Этнолингвистиканың лингвомәдениеттанудың қалыптасуындағы орны

Этнолингвистиканың лингвомәдениеттанудың қалыптасуындағы орны.

Белгіге қарабайыр түсінік беретін болсақ, ол – өзінен бөлек басқа бір нәрсені, затты, құбылысты білдіретін және басқаларға жеткізетін құрылым. Барлық белгілер үшін ортақ функция – оның бізге өзінен өзгеше басқа нәрсені білдіретіндігі деп анықтайды Ә. Тұрғынбаев пен Л. Нұсқабаева [62, 216 б.]. Белгі өзінің басқа зат пен сол затты қабылдаушы (рецептор) арасындағы атқаратын қызметіне қарай анықталатындығын көрсетіп тұр. Демек, белгі интенционалды, яғни үнемі бірдеңеге бағытталған. Ал, жалпы, интенционалдық деп сананың затты көздейтіндігін білдіретін және өзінің әлемде барлығын танытатын сананың қасиетін айтады.

Белгілер: табиғи, иконалық, конвенционалды, вербалды және т.б. болып бөлінеді. Белгілер жіктемесін ғалымдар түрліше беруі мүмкін, бірақ олардың барлығын осында келтіріп жату мүмкін де емес әрі біздің ондай алға қойған міндетіміз де жоқ.

Табиғи белгілерге табиғаттың құбылыстары мен заттар жатады. Бірақ заттар әлде құбылыстар өздігінен белгі болып табылмайды, соны белгі деп қабылдайтын субъект үшін ғана ол белгі қызметін атқарады. Тарата айтар болсақ, ондай белгіні белгі-нышан десе де жөн, өйткені ол белгі басқа зат туралы қажетті ақпарат жеткізеді. Мысалы, түтін – жанып жатқан оттың нышаны; жүрек соғысы – тіршіліктің нышаны; дененің қызуының көтерілуі – науқастану нышаны; қалың қара бұлт – болар жаңбыр нышаны және т.с.с.

Иконалық белгі дегенде "икона" сөзінің этимологиялық мәніне негіздеп айтып отырмыз. Грек тіліндегі "еісоn" қазақшаға "кескін", "сурет" деп аударылады. Демек, иконалық белгі дегеніміз белгі-кескін, белгі-бейне. Бұл белгілер табиғи белгілерден өзінің жасандылығымен, артефактылығымен ерекшеленеді. Оны қазақ тіліндегі таңба деген ұғыммен алмастырсақ та болғандай. Мысалы, жақында мектеп барын білдіретін арнайы таңба жол үстіне салынады, көпшілік орындарында дәретхана, эскалатор-баспалдақты танытатын таңбалар қойылады. Әлгі кескін-бейнелерге қарап адамдар ненің қайда екенін ажырата алады. Кезінде қазақтар табын-табын сиырлар, үйір-үйір жылқылар, отар-отар қойларын өзгелердікінен ажырату үшін таңба салатын болған. Мысалы, қазақтар малына өз руының не атасының белгісі болып есептелетін рәміздік бейнені таңбалап салған. "Тайға таңба басқандай" деген тұрақты сөз тіркесі де соны аңғартады.

Белгі мен таңба өзара бір-бірімен етене байланысты ұғымдар. Сондықтан, кейде ол екеуі бірінің орнына бірі жүре беретін сияқты болып көрінеді. Дегенмен, олардың аражігін ашып алмаса тағы да болмайды. Меніңше, белгі ұғымының мағынасы таңба ұғымының мағынасынан әлдеқайда кең әрі дерексіздеу, абстрактілі. Белгі нақты шындықтағы зат пен оны қабылдаушы адамның санасын жалғастырушы құрылым. Өз сезім мүшелерімен қабылдаған шындық әлемінің нысанын адам өз санасында белгі арқылы – ең алдымен, тілдегі сөз арқылы көз алдында ұстайды. Сондықтан да біз тілді белгілер жүйесі деп айтамыз.

Ал таңба қазақи тілдік санада, оның мал шаруашылығымен айналысқан тұрмысында нақты күнделікті қажеттіліктерді өтеу үшін қажет әрекет нәтижесі ретінде көрініс тапқан. Демек, таңба әлдененің белгісі деп қабылданғанды бейнелеп, бірдеңеге басып беру қызметін атқаратын құрылым және сонысымен де ол абстрактылық деңгейі одан жоғары жатқан белгі ұғымымен салыстырғанда "жерге жақынырақ" тұрған сияқты. Осы орайда малдың кімнің жеке меншігі екендігін анықтау үшін қойылатын рутаңбаның жалпы адамзаттың жазу-сызуының пайда болуына әкелуі мүмкін екендігін бірнешеме әліпбилер түпнегізінде жатқан белгілерді салыстыру арқылы дәйектеген ғылыми еңбектер [52, 226-227 бб.] барлығын да айта кеткіміз келеді. Таңба интернационалдық термин "штамп" дегенге барып саяды. Бірдеңені алдын ала кескіндеп алып, соны әлдененің белгісі ретінде үсті-үстіне басып отыру – таңбалау қызметі. Осы орайда, тіл болмысты таңбалайтын белгі деген ойтұжырым орынды болмақ. Расында, тіл сөзден болмыстың бүкіл алуан түрлілігінің таңбаларын жасап алып, оны сөйлеу барысында, мәтін жасау барысында қайта-қайта таңбалап тұрған іспетті. Сөз ету дегеніміз таңбалау, есім беру дегеніміз – таңбалау, атау қою дегеніміз – таңбалау.

