен қайткен күнде де, әйтеуір, бір ерекшеленеді. Сол екі тілдің біреуі, басқасына қарағанда, ерекше басым роль ойнауы мүмкін. Аударма барысында адам бір тілді келесі басқа тілге сәйкестендіру жолын іздестіреді.

Мәдениет пен тілдің өзара қатынасы мәселесі тіл мамандарының қызығатын дәстүрлі объектісіне айналды деуге болады. Бірақ та соңғы он жылда “мәдениет” ұғымы тым кең түсінікке ие болды. Адамзаттың материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы ретінде оның дәстүріне, құндылығына, көзқарасына, мәдени институттарына, мінез-құлығына, тұрмысына, өмір жағдайына тән – бір сөзбен айтқанда, оның болмысының, санасының барлық жақтарына тән тарихи, әлеуметтік және психологиялық құбылыстардың барлық ерекшеліктерін қоса отырып, осы терминнің кеңейтілген түсініктемесі беріледі. Мәдениеттің мұндай түсінігі, әрине, адамның өмір сүруінің маңызды шарттары ретінде оған тілді және вербалды коммуникацияның барлық басқа аспектілерін қосады.

Теориялық тұрғыдан “мәдениет” түсінігінің жаңаша баян етілуі ары қарай екі бағытта дамыды. Бір жағынан, адам туралы глобалды ғылымның маңызды бөлігі ретінде жаңа ғылыми пән – “мәдениеттану” қалыптаса бастады. Басқа жағынан, дәстүрлі мәселе болып табылатын “тіл және мәдениет” мәселесі жаңа маңыздылық пен кең көлемділікке ие болды.

Вербалды коммуникацияның құралы ретінде тіл мәдениеттің маңызды бөлігі болып табылады және оның құрылымы мен қызмет етуінің барлық ерекшеліктері нақтылы бір тілдік ұжымға тиесілі мәдениеттің көрінісі болып есептеледі. Бірақ тілдің мәдениеттің басқа да элементтерімен байланысының күрделілігі мен тармақталған жанама түбірлер арқылы жүзеге асатындығын да ескеру керек. Қоршаған әлем, рухани өмір және адамдардың жүріс-тұрыс мінез-құлқы тіл категориялары мен формаларында қайта түзеліп, құрастырылатын және жүзеге асатын адам санасының белгілі бір когнитивті құрылымдарында көрініс береді. Когнитивті құрылымдар, әсіресе, тіл құрылымдарының қалыптасуы мен дамуы тек сыртқы факторлардың (мәдениеттің басқа элементтерінің) әсерінен ғана емес, сонымен қатар, өзінің бірыңғай когнитивті құрылым ретіндегі және тіл жүйесі ретіндегі ішкі заңдарының әсерінен де тәуелді болады.

Аудармашылық қызметтің заңдылықтарын зерттеуде тілді тасымалдаушылардың мәдениетімен тура немесе жанама түрде шартталған тіл ерекшелігі аса зор қызығушылық тудырады. Осындай ерекшеліктер тіл құрылымының түрлі деңгейлерінде, вербалды коммуникациялар ережелерінде, тілден тыс шындықты бейнелеудің тәсілдерінде табылуы мүмкін.

“Тіл – тілек, сезім мен ойды тасымалдаудың инстинктивті емес, таза адами тәсілі” [123, 123 б.]. Тілдің сөздік құрамының әлеуметтік-мәдени детерминацияланғандығы оңай анықталады. Адам іс-әрекетінің белгілі бір саласындағы атаулар санының мөлшері сол әрекет сферасының әлгі мәдениет үшін қоғамдық маңыздылығының дәрежесіне тікелей байланысты екендігі белгілі. Вербалды коммуникацияның түрлі жақтарының мәдени тұрғыдан шартталғандығын зерттеу аударманы зерттеу үшін маңызды. Біз жоғарыда аудармашылық қызметтің тек екі тілдің өзара әрекеті ғана емес, сонымен қатар, қос мәдениет арасындағы байланысты білдіретінін айтып кеткен болатынбыз. Әрбір жеке мәдениетті сипаттайтын қайталанбас ерекшеліктермен қоса, көптеген мәдениеттерге ортақ факторлар болатынын да ескеру керек. Сондай-ақ, түрлі мәдениеттер бір біріне әсер еткен және болашақта әсер ете береді де. Өмір ақиқаты мәдениеттердің томаға-тұйықтығын, түбегейлі түрде бір-бірімен тілге келе алмайтындығы туралы концепцияларды жоққа шығарады.

