- дәріс. 1917ж. Қазан төңкерісі және Ақпан төңкеріс кезіндегі Қазақстан

1.Қазан төңкерісінің қозғаушы күштері,сипаты, басталуы.

2. Ақпан төңкерісінің қозғаушы күштері,сипаты, басталуы.

3.1917ж Қазан төңкерісі және Қазақстанда Кеңес өкіметінің орнауы.

Ресейдегі буржуазиялық демократиялық революциясы және Қазақстан

(1917ж ақпаннан 25 қазанға дейін)

1917 ақпанда буржуазиялық демократиялық революцияның жеңіп шығуы елдегі тап күшінің арасалмағын күрт өзгертті. Социалистік революцияның жолындағы басты кедергі- самодержевание жойылды. Революцияның негізгі мәселесі-өкімет туралы мәселе-өзінше шешім тапты.

Еңбекшілердің инициативасытивасымен пролетариат пен шаруалардың революциялық демократиялық диктатурасының органы жұмысшы, солдат, кейінірек оған қоса шаруалар депудпттарының Советтері пайда болды. Советтердіңбасшылығына еніп кеткен меньшеквиктер мен эсерлердің келісіспаздық саясаты буржуазиялық жағдайын білдіретін қос үкімет дүниеге келді. Уақытша үкімет, сөз жүзінде өзгерістер енгізуге ұмтыламыз дегенмен, іс жүзінде буржуазияның мүддесін көздеп, негізінен бұрынғы ішкі және сыртқы саясатты жалғастырды.1917 жылғы 23-27 ақпанда(8-12мамыр) болған Ақпан буржуазиялық демократиялық революцияның нәтижесінде самодержавание құлалылып, қос үкімет: буржуазиялық диктарурасының органы-Уақытша үкімет пен жұмысшы-шаруалар диктатурасының революциялық-демократиялық органдары-жұмысшы солдат және шаруалар депутаттарының советтері құрылды. Бүкіл елдегідей Қазақстанда буржуакзиялық деморатиялық революция барысында 1917 жыодың наурыз-сәуірде Уақытша үкімет органдарымен бірге Семейде Әулиеатада, Петропавлда,Көкшетауда,Павлодарда,Өскеменде т.б. қалаларда жұмысшы және солдатдепутаттарының советтері және қырғыз депутаттарының Советтері құрылды. Буржуазиялық үкімет самодержеванияның отырықшылық және ұлт саясатын жалғастыра берді. Қазақстанда Жерді күшпен тартып алу, 1916 жылғы көтеріліске қатысушыларды қуғындау жүргізілді.

Соғыс алдында экономикалық жағынан нығайтып үлгермеген қоныс аударған деревнялардың шаруашылықтары соғыс жылдарында қатал дағдарыс басынан кешірді. Ол, ең алдымен, кедейлер мен орташаларды немесе барлық шаруашылықтың 4/5 бөлігін қамтыды. Дағдарыс көптеген қазақ шаруаларына да соққы болып тиді. 1,6 млн адам тұратын селолар мен станциялардан 250мың адам армия қатарына алынды. Бұл-еңбекке жарамды ерлердің тең жартысы еді. Бірсыпыра жерлерде егістік жерлердің көлемі күрт азайдй, сөйтіп астық тапшылығы (әсіресе қалаларда және өлкенің Оңтүстік-Батысаймағында). Мұны село буржуазиясы астықтың бағасын көтеруге шебер пайдаланды. Соғыс жайында самодержавиенің бұрыннан да оңып тұрмаған салық саясаты көшпелі және жартылай қазақ шаруаларына өте ауыр соқты. Малды,жемді,киізді жаппай ортаға салу ақша салығының артуы әртүрлі алым-жиымының көбеюі көптеген шаруаларға жұтау қауіпін туғызды.