Белгіні онтология терминдерімен анықтау қиынның қиыны. Ол – үнемі анықтамадан ысырылып шығу күйінде болатын сусымалы шындық. Вербалды, немесе табиғи тілдік белгілер – адамзат мәдениетінің іргетасы. Ол мәдениеттің семиотикалық негізін құрайды. Сонымен, тілді орталық семиотикалық (белгілік) жүйе деп жалпылама анықтама береміз. Осы жерде семиотика, сол сияқты, онымен бірдеңгейлес семиозис, семиология деген терминдерге тоқталып кету абзал. Семиотика мен семиологияны синоним деуге де болады, өйткені олардың зерттеу пәні біреу ғана, ол – белгі. Бірақ, ғылыми жұмыстарда бұл екі терминнің қолданысқа түскендігі олардың арасындағы нәзік айырмашылықты анықтауды қажет қылады деп білеміз.

Семиотика ғåðìèíiн (ãðåк. semeion - áåëãi) àëғàø ðåғ Äæ. Ëîêê “Àäàì àқûë-ïàðàсàғû æàéûíäà” (“Îïûғ î ÷åëîâå÷åсêîì ðàçóìå”) àғғû åңáåãiíäå áåëãiëåð ғóðàëû æàëïû ғûëûì ìàғûíàсûíäà қолäàíғàí áîëàғûí. Сол мағынасынан аса алшақтай қоймаған күйде қазірде семиотика áåëãiëåð æүéåсiíiң (ғàáèғè ғiëäiң, æàсàíäû ғiëäiң, ғүðëi сèãíàëäûқ æүéåëåðäiң, êîìïüþғåðëiê áàғäàðëàìàëàðäûң ғ.á.) қàсèåғғåðií çåðғғåéғií ôèëîсофиялық-теориялық ғûëûìè пән дегенді білдіреді. Ол ÕÕ ғ.-äà äүíèåãå êåëãåí êèáåðíåғèêà, ìәäåíèåғғàíó, âèðғóàëèсғèêà сûíäû ïәíàðëûқ êүðäåëi ғûëûìäàðғà æàғàäû. Семиотикаíûң íåãiçãi ïðèíöèïғåðií àëғàøқûëàðäûң áiði áîëûï àìåðèêàí ëîãèãi ×.С. Ïèðс қàëûïғàсғûðäû. Ô. äå Сîссþðäiң ûқïàëûìåí семиотика ëèíãâèсғèêàëûқ áàғûғ àëäû. 1960-70 æж. семиотикаíûң екі iði ìåêғåái қàëûïғàсғû: ôðàíöèÿëûқ (Êëîä Ëåâè-Сғðîсс, Àëüãèðäàс Ãðåéìàс, Öâåғàí Ғîäîðîâ, Ðîëлàí Áàðғ, Þëèÿ Êðèсғåâà) æәíå ìәсêåóëiê-ғàðғóëûқ (Þ.Ì. Ëîғìàí, Ç.Ã. Ìèíö, È.À. ×åðíîâ - Ғàðғóäàí; Â.Í. Ғîïîðîâ, Âÿ÷. Âс. Èâàíîâ, Á.À. Óсïåíсêèé, È.È. Ðåâçèí – Ìәсêåóäåí). Міне, қысқаша анықтамалық мағлұмат осындай болмақ.

Семиозис – семиотиканың пәні. Ендеше, семиозис деп әлденебір нәрсенің белгі, таңба ретінде тіршілік ету процесін айтады. "Семиотика – семиозис туралы ғылым" [127, 37 б.], ал семиозис – таңбалау түрлері (қоғам, ойлау және т.б.) мен таңбалау заңдары. Семиотика “не ғылым бола алмайды, не ілім, не доктрина да емес, ол – антидогматикалық, сыни белгілер теориясының нақты істегі көрінісі” деп Е. Росси-Ланди [35, 334 б.] анықтаған екен деп семиотиканың логика мен лингвистикаға сүйеніп туындаған пәнаралық ғылым екендігін айтпасқа тағы болмас. Онда “әлем” мен “мәтін” бір бірінің өзіндік көрінісі болып табылады әрі мәтін – тілге аударылған әлем деп қарастырылады.