Бірақ, мәдениеттер арасындағы толық байланыс мүмкіншілігіне күмән туғызған күдіктер туралы кейбір лингвистер, этнографтар, әдебиетшілер, философтар және мәдениеттанушылар да айтқан болатын. Мысалы, тіл білімінде “Сепир-Уорф болжамы” деп аталатын концепция белгілі, мәдениеттануда О. Шпенглердің мәдени томаға-тұйықтық туралы айтқан ойлары бар және тағы басқалар.

Көбіне "лингвистикалық салыстырмалылық гипотезасы" деп аталатын бұл Сепир-Уорф болжамды концепциясы тіл құрылымы ойлау құрылымын және сыртқы әлемді тану тәсілін құрайды деген пікірден шығады. Э. Сепир мен Б. Уорф гипотезасының негізінде адамдар әлемді түрліше, яғни, өз ана тілі аясында танып біледі деген сенім жатыр. Әрбір тіл нақты шындықты тек соның өзіне ғана тән тәсілмен көрнекілейді, ендеше, түрлі тілдер өздерінің түрліше болып келетін “әлемнің тілдік суреттерімен” де ерекшеленеді.

Сепир-Уорф гипотезасында мынадай негізгі ұстанымдар бар:

1. Тіл сол тілде сөйлейтін халықтың өзіндік ойлау тәсілін мүмкін етеді.

2. Нақты әлемді тану тәсілі сол таным субъектісінің қай тілде ойланатындығына тәуелді.

“Біз әлемді бөліп-бөліп қарастырамыз. Оны ұғымдарға сыйдырамыз. Ал қай мән-мағынаны болмасын алдын ала келісілген жүйе бойынша белгілей береміз. Бұл келісім белгілі бір тілдік ұжым үшін маңызды және ол келісім біздің тіліміздің модельдерінің жүйесінде бекітілген” [124, 174 б.].

Б.Л. Уорфтың тұжырымдамасы бойынша, тіл – адам ойын анықтайтын форма. Тіл адамның өмірді қабылдауын және құрылымдауын анықтайды. Әрбір тұлға жастайынан ана сүтімен бірге бойына дарыған, қабылданған тіліне сай әлемнің тілдік картинасына ие. "Тіл біздің санамызды ғана ұйымдастырып қоймай, біздің таным процесімізде де өз орнын алады" [13, 54 б.].

Шындықты тану сипаты соны танушы субъект қайда ойлап тұрғандығына байланысты. Адамдар әлемді бөлшектеп, оны ұғымдарға сыйғызып, реттейді. Таным объективті, жалпы адамдық сипаттан ада: ұқсас құбылыстар тілдің түрлеріне байланысты ойлаудағы айырмашылық арқасында түрлі бейнелерге аударылады. Бұдан шығатыны, әртүрлі тілде сөйлейтін түрлі мәдениеттердің өкілдері арасында толық өзара түсіністіктің болуы мүмкін емес: тілдер түрлі мәдениет адамдарының ойлау жүйелерінің арасында алынбайтындай тосқауыл туғызады. Сондықтан, яғни тілдердің барлығы түрліше болып келгендіктен, олар аударманы априорлы түрде мүмкін емес деп, мәтіннің түбегейлі түрде аударылмастық табиғатын негіздеуге себеп болған.

Жоғарыда аттары аталған Сепир-Уорф сынды этнолингвистердің концепциясы, тағы бір қайтара нықтап қоятын болсақ, түрлі тілдердің жүйе-деңгейлері, яғни фонетикалық, артикуляциялық деңгейлері түрліше болғандықтан, ұғымдар жүйесінен тұратын концептуалды деңгейі бір-біріне сай келмейді деп біледі. Бұлар сынды ғалымдар болғанына қарамастан, аударма бар екендігі рас болса, онда аударылмастық абсолюттілігі мүмкін еместігін тәжірибе дәлелдеп отырғандай. Оның үстіне, қазірде аударматанушы ғалымдар арасында "аударылу аксиомасы" деген түсінік бар. Ендеше, аударылмайтын мәтін жоқ деген сөз.