1917 жылы күзде Қазақстандағы револютциялық процестің дамуында елеулі өзгеріс болды. Петропавлскіде,Семейде,Ақтөбеде,Перовскіде, Қазалыда алғашқы Қызыл гвардия меньшевиктер Советтердің көпшілігіндегі басшылық жұмыстан аластатылады, дербес большевиктік ұйымдар құру басталды. Қазақ халқының Ә.Асылбеков,С.Сейфуллин,Т.Бокин,Т.Рұсқылов, т.б. сияқты адал ұлдары, партия қатарына өтті. Жұмысшыларға,әсіресе теміржолшыларға,шахтерлерге, кеншілерге,майдан шебіндегі қара жұмыстан оралған қазақ жұмысшыларына,ауыл-село кедейлеріне,гарнизондардағы революциялық пиғылдағы солдаттарға арқа сүйген қазақстандық большевиктер жергілікті елдің орталық аудандарындағы еңбекшілердіңазаттық күресін басу үшін казак әскерлері мен өлкедегі әскери бөлімдер негізінде де контрреволюциялық күш құрауына кедергі келтірді.

1917 жыл қыркүйекте-бүкіл Россияда революциялық дағдарыстың шұғыл-пысып жетілген кезі еді. Жұмысшы қозғалысы өкімет билігін пролетраиат қолына алар кезеңге таялды: бүкіл елде ереуіл тоқтамады, көптеген фабрикалар мен заводтарда жұмысшы бақылауы орнатылды, Қызыл гардия айбынды күшке айналды. Петроград пен Москва Советтеріне іле-шала Урал,Донбасс,Сібір,Орта Азия т.б. Советтері де большевиктер жағына шықты.

1917 жылдың күзінде майдан мен тылдағы солдаттар, матростардың негізгі бөлігі пролетариат жағына өтті. Солтүстік-Батыс, Батыс майдандарының, Солтүстік Балтық флотының, Қазан,Сібір, және Түркістан әскери округының әскерлері революцияның сенімді қарулы күшін құрады. Қазақстан территориясында Олар, Черняев, Әулиеата,Петропавл,Семей,Павлодар,Қазалы,Түркістан т.б. гарнизондардың солдаттары Совет өкіметі үшін күресті. Олар Керенскийдің Уақытша үкіметі басшысы бұйрығын орындаудан бас тартқан еді. Елдегі жаңа саяси жағдай жаңа дағдарыстыңтаялғанын көрсетті.

1917 жылғы Ақпан бур­жу­азиялық-де­мок­ра­ти­ялық ре­волю­ци­ясы­нан кейін ор­наған Уақыт­ша бур­жу­азиялық үкімет ел­дегі әле­уметтік және ұлттық езгіні жою, жер мәсе­лесін, им­пе­ри­алистік соғыс­тан шығу және т. б. мәсе­лелерді шеш­педі. Қазақстан­дағы жергілікті ха­лықтар­ды са­яси құқықта­рынан айырған бұрынғы пат­ша үкіметінің заңда­ры өз күшінде қал­ды. Өлке­дегі ка­зак-орыс әскер­лерінің ұлан-бай­тақ жер иеліктері мен бар­лық әле­уметтік ар­тықшы­лықта­ры то­лығымен сақтал­ды. Қазақстан­ның ең жақсы шұрай­лы жер­лерін отар­шыл ку­лак­тар тар­тып алып бер­ген Қоныс ауда­ру басқар­ма­сының жергілікті ап­па­раты өз жұмы­сын одан әрі жалғас­тырды. Өнеркәсіп орын­да­рын­да 8 сағат­тық жұмыс күні енгізілмеді. Мем­ле­кеттік ме­кеме­лер мен мек­тептер­де қазақ тіліне көшу­ге бұрынғысын­ша тыйым са­лын­ды. Ре­сей мем­ле­кетіндегі бұл жағдай­лар­ды В. И. Ле­нин бас­таған боль­ше­вик­тер пар­ти­ясы «Бүкіл өкімет кеңес­терге берілсін» — де­ген ұран­ды пай­да­лана оты­рып, Уақыт­ша үкіметті құла­ту үшін оны бас­ты құралға ай­нал­дырды. Сөйтіп, 1917 жылғы 25 қазан­да (7 қара­шада) Пет­роград­та қару­лы көтеріліс бас­та­лып, Уақыт­ша бур­жу­азиялық үкімет құла­тыл­ды.