Семиотика тәсілі – аксиоматика тәсілі, яғни оны не дәлдеп болмайсың, не жоққа шығара алмайсың, бірақ негіздеп беруге болады. Құрылымдық-семиотикалық талдау ұстанымдар саналуандығы мен мәтінді талдаудың бәсекелестігі жағдайын моделдеуді мақсат тұтады. Семиотика, Ю. Кристеваның түсінігінде, толықтай модель өндірісі болып табылады.

Тіл туралы болсын, сол тілге түгелдей негізделген мәдениет туралы болсын семиотикалық тұрғыдан қарау заңды, өйткені адами әрекеттің қай түрінен болсын таңба-белгілік, рәміздік табиғатты көруге болады. Оның басты себебі тілдің, яғни таңбалық жүйенің айнала қоршаған шындықты құрастыратындығында болып тұр. Кезінде Л. Витгенштейн менің тілімнің шекарасы менің өзіндік әлемімнің шекарасы болып табылады деген еді. Ол формуланы таза өмірлік утилитарлы тиімділік тұрғысынан адам қаншалықты көп тіл білсе, соншалықты көп әлем ашады деп тұжырымдауға болады. Сонымен қатар, ол формуланың бейпрагматикалық, яғни философиялық мәні бар екендігін де айта кету керек. Ол қоршаған нақты шындықтың тілмен жанамалай негізделетіндігі туралы, тілдің объективті шындықты өз жүйесінің ішінде бөлшектеп, қайта құрастыратындығы туралы, сөйтіп барып белгілі бір мәдениетке, белгілі бір тілге ғана тән әлем бейнесін жасап шығаратындығы туралы тұжырым. Әрине, бұл – тіл физикалық шындықты да өзі құрап шығады деген сөз емес, бұл – тілдің әлгі шындықты социумға бағыштайтындығында деген сөз. Демек, тілді адам өмірінің жеке мәселелерін – қарым-қатынас пен ойлау мәселелерін шешетін құрал деп қана емес, одан кеңірек, яғни өзімізді қоршаған шындықты бізге түрлендіре жеткізуші, біз бен нақты әлемнің ортасын белсенді қатынасымен жалғастырушы таңбалық жүйе деп қарастыру керек. "Тіл дәйектері сол тілде сөйлеушілер үшін олардың күнделікті тәжірибесінің бір бөлігін құрастырады және сондықтан да ол тексеру мен сынай қараудан өтпейді. Ендеше, кімде кім, табиғи қисындылыққа сүйене отырып, зерде туралы, логика туралы және дұрыс ойлау ережелері туралы пайым құратын болса, ол, әдетте, оның өз тіліндегі немесе тілдер тобындағы оның күнделікті тәжірибесінің бір бөлігі болып табылатын таза грамматикалық фактілер желісіне еріп отырады. Бірақ оның басқа тілдер үшін де дәл солай болуы міндетті емес, демек, ойлаудың ортақ негізі бола алмайды деген сөз" [13, 206 б.].

Осының нақты тілдік материалдағы көрінісін Бенджамен Уорфтың "Отношение норм поведения и мышления к языку" [128] деген шығармасындағы ортаеуропалық стандарт тілі (SAE – Standard Average European) мен хопи тілін салыстыру барысында, ондағы дерексіз ұғымдар туралы түсініктер айырмашылығын келтіру барысында, тілдің мәдениет пен психологияны негіздеуін көрсету барысында табамыз.

Мәдениет семиотикасы туралы біраз ойлардың негізін қалаған ұлы орыс лингвисті, эстетигі және философы А. Потебня (1835-1891) болды. Оның пікірінше, тіл адамдардың іс-әрекетін басқарушы, олардың өзін-өзі танушы және қоршаған дүниені игеруші құралы. Тілдің негізінде эстетикалық фактор жатыр, себебі тіл қашанда шығармашылық күй кешеді, қашанда адам рухының тұрақты әрекеті болып көрінеді. А. Потебня үшін тіл біздің күнделікті түсінігіміздегі сөздер жиынтығы емес, ол – өзіндік философиялық және ғылыми жүйе. Белгілі бір тарихи кезеңдерде тіл өзімен ғылымды да алмастыра алады. "Кейде тіл өзіне ғана тиесілі құралдар арқылы ойды жалпылайды және абстрактылайды. Кейінірек дәл осы жолмен ғылым да жүріп отырады" [129, 38 б.].

Жоғарыда аталған терминдер қатарынан анықталмағаны семиология болып тұр. Семиология — сåìèîғèêà ғåðìèíiìåí қàғàð қîëäàíûëàғûí ғåðìèí. Îë ғië ғåîðèÿсûí æәíå îíûң áàсқà äà áåëãiëåð æүéåсiìåí áàéëàíûсûí áiëäiðåäi. Енді семиотика мен семиология арасындағы өте нәзік айырмашылыққа тоқталатын кез жетті. Сонымен, семиотика белгілер туралы жалпылама теориялық ғылыми пән болса, семиология – қоғам шеңберінде белгілер өмірін зерттейтін ғылым.