Біз әрбір тіл өзіндік “әлемнің тілдік бейнесін” жасайтынын, ал соның аударма барысында туындайтын қиындықтардың басты себебі болып табылатындығын да жоққа шығара алмаймыз. Тіл құрылымы, шындығында, айтылған ойларды белгілі бір ретпен ұйымдастыра отырып, ақпараттың құрылу жолдарын анықтауға қабілетті. Бұл мәселеге біз әлі де көп тоқталатын боламыз. Сонымен, кез келген тіл сол тілде коммуникация жасалатын мәдениет өкілдерінің ой-санасының матрицасы, паттерні болып табылады. Сондықтан әлемнің тілдік картинасы туралы (Гумбольдт, Потебня) айтуға болады [7; 11]. Мәдени айырмашылық принципінің методологиялық және гносеологиялық құндылығы оның мәдени бірегейлікті тұжырымдауында ғана емес, мәдени бірегейліктің түрлі сценарийлерін анықтай білуінде жатыр. Бұл – көпэтникалық ортадағы мәдени коммуникацияны қалыптастыруда маңызды принцип. Оның үстіне, ол дұрыс мәдени саясат бағдарламасын жасап, жемісті халықаралық қарым-қатынас моделін жасауға да керек.

ЛИНГВОМӘДЕНИЕТТАНУДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЛИНГВИСТИКАЛЫҚ-МӘДЕНИЕТТАНУЛЫҚ ПӘНДЕР АРАСЫНДАҒЫ ОРНЫ
Қарым-қатынас, коммуникация сферасында тіл қоян-қолтық араласудың қажетті құралы ретінде, ақпарат тасымалдаудың белгілік-таңбалық формасы ретінде анықталады. Тілден мәдениеттің байлығын, оның рухани-материалдық құндылықтарын ғана емес, сонымен бірге, сол мәдениеттің өзінің қалыптасу жолын да, тарихын да, басқа мәдениет түрлерімен байланыса ықпалдасу ерекшеліктерін де лингвомәдениеттанулық призмамен көруге болады.

Лингвомәдениеттанулық ізденістер плюрализм, толеранттылық принциптерін, симуляция тәсілін ұстанады. Оларға қысқаша тоқталып кетер болсақ, былай: плюрализм принципі бойынша болмыстағы кез келген феноменге (мәдени, саяси және т.б.) толығымен үйлесімділік танытатын объективті заңдылық жоқ екендігі мойындалады. Болмыстың өзіне әуел бастан алуандылық, көптүрлілік тән. Мәдениеттің өзі әу бастан плюралды әлем. Ол – көпвекторлы (көпбағытты), көпполярлы (көпдіңгекті). Осы айтылғандарды мәдениеттің мәйегі – тілге де қатысты тұжырымдай аламыз. Сондықтан лингвомәдениеттанулық феномендерді плюрализм принципі негізінде қарастырған жөн.

Жоғарыда тоқталып өткен Сепир-Уорфтың лингвистикалық салыстырмалылық гипотезасына сай, аударма теориясында аударыларлық/аударылмастық мәселесі туындайды. Аударыларлық/аударылмастық теориялық альтернативасын П. Рикер өзінің "Аударма парадигмасы" ("Парадигма перевода") деген еңбегінде басқа альтернативамен алмастыру керектігі туралы айтады. Ол альтернатива – аударманың түпнұсқаға дәлдігі/дәл еместігі, сәйкестігі/сәйкессіздігі болып өзгеруі тиіс.

Лингвомәдениеттанулық құбылыс ретінде аударманы жан-жақты қарастыру барысында белгі, таңба, тіл, мәтін, интермәтін, дискурс және т.б. сынды бірін бірі туындата өрбитін ұғымдарға тоқтала кету керектігі анық. Аударма мәселесі тілмен, тілдік көптүрлілікпен тығыз байланысты. Тіл – мәдениеттің мәйегі әрі мәдени аударылуды мүмкін етуші құрал. "Тіл дегеніміз не?" деген сұрақ басқа сұрақтардан гөрі ХХ ғасыр рухани жағдаятын анықтайтын сұрақ болған еді деп сенімді түрде айта аламыз. Бұл сұрақтың маңызы тіл мамандарының таза кәсіби қызығушылығының шегінен шығып тұр. Тілге деген түрлі көзқарастың қалыптасуы оны объективациялауға, яғни оны ізденіс пәні ретінде алуға деген талпыныстан туындаған. Бірақ әйгілі философ Л. Витгенштейннің драматизмге толы тәжірибесі көрсеткендей, тіл туралы сұрақтың тереңін ақыл-ойдың қарауына түгелдей сыйғызып жіберу мүмкін емес екен.