Ре­волю­ция бүкіл билікті жұмыс­шы, сол­дат, ша­руа де­путат­та­ры кеңесінің қолы­на бе­ру арқылы ха­лықтың әр түрлі топ­та­ры мен түрлі ұлттар­дың, ха­лықтар­дың ке­лешек­тегі тағды­рына бай­ла­ныс­ты түрліше үмітте бо­лу­ына жол аш­ты. Ре­сейдің қол ас­тында бо­лып кел­ген орыс емес ха­лықтар­дың еңбекші бұқара­сы Қазан ре­волю­ци­ясы­нан кейін эко­номи­калық-әле­уметтік күй­зелістен шығумен бірге отар­шылдықтың бұғауынан бо­санып, тәуелсіздік ала­тын шығар­мыз деп үміттенді. Ал Ле­нин бас­таған боль­ше­вик­тер за­уыт, фаб­ри­калар жұмыс­шыға, жер ша­руаға, бейбітшілік – бүкіл ха­лыққа де­ген ұран көте­ре оты­рып, Ре­сей­ге тәуелді бо­лып кел­ген ха­лықтар жөнінде өз бағыт­та­рын белгіледі. Олар бар­лық ұлттар мен ұлыс­тардың, ха­лықтар­дың теңдігі мен бос­тандығын, азат­тығын жа­ри­ялай оты­рып, олар­ды ре­волю­ция ту­ының ас­ты­нан кет­пе­уге шақыр­ды.

Пет­роград­тағы Қазан төңкерісі

1917 жы­лы 25 қазан­да Ре­сей им­пе­ри­ясы­ның ас­та­насы Пет­роград қала­сын­да Қазан төңкерісінің нәти­жесінде мем­ле­кет билігі Кеңес­тердің қолы­на көшті. Қазан төңкерісінің иде­оло­гы, яғни бас­шы­сы В. И. Ульянов (Ле­нин) бол­ды.

Қазан төңкерісінен кейін билікті қолы­на алған Кеңес­тер «Ре­сей ха­лықта­ры құқықта­рының дек­ла­раци­ясын» қабыл­да­ды. Осы­дан кейін Кеңес­тердің «Ре­сей мен Шығыс­тың бар­лық еңбекші мұсыл­манда­рына» үндеуі жа­ри­ялан­ды. Аталған үнде­уде ха­лықтар­дың діни сенімдері мен ұлттық мүдде­леріне ешкім тиіспейтіні, бар­лық ха­лықтар­дың құқықта­ры бірдей бо­латы­ны ту­ралы ай­тылған.

1917–1918 жыл­да­ры Қазақстан­да Кеңес­тер өкіметі кейбір өңірлер­де күрес нәти­жесінде, ал енді бір жер­лерде бейбіт түрде ор­на­ды.

Қазан төңкерісінен кейінгі Қазақстан­дағы ұлттық үкімет­тер

1917 жы­лы қара­шада Орын­бор конт­рре­волю­ци­ялық төңкеріс нәти­жесінде Ду­тов басқарған «Әске­ри үкімет» билікті қолы­на ал­ды.

1917 жы­лы 15 қара­шада Таш­кент­те болған мұсыл­ман де­путат­та­ры Кеңес­терінің өлкелік съезінде жаңа үкімет «Түркістан Ха­лық Ко­мис­сарла­ры Кеңесі» ор­на­ды. Бұл үкіметтің Кеңесі құра­мын­да мұсыл­мандар болған жоқ. 1917 жы­лы 22 қара­шада Қоқанд қала­сын­да болған бүкіл түркістан­дық IV съез­де Түркістан ав­то­номи­ясы, яғни Түркістан үкіметі құрылғаны ту­ралы жа­ри­ялан­ды. Бұл үкімет кейбір де­рек­терде «Қоқанд ав­то­номи­ясы» деп атал­ды. Алғашқы бас­шы­сы М. Ты­ныш­ба­ев, одан кейін бас­шы қыз­метін Мұста­фа Шоқай атқар­ды.