Семиология ғåðìèíií Ô. äå Сîссþð åíãiçãåí áîëàғûí. Семиологиянû äàìûғóғà Ð. Áàðғғûң да øûғàðìàëàðû êөï әсåð åғғi. Îëàðäûң ғүсiíäiðói áîéûíøà, àқïàðàғ àëìàсóäûң ғàáèғи ғiëäåí áàсқà äà êөïғåãåí áåëãiëåð æүéåсi áàð. Ìәäåíèåғғiң àëóàí ғүðëi áөëiêғåðiíiң әðқàéсûсûн өçiíäiê áið ғiëäiê æүéå äåï ғàíóғà болады. Ғàғàì, àçûқ-ғүëiê, êèiì-êåøåêғåí áàсғàï әäåáèåғ, êèíî, àðõèғåêғóðà æәíå ғ.á. – ìәäåíèåғғiң ғiëäiê æүéåëåði áîëûï ғàáûëàäû. Тіпті, мәäåíèåғғiң өçií äå ìåғàғië äåï ғàíóғà áîëàäû, өéғêåíi ìәäåíèåғғi ғàңáà-áåëãiäåí ғûсқàðû, ÿғíè ғiëäiê-áåëãiëiê æүéåëåðäåí áөëåê қàðàсғûðóғà áîëìàéäû. Тілдік құрылымдар мен олардың белгі-нышандары мәдениетте бар көптүрлі жүйелерді туындататын схемалар ретінде қарастырылады. Сөйтіп, тіл, өнер, мәдениет қалған жүйелер үшін негізгі аналогиялар ретінде алынады.

Семиологияны формалар туралы ғылым деп те анықтай аламыз, өйткені ол мағынаны оның мазмұнына тәуелсіз түрде зерделейді. Р. Барт айтпақшы, семиология метафизикалық қақпан емес, басқа ғылымдар қатарында орналасқан қажетті ғылым, бірақ оның жалғыз өзінің күші белгі сынды сусымалы шындыққа жетпесі анық [130, 237 б.]. Сондықтан оған көмекке лингвистика келеді. Содан “...семиолог ақыр аяғы – ерте ме, кеш пе, әйтеуір бір – өз жолында тілге кезігері сөзсіз. Ол тілді өз белгілік жүйелерінің моделі ретінде ғана емес, сонымен қатар, конститутивті элемент ретінде де, орталық буын ретінде де, белгіленуші ретінде де кездестіруге мәжбүр” [130, 248 б.]. Лингвистика табиғи тілден тұратын хабарлама нәтижесіндегі коммуникация түрін зерттейді. Лингвистика – сол жалпы ғылымның бір ғана бөлігі: семиология ашатын заңдардың лингвистикаға да қатысы болады.

Семиология белгілер мен белгілер жүйесінің ең жалпы: "белгі дегеніміз не?", "белгі қандай заңдарға бағынышты?" деген мәселелерімен айналысатын ғылым болғандықтан, семиология мен лингвистиканың шешетін сұрақтарының өзара байланысты екендігі күмәнсіз. Бірақ, Соссюрдан кейін қалыптасқан осы бір дәстүрлі тұжырымға Р. Барт “лингвистика белгі туралы жалпы ғылымның бір бөлігі, тіпті, ерен тұрған бөлігі бола алмайды; керісінше, семиологияның өзі лингвистиканың бөліктерінің бірі" деп қарсы шығады [131, 249 б.], өйткені семиологияның зерттейтін объект-белгілері қандай болса да (ишарат, дыбыс, сурет және т.б.), оны танып-білу тек қана тіл арқылы жүзеге асатындығы сөзсіз.

Сонымен, тіл кең мағынада алынған семиотика-семиологиялық процесс (“дискурс”) болып табылады. Семиотика-семиология тілді және басқа да белгілерді лингвистикалық тәсілді қолдана отырып зерттейді. Семиотикалық процестің біртұтастығында тіршіліктің толығымен салыстырмалы рөлі сахнадағыдай “ойналып шығады”.

Тілдің таңбалық сипаты туралы мәселенің тарихы ұзақ. Алайда, бұл мәселенің кең көлемде қойылуы Фердинанд де Соссюрдың "Жалпы лингвистика курсы" деген кітабының жарыққа шыққан кезінен басталады. Ол тілді таңбалар жүйесі деп есептейді де, оны таңбалардың кез келген жүйесімен қатар қойып, солармен барабар деп қарайды. Тіл тек коммуникативтік құрал емес, сонымен бірге, адам болмысының, оның мәдениетінің көрінісі, өйткені мәдениет таңба, белгіден тысқары, яғни тілден тысқары өмір сүре алмайды. Адамды түгелдей дерлік таңбалық әлем қоршаған, өйткені адам болмысының өзі таңбалық, тілдік болмыс. Адам бір мезгілде таңбаны тудырушы да, оны талдаушы да, оны пайдаланушы да.