Естеріңізге сала кетейік, "Логикалық-философиялық трактаттарында" [125] Л. Витгенштейн кемел таза тіл іздестіріп, соның мүмкіншілігін негіздеген болатын. Сол шығармасының қатты сындар соққысында қалғанын көрген әрі өзінің де тілге деген көзқарастарын қайта саралауға мәжбүр болған ғалым "айтып жеткізілуі мүмкін емес дүние жайлы үндемеген жөн" деп, біраз уақытқа дейін үн-түнсіз жүрген кездері де болған. Кейінірек ол өзінің тілге деген бастапқы ұстанымын түбегейлі түрде өзгертіп, "таза" тіл іздеу орнына күнделікті пайдаланыстағы "тазартылмаған" тілді қарастыруға кірісті [126]. Нәтижесінде, ол "еш қоспасыз стерильденген" таза тіл болмасына көзі жетіп, тіпті, тілішілік контексті ғана емес, сонымен бірге, тілден тысқары жатқан контекстіні де ескеру керектігін тұжырымдады. Ақыр аяғында, Л. Витгенштейн тілді пайдалану барысындағы мағына концепциясын туындатты.

ХХ ғасырда жаппай тілді философиялық тұрғыдан зерттеу басталды деп жоғарыда айтқан едік. Сол зерттеулерді топтап, төмендегідей үш кезеңге бөліп, рет-ретімен тезистер арқылы былайша беруге болады:

1. Тіл – ойдың негізгі құралы. Сондықтан тілді оның логикалық мәніне сай пайдалану таным туралығын береді. Бұл түсінік – логикалық позитивизм жолындағылардың түсінігі.

2. Тіл – ойдан тысқары, трансценденталды әлем. Сондықтан тілді түсініксіз мағыналардан ажырату таза ойлауға әкелуі тиіс. Бұны феноменологиялық ұстаным дер едік.

3. Тіл ойдан бұрын болған құрылым, ендеше, тіл категориялары ой категорияларын анықтайды. Бұл жол – структурализм жолы.

Мәдени жады тұқым қуалау жолымен, яғни генмен берілмейтіндігі белгілі. Демек, ол белгіге айналған, таңбалап салынған түрде ғана өз мұрагеріне жетеді. Белгі, таңба деп, ең кең де қарапайым түсінікте, алдын ала бекітілген әлеуметтік шарттылыққа сүйене отырып, әлдененің орнында тұрған, сол әлдененің орнын басып тұрғанның бәрін айтады. Адамзаттың жинақтаған білімі, шеберлігі, дағдысы, өзін-өзі ұстау формалары, салт-дәстүрлері тек қана нақты мәдениет жүйесінде қалыптасады. Сондықтан да белгі-таңба әрбір жаңа ұрпаққа сол ұрпақ тиесілі мәдениеттің мәдени ақпаратын сақтап, жеткізу үшін қажет деген сөз. Ондай тасымал түрлері өте көп (салт-дәстүр, әдет-ғұрып, өнер және т.б.). Солардың ішіндегі ең бірегейі тіл деуге толық негіз бар.

Адамзат тарихының өн бойында орасан көп белгі-таңбалар жасалынды, оларсыз адам әрекетін көзге елестету де мүмкін емес. Нақты адам үшін сол белгілер, таңбаларды немесе солардың жүйесін игеру, білу оның басқа адамдармен қатынасқа кіресілі, тиесілі екендігін танытады. Өздігінен бір де бір таңба құнды емес, ешбір мәні жоқ, тек қана ол нақты бір белгілер жүйесіне ену арқылы және өзара қатынас құруы арқылы бағалы. Мысалы, сәлемдесуге арналған белгілер жүйесі бар. Біздер қол алысып, кеуде қағысамыз, біреулер – тәжім етіп, иіледі және т.с.с. Осындағы қол алысу, кеуде қағысу, тәж ету өздігінен ешқандай құндылық емес, ал, бірақ адамдар арасындағы қарым-қатынас тұрғысынан алғанда олар үшін аса маңызды рәсім.