1917 жы­лы 5–13 жел­тоқсан­да Орын­бор қала­сын­да жал­пы қазақ съезі бол­ды. Съезді М. Шоқай басқар­ды.

Съез­де Алаш ав­то­номи­ясын құру ту­ралы қаулы қабыл­данды.

Алаш­лорда­ның 25 мүше­ден тұра­тын Уақыт­ша Ха­лық Кеңесі құрыл­ды.

Ав­то­номия ор­та­лығы Се­мей қала­сын­да ор­на­ласа­тын бол­ды.

Ала­шор­да үкіметінің төрағасы бо­лып Ә. Бөкей­ха­нов сай­лан­ды. «Қазақ» га­зетінде «Алаш» пар­ти­ясы­ның 10 бөлімнен тұра­тын бағдар­ла­масы жа­ри­ялан­ды.

1. 
   басқару түрі;
   
2. 
   ав­то­номия;
   
3. 
   аза­мат­тық негізгі құқықта­ры;
   
4. 
   дін ұста­ну ту­ралы мәсе­ле;
   
5. 
   сот­тар ту­ралы;
   
6. 
   қорғаныс;
   
7. 
   са­лық;
   
8. 
   жұмыс­шы мәсе­лесі;
   
9. 
   ха­лық ағар­ту;
   
10. 
    жер мәсе­лесі.
    

1917 жы­лы 30 қазан­да Пе­ровскіде билік бейбіт жағдай­да жұмыс­шы сол­дат де­путат­та­рының қолы­на көшті. 1917 жы­лы 1 қара­шада 4 күнге со­зылған шайқас негізінде Таш­кент­те Кеңес өкіметі ор­на­ды.

Кеңес­тер билігі 1917 жы­лы қара­шада Шым­кент­те (бейбіт түрде), 1917 жы­лы 7 қара­шада Түркістан­да ор­на­ды.

Кеңес­тер билігі Торғай об­лы­сын­да

Торғай об­лы­сын­да ата­ман Ду­тов бас­таған қазақтар мен Ә. Бөкей­ха­нов бас­таған Ала­шор­да және эсер­лер Кеңес өкіметіне қар­сы күресті. Бірақ олар жеңіліске ұшы­рады. 1917 жы­лы 25 жел­тоқсан­да Қос­та­най­да күрес нәти­жесінде кеңес­тер билігі ор­на­ды. (бас­шы­сы В. М. Чек­ша­ров).

1918 жы­лы 8 қаңтар­да Кеңес­тер Ақтөбе­де билікке келді (бас­шы­сы В. Ф. Зин­ченко).

1918 жы­лы қаңтар­да Торғай, Ырғыз уез­дерінде Кеңес өкіметі ор­на­ды.

1918 жы­лы 18 қаңтар­да Орын­борда Кеңес өкіметі ор­на­ды.

Кеңес­тер билігі Солтүстік және Шығыс Қазақстан­да

Бұл өңірлер­де Кеңес өкіметі күрес нәти­жесінде ор­на­ды.

1917 жы­лы 22 қара­шада Пет­ро­павл­да Кеңес­тер билігін қолы­на алған Уақыт­ша Ре­волю­ци­ялық Ко­митет билікке келді (бас­шы­сы И. Д. Ду­бинин).

1917 жы­лы 25 жел­тоқсан­да Ақмо­лада Кеңес өкіметі ор­на­ды.

1917 жы­лы жел­тоқсан­да Кеңес өкіметі Көкше­та­уда ор­на­ды.

1918 жы­лы 2 қаңтар­да Ат­ба­сар­да Кеңес өкіметі ор­на­ды.

1918 жы­лы 18 қаңтар­да Өске­мен­де билік Кеңес­тердің қолы­на көшті.

1918 жы­лы 19 қаңтар­да Пав­ло­дар­да күрес нәти­жесінде билік Кеңес­тердің қолы­на көшті.

1918 жы­лы 17 ақпан­да Се­мей­де Кеңес­тер билігі үкімет ба­сына келді.