Тілдің таңбалық табиғаты мәселе ретінде көтерілгенде сөздің лексикалық мағынасын аттап өту мүмкін емес. Сөздің екі жағы бар: Ф. де Соссюрдың терминологиясы бойынша, оның бірі – таңбалаушы, екіншісі – таңбаланушы. Жалпы, лингвистикада дәстүрлі түрде белгіні (таңбаны) белгілеуші-таңбалаушы (означающее) мен белгіленуші-таңбаланушы (означаемое) бірлігі ретінде анықтап келген болатын. Фердинанд де Соссюр белгіні екі беті бар қағаз парағымен салыстыра қарастырған. Қағаздың бір беті – белгілеуші, ал екінші беті – белгіленуші болып елестетілмек. Таңбалаушы – сыртқы жақ, ол – дыбыстар тіркесінен тұратын сөздің дыбыстық жамылғышы, ал таңбаланушы – ішкі жақ, ол – мағына, мазмұн, ұғым. Соссюрдың, осы екі ұғымды мәнге қатысты ғылымдардың барлығы үшін қажетті деп білгені де орынды.

Сонымен, Ф. де Соссюр тілді белгілер жүйесі деп санайды, әрбір белгінің екі жағы бар: білдіруші, белгілеуші және белгі арқылы білінуші, белгіленуші дегенді айтып кеттік. Осыны басқашалап айтар болсақ, тілдік белгі өз құрамына дыбыстық бейнені (белгілеушіні) және де мән-мағынаны (белгіленушіні) енгізді. Ендеше, бұл тезистен тіл дегеніміз форма, кез келген мазмұнды сипаттаушы құрал болып шығады.

Осы екі элементтің (таңбалаушы мен таңбаланушы) бірін басым деп қарастыру, нақтылай кетсек, таңбаланушыны (яғни мән-мағынаны) алғашқы, негізгі, басым деген эпитеттермен байланыстыру өздігінен түсінікті сияқты. Міне, осы айтылған дүние дәстүрлі лингвистиканың "метафизикалық" элементі болмақ. Сонымен, белгіленуші мән-мағынамен, болмыспен тікелей байланысты деп есептелінеді. Соның нәтижесінде, тіл – ойдың қосалқы құралы, ал жазылған хат – ауызекі сөзді жеткізу құралы болып, екінші реттегі ұғымдар санатында көлеңкеде қалып қойған. Бұлардың барлығы: тіл – ойдың құралы, хат – тілдің құралы деген сатылы бағыныштылыққа сүйенген көзқарастар дәстүрлі фоноцентристік лингвистика үшін, орталықтандырылған метафизика үшін дағдылы түсініктер еді.

Кейінірек айтылатындардың алдын орағытып, сондай фоно-логоцентристік метафизикаға күмән келтірген, оны философиялық-лингвистикалық талдаудан өткізген Жак Деррида екендігін, оның деконструкция әдісін пайдаланғандығын да осы тұста бір мәрте айтып кеткіміз келеді. "Деконструкция – Дерриданың грамматологиялық стратегиясының негізгі тәсілі. Ол дегеніміз таңбадағы белгіленушінің (мән-мағынаның) іргелі негіз екендігін жоққа шығару еді. Деррида белгіленушіні симулякр ретінде танытады" [49, 5 б.].

Тілді түсіндіруді Фердинанд де Соссюр оның бастапқы мәнін хаттан, жазу-сызудан ажырата қарастырумен жалғастырады. Ф. де Соссюрдың түсінігінде тіл мен хат түрлі белгілер жүйесі болып табылады. Хаттың мәні тілді бейнелеуде жатыр дейді, яғни хат – таза фонетикалық құбылыс. Сәл кейінірек Соссюрдың бұл идеясына қарсы шыққан Р. Барт, Ж. Дерриданың хат түгелдей фонетикалық, яғни дыбыстық сөз бейнесі дегенмен келіспейтіндігін негіздегінін де білеміз.

Соссюр лингвистиканың пәні ретінде дыбысталған сөзді, айтылған сөзді ғана анықтайды. Соссюрдың түсінігінде, тіл – адам миында қордаланған объективті шындық, дайын формалар. Ал айтылған сөз (речь) – объективті шындықтың жеке тұлғадағы көрінісі, яғни сөз кісілік, даралық, тұлғалық бастама. Сонымен қатар, Соссюр тіл мен қоғам тарихының байланысы туралы маңызды мәселені көтерді. Ол тілдің екі қыры бар екенін айтады: синхрония (бірмезеттілік, яғни тілдің өз жүйесіндегі болмысы) және диахрония (тілдік факторлардың уақыттағы кезектілігі, яғни тілдің тарихи-қозғалмалы жағы).