Барлық таңбалар жүйесі біріге келіп, белгілі бір социумның белгілі бір кезеңдегі мәдениетін құрастырады. Әрбір таңбаға белгілі бір мағына берілген, яғни әр таңба өзінің функциясы мен мазмұнына ие. Таңба мазмұны күрделі, көпжақты, сығыңқы ақпаратты бойына сыйғызады. Белгіге айналған әлем – аударылған әлем, өйткені ол өзінің түпкі нұсқасынан, түпкі жүйесінен мүлдем бөлек жүйеге, жаңа шындыққа айналдырылған әлем. Кез келген семиотикалық ізденісте белгі ұғымына сын көзбен қарауға тура келеді. Содан барып оның анықтамасын беру, оның тарихи дамуына тоқталу, оның басқа да таңбалаушылық тәжірбиелерге қатынасын және олардың арасындағы рөлін анықтау қажеттілігі туындайды.

Белгі-таңба бүгіндері тек лингвистиканың ғана емес, сонымен қатар, философияның да, оны тәсілдемелік негіз ететін мәдениеттанудың да орталық ұғымы. Белгілік-таңбалық қызмет тек қана адам бойында ғана кездесетін ерекшелік. Жануарлардың өміріндегі сигналдар, мысалы, дыбыстар арқылы, жүріс-тұрысының өзгеруімен берілетін сигналдар эволюция нәтижесінде пайда болған әрі олар тұқым қуалау жолымен ұрпақтан ұрпаққа беріліп отырады. Тек адам ғана үнемі өзіндік белгілер жасайды, оларға белгі туралы мағлұмат тұқым арқылы жетпейді. Белгілер – адамзат мәдениетінің тіршілік ету формасы, болу түрі. Бірақ та осы бір адам қабілеті басқа мәдениеттерді қабылдау және түсіну барысында үлкен мәселе де туғызатындығы жайлы алдыңғы тараулардағы аударыларлық/аударылмастық дилеммасы, Сепир-Уорфтың лингвистикалық салыстырмалылық теориясы туралы жазған тарау-бөлімшелерде айтқан едік.

Тілдің белгілік-таңбалық табиғатына тоқталмастан бұрын, осы арада белгі-таңба туралы тереңірек мағлұмат бере кеткен жөн. Осы ізденісте белгі-таңба деп қатар беріп отырғанымыз қазақ ауызекі тіліне тән сөздерді қосарландыру тәсілінің әсері емес. Ол тілге қатысты контексте белгі мен таңбаның ара жігін ажырата қараудың қиындығында болып тұр. Ол бір біздің басымыздағы жайт емес, тіпті, филолог ғалымдардың өздері де анық-қанығын ажыратпаған мәселе. Өйткені тіл біліміне қатысты зерттеулерде тілдің таңбалық сипаты туралы айтылғанмен, аракідік таңба мен белгіні теңдес ұғым ретінде баламалай қолдануға да кезігеміз. Ж. Дерриданың "Грамматология жайында" деген үлкен шығармасын аударушы Ә. Қодар "таңба" сөзін қолданады. Бірақ көптеген философиялық, мәдениеттанулық оқулықтар, анықтама-сөздіктер мен мақалалардан біз ғалым-зерттеушілердің тілді белгілер жүйесі деп алатындығын да білеміз. Осындай жағдайды есте ұстай отырып, бұл диссертациялық жұмыста тілге қатысты белгі-таңба қосарлы тобының арасын ашпай алып отырмыз. Дегенмен, сол екі сөздің де мән-мағынасына тереңдеген жөн.

Картезиандық адам типінің тоқырауы мен мәдениет дегуманизациясы нигилизм философиясының мұрасы ретінде. Құдай және адам «өлімі» философиясының эсхалогиялық дискурсі. С. Кьеркегор, А. Шопенгауэр, Ф. Ницше философиялары классикалық мәдениеттің тарихилығы, рационалдылығы, антропологизміне және батыстық өркениет моделіне сын ретінде. ХХ ғасыр басындағы әлеуметтік-мәдени орта. Ғасыр басының мәдени авангарды. Осы кезең мәждениетіндегі философиялық-теориялық және көркемдік-эстетикалық қозғалыстаро. ХХ ғасыр басындағы мәдениет қайраткерлерінің көркем-эстетикалық манифестері.

Модерн және реализм: эпистемалар мен эстетикалық құндылықтардың ауысуы. Позитивизм және модернизм. Декаданс және гуманистік оптимизм. Соцреализмнің көркемдік әдісі. Тоталитарлық қоғамдардың мәдениеті. Әлеуметтік ортаның модернизациясы және модерн мәдениеті. Модернизмнің теориялық және философиялық негіздері. А. Бергсонның интуитивизмі. Э. Кассирердің рәміздік формалар философиясы.