Кеңес­тер билігі Ба­тыс Қазақстан­да

1918 жы­лы 15 қаңтар­да Орал­да Кеңес өкіметі ор­на­ды. Бірақ осы жыл­дың на­уры­зын­да ақ гвар­ди­яшы­лар конт­рре­волю­ци­ялық төңкеріс жа­сап, Кеңес­терді биліктен тай­дыр­ды. Орал­да Кеңес өкіметі аза­мат соғысы жыл­да­рын­да ғана ор­на­ды.

1917 жы­лы 2 жел­тоқсан­да Бөкей ор­да­сын­да Кеңес өкіметі ор­на­ды.

Кеңес­тер билігі Жетісу­да

1918 жы­лы 3 на­урыз­да Вер­ный­да Кеңес өкіметі қару­лы көтеріліс нәти­жесінде ор­на­ды.

1918 жы­лы на­урыз айын­да Жетісу об­лы­сының бар­лық өлкесінде Кеңес­тер билігі ор­на­ды. Жетісу өңірінде Кеңес өкіметін ор­на­ту жо­лын­да Ж. Ба­ба­ев, А. Ро­зыба­ки­ев, Т. Бот­кин, Т. Өте­пов т. б. ре­волю­ци­онер­лер аян­бай күресті.

Со­ци­алистік эко­номи­ка және мәде­ни­ет

Кеңес­тер билігінің ор­на­уына бай­ла­ныс­ты Қазақстан­да жаңа үкіметтің басқару жүйелері құры­ла бас­та­ды. Бар­лық кеңес­тер іске кірісті. Кеңес­тер жа­нынан қар­жы, өнеркәсіп, жер, ағар­ту, әділет, ден­са­улық сақтау басқар­ма­лары жұмыс істеді.

1918 жы­лы 21 на­урыз­да Орын­борда кеңес­тердің I Торғай об­лыстық съезі бас­талды. Съез­де жергілікті басқару жүйесі, әле­уметтік мәсе­лелер жайын­да қаулы қабыл­данды. Бұл съездің қаулы­сы бойын­ша Алаш қозғалы­сының үнқағазы «Қазақ» га­зеті жа­был­ды.

1918 жы­лы 20 сәуірде Таш­кент­те Түркістан Кеңес­терінің V съезі бол­ды. Бұл съездің құра­мын­да Жетісу об­лы­сы бар Түркістан ав­то­номи­ялы Кеңестік со­ци­алистік рес­публи­касы құрыл­ды. 1918 жы­лы Кеңес өкіметі көпте­ген өнеркәсіп орын­да­ры мен банкілерді мем­ле­кет қара­мағына ал­ды.

Ха­лықты азақ-түлікпен қам­та­масыз ету жөнінде ша­ралар қол­да­ныл­ды.

1918 жы­лы Ақмо­ла мен Се­мей­де са­уда ісін жүргізу азық-түлік ко­митетіне жүктелді.

Кеңес өкіметі ағар­ту мәсе­лесі бойын­ша нақты ша­ралар­ды жүзе­ге асы­ра бас­та­ды.

С. Сей­фул­лин Ақмо­ла об­лы­сын­дағы, С. Меңде­шев Бөкей ор­да­сын­дағы білім бе­ру бөлімдерін басқар­ды.

Кеңес өкіметі Қазақ АКСР-ын құру мақса­тын­да қазақ бөлімін құрды. Бұл істер аза­мат соғысы­ның бас­та­лу­ына бай­ла­ныс­ты тоқтап қал­ды.

Қазақстан­да кеңестік мем­ле­кеттік ап­па­рат құру және эко­номи­ка са­ласын­дағы алғашқы өзгерістер

Кеңес өкіметі жеңген­нен кейін Қазақстан­да да ескі ме­кеме­лер, оның ішінде, Уақыт­ша үкіметтің ко­мис­сарла­ры, отар­лау-ше­не­уніктік әкімшілік қоныс­танды­ру басқар­ма­сы, бұрынғы сот жүйесі жойылып, өкімет билігі жұмыс­шы, сол­дат де­путат­та­ры кеңес­терінің қолы­на өте бас­та­ды. Мұндай өзгерістердің іске асу­ына Қазақстан қала­ларын­да құрылған ре­волю­ци­ялық ко­митет­тердің рөлі зор бол­ды. Олар қызыл ұлан­дар бөлімдерін, жұмыс­шы жа­сақта­рын құрды, ке­дей­лер­ге арқа сүйеп, қана­ушы тап­тардың қар­сы­лығына той­та­рыс берді, өкімет билігінің кеңес­тердің қолы­на өткенін жа­ри­ялап, олар­дың нығаюы үшін ат са­лыс­ты.