Тілдің белгілік табиғатына қатысты философиялық дискурс құру, жалпылама ойшолу жасау барысында тілдің өзін ұмыт қалдырмас үшін тілді философиялық, мәдениеттанулық қырынан зерделеп жүрген ғалым-зерттеушілердің бәрінің болмаса да, сол тіл мәселесін бірегейлегендерінің нақты көзқарастарын келтірген де жөн.

Ғылым әлеміндегі көптеген концепциялар тек қана шындыққа жақындау жолы болып табылатындығы белгілі. Олар қашанда салыстырмалы дүниелер. Олар шындықты категориялық торға түсіруге тырысатындай болып көрінеді маған. Сол сияқты, философияның болсын, мәдениеттанудың болсын лингвистиканың ғылыми әдістемесін өз мәселесін шешу барысында пайдалануы шындықтың тағы бір қырына жақындау барысында зор рөл атқарады. Көтерілген бір мәселе төңірегінде алуан түрлі ой толғаныстар, дәлелді тұжырымдар шығатындығы белгілі. Соның дәлелі ретінде Ф. де Соссюрдың концепциясының лингвистикадағы маңыздылығына нұсқан келтірмейтін, бірақ оның кейбір тұстарын сынға алатын ізденістер жетіп артыларлық. Ол туралы осының алдында да бірер сөз айтылған еді.

В. Брендаль да “Структуральная лингвистика” деген мақаласында [132, 48 б.] Соссюрдың құрылым (структура) түсінігінде қарапайым элементтердің шоғырлануына қарама-қарсы бір біріне тікелей байланысты өзара тәуелді құбылыстардан тұратын біртұтастық жатқандығын көрсетеді.

Алдында айтылғандай, Соссюр тілдік әрекетті (langage) тіл (langue) мен айтылған сөздің (parole) қосындысы деп қарастырады.
Langage = langue + parole
Бірақ осы теңдіктен Соссюрдің жіберген қателігін көрсеткендер қатарына Г. Гийом жатады [132, 75 б.]. Ол сөйлеушінің бойында пайдалануға даяр тілдің бар екендігін әрі сөйлеушінің оны сөйлеу үшін, бірдеңені керек кезінде айту үшін қолданатындығын, яғни дайын тілдің айтылу болып табылатын сөзге айналған тұстағы мәселесін көтереді. Тілден сөзге айналу виртуалды, ойдағы айтудан шынайы өмірдегі сөз айту актісіне айналу дегенді білдіреді дейді Г. Гийом. “Ойдағы сөзге шындықтағы сөздің алуан түрлілігі қарсы қойылады. Шындықтағы сөз сол сөзді айтушыларға тәуелді, ал бір ғана айтушы болған жағдайда – сөз сөйлеу жағдайына тәуелді” дейді Г. Гийом. [132, 78 б.]. Сөйтіп, ол Соссюрдың схемасын түрлендіріп, тілдік әрекетті (langage) тілден (langue) сөйленген сөзге (disсourse) дейін көтерілу (қосынды емес!) деп біледі.

{ parole

“Жүйе үшін ақиқаттық танытатын заң бойынша, жүйе қашанда біртұтас және дәл солай бола тұра, көптүрлі, өйткені ол өз бойына құрамдас бөліктерін жинай жүреді. Бір элементтен тұратын жүйе жоқ. Жүйе идеясы міндетті түрде бинарлықты талап етеді: жүйе болу үшін, ең кем дегенде, екі құрамдас бөлік болуы тиіс”, - дейді Гийом [133, 80 б.].

Соссюр сөз сөйлеуді (parole) тіл білімінің шеңберінен негіздеп шығарды. Сөйлеу мен тілдің бір-бірімен тығыз байланысты екені белгілі. Бұл мағынада сөйлеу индивиуалды, өйткені сөйлеу актілерін жеке адамдар жүзеге асырады, бірақ тілдесу үшін бұл индивидтер қоғамдық практикада қалыптасқан және бәріне ортақ тілдік таңбаларды, дыбыс шығару мен оның мағынасын қолдануы керек. Бұдан шығатыны – сөйлеудің әлеуметтік негізі бар және ол ортақ заңдылықтарға ие. Бұл тұжырымның аударма үшін маңызы зор, өйткені аудармашы тіл жүйесімен емес, сөйлеу туындысымен жұмыс істейді.