Өкімет билігінің ескі құры­лымы Қазақстан­да бірден жойылған жоқ. Олар әуелі кеңес­тердің қара­мағына өтіп, со­сын ат­та­рын өзгертіп, бірте-бірте кеңес қара­уына алын­ды. Мәсе­лен, 1918 жы­лы ақпан­да жұмыс­шы, ша­руа, сол­дат, мұсыл­ман де­путат­та­ры Ақтөбе кеңесі қала­лық басқар­ма­ны кеңес басқару ор­ны етіп қай­та құрып, қала­лық ду­маны та­рат­ты. Се­мей об­лыстық кеңесі 1918 жы­лы 9 на­урыз­да ду­ма мен басқар­ма­лар­ды та­ратып, уақыт­шы үкіметтің уездік ко­мис­сарла­рының міндетін жаңа құрылған кеңес­терге жүктеді. Сол жы­лы 12 сәуірде Түркістан өлкесінің Ха­лық Ко­мис­сарлар Кеңесі азық-түлік басқар­ма­лары­на тиісті Кеңес­тердің азық-түлік бөлімі етіп қай­та құру жөнінде жар­лық шығар­ды. Қос­та­най уезіндегі ша­ру­ашы­лық иелігі Кеңестің қара­мағына алын­ды.

Шірке­удің мем­ле­кет­тен, мек­тептің шірке­уден ажы­раты­луы, ер­лер мен әйел­дер теңдігі іске асы­рыл­ды. Бүкіло­дақтық Ор­та­лық Атқару Ко­митетінің 1917 жылғы 10 қара­шадағы Жар­лығымен адам­дардың сос­ло­ви­еге бөлінуі, олар­дың құқықтық ар­тықшы­лығы мен шек­те­ушілігі, сон­дай-ақ сос­ло­ви­елік ме­кеме­лер, ұйым­дар жал­пы сос­ло­вие ата­уы жойыл­ды.

Кеңес өкіметінің алғашқы ке­зеңінде басқару­дың бірыңғай құры­лымы болған жоқ. Кейбір жер­лерде Ор­та­лықтағы сияқты Ха­лық Ко­мис­сарлар Кеңесі, екінші бір жер­лерде об­лыстық ме­кеме­лер мен басқар­ма­лар­дың Ко­мис­са­ри­ат­та­ры құрыл­ды. 1918 жыл­дың күзінен бас­тап, басқару­дағы алақұла­лық жойылып, Кеңес атқару ко­митет­тері билікті өз қолы­на топ­тасты­ра бас­та­ды. Маңыз­ды мәсе­лелер са­лалық басқар­ма­лар­дың кол­ле­гия мәжілісінде қара­лып отыр­ды.

РКФСР Хал­ком Кеңесінің 1917 жылғы 22 қара­шадағы «Сот ту­ралы» жар­лығымен сот­тың ескі құры­лымы түгел­дей қысқар­ты­лып, жергілікті жер­лерде сот­тың жаңа жүйесі пай­да бол­ды. Со­нымен бірге ескі про­курор­лық бақылау мен қыл­мысты іс тер­ге­ушілер инс­ти­тут­та­ры, қорғаушы және же­ке ад­во­кату­ралар жойыл­ды. 1918 жы­лы об­лыстар­дағы Кеңес Атқару Ко­митет­тері жа­нынан сот бөлімдері, ал өлке ор­та­лығын­да Қазақ өлкелік со­ты ұйым­дасты.

1918 жылғы көктем­де Түркістан ав­то­номи­ялық Кеңестік Со­ци­алистік Рес­публи­касы құрыл­ды. Оның құры­луы 1918 жылғы сәуірдің 20-нан 1 ма­мырға дейін Таш­кент қала­сын­да өткен Түркістан өлкесі Кеңес­терінің бесінші съезінде іске ас­ты. Оның құра­мына Қазақстан­ның оңтүстігіндегі Жетісу, Сыр­да­рия об­лыста­ры кірді. Ор­та Азия рес­публи­кала­ры мен Қазақстан жерін ме­желеу жүргізілген­ге дейін Ақмо­ла, Се­мей об­лыста­рының ор­та­лығы Ом­бы қала­сы болған, ол Ба­тыс Сібір өлкесіне, Торғай, Орал об­лыста­ры Орын­бор гу­бер­ни­ясы­на, Бөкей ор­да­сы Аст­ра­хань гу­бер­ни­ясы­ның қара­мағына кірді.

1918 жылғы 15 қаңтар­дағы жұмыс­шы, ша­руа қызыл әскерін құру жөніндегі үкіметтің нұсқауына сәй­кес ел­де әске­ри бөлімдер құры­ла бас­та­ды. Олар еріктілер­ден тұрды.

Кеңес өкіметінің дек­реттері негізінде фаб­ри­ка, за­уыт, банк­терді на­ци­она­лиза­ци­ялау іске асы­рыл­ды. Қазақстан­да ал­ды­мен ұсақ, ор­та кәсіпо­рын­да­ры мем­ле­кет меншігіне көшті.

Кеңес­тердің екінші съезінің шешімдеріне сәй­кес жер­ге же­ке иелік ету жойылып, Қазақстан­дағы шіркеу мен мо­наст­рлердің, по­мещик­тердің, бай ка­зак-орыс­тардың, пат­ша ше­не­уніктерінің иелігінде бо­лып кел­ген, сон­дай-ақ қоныс ауда­ру қорын­дағы жер­лер еңбекшілердің пай­да­лану­ына берілді.

Жер мәсе­лесін ше­шудегі жергілікті кеңес орын­да­рының қыз­меті бірне­ше ке­зеңнен тұрды.

1. 
   1917 жылғы қара­шадан – 1918 жылғы жазға дейінгі ке­зеңінде жергілікті Кеңес­тер, жер ко­митет­тері мен ко­мис­си­яла­ры бос жер­лерді, тәркілен­ген по­мещиктік име­ни­елерді есеп­ке алып, ша­ру­алар­дың жағдайын анықтап, жерсіз, жері аз ша­ру­алар­ды жер­мен қам­та­масыз ету мәсе­лесімен шұғыл­данды.
   
2. 
   1918 жыл­дың жа­зынан – 1920 жыл­дың аяғына дейінгі уақыт­ты қам­ты­ды. Бұл тұста жерді со­ци­али­заци­ялау жөніндегі ша­ралар­ды іске асы­руға әзірлік жұмыс­та­ры жүргізілді.
   
3. 
   1921–1922 жыл­да­ры жер-су ре­фор­ма­сы іске асы­рыл­ды.
   
4. 
   1924–1927 жыл­да­ры жер­ге ор­на­лас­ты­ру, ша­бын­дық, егістік жер­лерді қай­та бөлу жұмыс­та­ры жүргізілді.
   

Ха­лықтың өкіметі же­ке адам­ның да­ра бас­шы­лығымен ауыс­ты­рылып, басқару­дың ко­ман­да­лық-бю­рок­раттық тәсілі іске аса бас­та­ды. Мұның бар­лығы Қазақ Өлкелік ко­митетінің бірінші хат­шы­лығына 1925 жы­лы қыркүйек­те Ф. И. Го­лоще­киннің ке­луімен бай­ла­ныс­ты бол­ды. Ол келісімен рес­публи­када ха­лыққа қысым жа­сау са­яса­ты күшейіп, бұл ерек­ше қатаң си­пат ал­ды. Осы кез­де – Қазақстан­ның қоғам­дық са­яси өмірінде күрт өзгерістер енгізілді. 1925 жы­лы жел­тоқса­нын­да өткен өлкелік пар­тия ко­митетінің бесінші кон­фе­рен­ци­ясын­да «Ауыл­ды кеңес­тендіру ту­ралы» шешім қабыл­данды. Рес­публи­када «Кіші қазан» ре­волю­ци­ясын өткізу үшін иде­оло­ги­ялық негіз жа­сал­ды, сөйтіп жап­пай жа­залау дәуірі бас­та­лып, ол қазақ халқын қайғы қасірет­ке ұшы­рат­ты.