Ксенофонт герменейя – тілдік қабілет – құдай сыйы деп айтқан екен. Қазірде сол түбірден тараған герменевтика – сөзге қатысы бар ғылыми пәндердің барлығына ортақ тәсілдеме. Ол басқа тәсілдемелерді жоққа шығармайды, бірақ, әсіресе, жоғары материялар туралы толғанған философия үшін, мәдениеттану үшін таптырмас түсіну жолы. Сөйлесу құдіреті бізге туа берілген, біз бірдеңелерді дыбыстап айта аламыз. Дегенмен, тіл құдіреті туа берілмеген. Тіл өзін ойлауға ашты, сөйтіп ойлаудың өзін өзгертті. Әйтпесе тілді ойлау өзінің көмекші құралы ғана деп түсініп келді емес пе? Ойлауға ашылған тіл бізді біраз трансценденталды ой кезулерден кейін өзіміздің бастапқы мәнімізге, өзіміздің "болмыс үйіне" (Хайдеггер), өз "босағамызға", өз "болмысымызға" қайтарды.

Тілді біз өмір бойы үйренеміз. Тіл – жаратылысынан шартты-мәмілелі (конвенционалды) дүние әрі "шындығында, тілдің өзі келісімге келу (конвенция) шарты" [134, 233 б.]. Демек, конвенция, келісім-шарт қандай да бір нәрсенің оқтын-оқтын қайталанып отыруын қажет қылады, ал сол келісім-шарт жасалу үшін, яғни адамдар бірдеңе туралы ымыраласу үшін, пәтуаға келу үшін, әрине, сөйлейтін көпшілікке түсінікті тіл керек. Адамдардың тіл арқылы қатынасуының барлық түрінен сондай бір қайталанып отырушылықты көреміз. "Тілдің болуына қоғам жағдайшарт тудырады" [134, 231 б.]. Тілдің конвенционалды табиғатын тұжырымдаудың аударма ісіне тікелей қатыстылығы оның бір тілдік ұжымнан екінші тілдік ұжымға көшіп-қонатындығында, ендеше, бір ымыраласу аясынан екінші біреуіне өтуінде деген сөз. "Тілдік шарттылықтарды (конвенцияларды) білу интерпретациялау үшін негіз болады" [134, 231 б.].

Жоғарыда тілге қатысты ізденістер жүргізген философиялық бағыттардың топтамасында үшінші жолда структуралистер келтірілген болатын. Енді соларға алдыңғыларына қарағанда арнайы көбірек тоқталғымыз келеді. Өйткені ол бізге уақыт тұрғысынан болсын, тілге деген ұстанымдардың бүгінгі парадигмасын беруі тұрғысынан болсын жақын дүниелер. Сол үшінші топтағы бағыт тіл мәселесіне келгенде асқан белсенділік танытқан философия мен мәдениеттанудағы, тілтанудағы структуралистік бағыт болды. Сол структуралистер тілді жаңа қырынан көре білді. Структуралистер аса құрметтеп, бас иетін Э. Кондильяк: “Кез келген тіл – аналитикалық тәсіл, ал кез келген аналитикалық тәсіл ол – тіл”, - деген екен [135, 272 б].

У. Эко қоғамдық санада құрылым ұғымының қалыптасуына, қызмет етуіне тоқтала отырып, оны өмірлік формалар тақырыбымен байланыстырады. Ол былай деп жазады: “Қазіргі философияны неше түрлі “формалар” қоныстаған – Шпрангердің “өмірлік формасынан” (Lebensformen) Криктің “праформасына” (Uhrformen) дейін, Дильтейдің “негізгі формасынан” (Grundformen) Гуссерльдің “мәндік формаларына” (Wesenformen) және Шелердің “сезіну формаларына”(Gebunsformen) дейін. Олардың әрқайсысы тарихи, онтологиялық немесе психологиялық шындықты құрылымдық тұрғыдан реттеу болып көрінеді” [136, 260-261 бб.]. Сонымен, құрылымдық таным форма туралы қағиданы алға тартқан формалистер мектебінің қисынды жалғасы деп айтуымызға мүмкіндік бар.

Жалпы, формализмнің структуралистік бағыттың алғышарты болғандығын естен шығармау керек. Формализм структурализмнің бетке ұстаған тұғырнамасын – субъект-объектілік қарым-қатынастардың классикалық емес интерпретациясын берді. Формалистер бұрындары болмаған, кейінірек структуралистік зерттеулер негізіне енген теориялар мен тәсілдердің орталық ұғымдарын енгізді. Формалистер бірден лингвистикаға жүгінді. Онда философиялық “форма” мен “мазмұнның” классикалық оппозициясы “тіл” және “сөз” немесе “сыртқы” және “ішкі” тіл проблематикасы арқылы түсіндірілген. Структуралистік формалды схематизмді структурализмнің көрнекті өкілі Л. Ельмслевтің тілді “таза схема, не болмаса форма” [137] деп түсіндіруінен де байқаймыз. Л. Ельмслев тілді әмбебап абстрактылы схема деп түсінгендіктен, тілдің әлеуметтік табиғаты мен дамуын, тілдің қызметін және т.с.с. мәселелерді көзге ілмеді.

Герменевтикалық және психоаналитикалық тұрғыдан алғанда лингвистикалық методология шығармашылық пен туындының өзін түсіну құралы болып табылады. Орыс формализмі мәдениеттанулық, эстетикалық ізденістердің лингвистикалық дәстүрге бағдарлануына жол салып, бастап берген болатын. Ал лингвистикалық дәстүрде, таңданарлық ештеңе жоқ, тіл қашанда белгілер жүйесі ретінде қарастырылады.

Формализм "шинелінен" шыққан структуралистер тілді тек қана ақпарат жеткізудің белгілік формасы деп қана емес, материалды-заттық және идеалды-рухани әлем арасындағы байланыстырушы құрылым ретінде қабылдады. 30-шы жылдардың басындағы чех структурализмінде "құрылым" ұғымы қалыптасты. Я. Мукаржовский құрылымды тұтастық ретінде анықтай келе, оның құрамдас бөліктерінің динамикалық сипатын баса атап өткен болатын.

Шығарманы семиотикалық түсіну арқылы Я. Мукаржовский бүкіл көркем қызметті біртұтас коммуникативті процесс ретінде көрсетуге тырысқан: өнер шығармасы өзінің ішкі ұйымдастырылуында белгі болып табылады, өзінің нақты шындыққа, қоғамға қатынасында да белгі болып табылады. Ендеше, сол шығарманы қабылдаушы субъектке қатынасында да ол белгі болмақ. Шығарманы қабылдау барысында сол шығарма туындаған қоғам құндылықтарына деген қатынас қалыптасады. Шығарма идеологияға аса қатты көңіл аударады, сонымен қатар, өзі де сол идеологияның жүзеге асуына және тұрақтылығына қызмет етеді.

Структуралистер шығарманың ішкі құрылымындағы барлық элементтердің бір біріне сәйкестілігі туралы идеяны ұстанатындықтан, мәдениетті де шығарма сияқты түсіндіре бастады. Теориядағы ұғымдар іштей орын ауыстырып, бір біріне ыңғайласа орналасатындығы сияқты, мәдениет фактілері де, структуралистердің ойынша, функционалды байланыстары өзгерген жағдайда басқа мәнге ие болатын көрінеді. Сондайда мәдениеттің кейбір фактілері өз өзіне тең түспей, өзін өзі жоққа шығаруы да, құндылығынан айырылуы да мүмкін. Структурализмнің семиологиялық бағдар алуы өзіндік мәдениет философиясын туындатты. Структурализмнің жарқын өкілі – К. Леви-Стросс көптеген белгілік жүйелерде: мифтерде, рәсімдерде, салт-дәстүрлерде адам белсенділігін анықтайтын санадан тысқары әлдебір құрылым бар деп біледі.

Структурализм идеяларының қарқынды дамуы барысында постструктуралистік деп аталатын көршілес көзқарастар пайда бола бастады. Бірақ постструктурализмнің дүниеге келуі структурализмді жоққа шығарды деуге тағы да болмайды. Өзінің аты айтып тұрғандай-ақ, постструктурализм біртұтас жүйе ретінде структурализмнің орнын басты, сөйтіп, оның дүниетанымдық көзқарастарының бір тобын жалғастырды. Постструктурализмді структурализмнің заңды жалғасы, трансформацияланған түрі деуге толық негіз бар. Постструктурализм өкілдеріне Ж. Деррида, М. Фуко, Р. Барт, Ж. Делез, Ф. Гваттари, Ю. Кристеваларды жатқызамыз.

Постструктурализм өкілдері структурализм идеяларын және белгіге қатысты дәстүрлі концепцияны сынға алады. Логика мен математикалық формулаларға, түсіндірмелік кестелер мен таблицаларға көп қызығушылық танытатын структурализммен салыстырғанда, постструктурализм қатаң ғылымилықтан ат-тонын ала қашып, батыстық логоцентристік дәстүрді сынайды. Логоцентристік дәстүр деп постструктуралистер не нәрседен болмасын бастапқы себепті, қатал тәртіптілік пен мағына іздеушілікті түсінеді. Постструктурализм мен постмодернизмнің ара жігін ажырату қиынның қиыны. Постмодернді күй, жағдай ретінде алар болсақ, онда арнайы бағыт ретінде қалыптасқан постструктуралистер постмодерн күйіне ұшыраған еді дерміз.

Еуропадағы – В. Гумбольдтың, Америкадағы – Ф.Боас, Э. Сепир, Б. Уорфтың этнолингвитикалық мектептерінің қалыптасуы. Ресейлік этнолингвистика өкілдері – Д.К. Зеленина, Е.Ф. Карский, А.А. Шахматова, А.А. Потебня және т.б. В.Н. Топоров, В.В. Ивановтардың тілге қарап этностың материалдық және рухани өмірін қайта құрастыру мүмкіншіліктері туралы көзқарастары.