Қазақстан­да го­лоще­киндік-ста­линдік үлгі бойын­ша «қай­та құру­мен» келіспе­ген көрнекті жа­уап­ты қыз­меткер­лердің қар­сы­лығы жа­ныш­талды. 1927–1929 жж. әртүрлі сыл­та­улар­мен белгілі мем­ле­кет қай­рат­керлері Т. Рысқұлов, Н. Нұрмақов, С. Қожа­нов, М. Мыр­зағали­ев Рес­публи­кадан алас­та­тыл­ды. Қазақстан Атқару Ко­митетінің Төрағасы Ж. Мыңба­ев, Ха­лық ағар­ту ко­мис­са­ры С. Сәдуақасов, Жер ха­лық ко­мис­са­ры Ж. Сұлтан­бе­ков және басқалар қыз­метінен алын­ды. Қазақ қыз­меткер­лерінің көпшілік бөлігі топқа бөлініп, жікшілдік күрес­ке қаты­насқан деп кіна­лан­ды.

1928 жыл­дың аяғын­да «бур­жу­азияшыл-ұлтшыл­дар» деп аталған­дардың ішінде бұрынғы Ала­шор­да қай­рат­керлерінің ішінен 44 адамға жалған айып тағылып, қамауға алын­ды. Олар­дың қата­рын­да А. Байтұрсы­нов, М. Ду­латов, М. Жұма­ба­ев, Ж. Ай­ма­уытов, Х. Ғаб­ба­сов және басқалар бар еді. Құра­мын­да М. Ты­ныш­ба­ев, Х. Досмұха­медов, Ж. Ақпа­ев, К. Ке­меңге­ров және басқала­ры бар ұлттық ин­телли­ген­ци­яның (40 адам­дай) басқа то­бы 1930 жы­лы қыркүйек-қазан­да ұстал­ды. Олар­дың ішінен 15 адам Ре­сейдің Ор­та­лық қара то­пырақты об­лыста­рына жер ауда­рыл­ды. Бұлар­дың бар­лығы дерлік 1937–1938 жж. атыл­ды. Жал­пы 1929–1931 жыл­да­ры қазақ ин­телли­ген­ция өкілдерінің он мыңынан ас­та­мы жап­пай жа­залауға ұшы­рады.

1.Өлкеде азамат соғысының басталуы және оның барысы.

2.Қазақ кеңес республикасының құрылуы.
10-дәріс. 1931-1933жж. Абралы, Шыңғыстау, Шұбартаудағы көтерілістер.

1.1931-1932жылдардағы қуаңшылық және ашаршылық.

2.Жергілікті тұрғын халықтың мыңдаған отбасыларының республикадан тыс жерлерге қоныс аударуы.

3.Ауылдық жерлерде жасалған зорлық-зомбылықтарға қарсы наразылықтар.

Шабуыл жасаспау туралы (23 тамыз 1939 ж) Совет Одағымен жасаған келісімді бұзып, фашистік Германия 1941 жылы 22 маусымда соғыс жарияламастан КСРО аумағына басып кірді. Ұлы Оотан соғысы осылай басталды.

Соғыстың сипаты - Германия тарапынан бұл соғыс агрессиялық, жаулап алушы, әділетсіз соғыс болды, ал Совет Одағы тарапынан әділетті өз жерін қорғаған, азаттық Отан соғысы болды.

1940 жылдың орта кезеңінде – ақ (18 желтоқсан) Гитлер командованиесі СССР – ге басып кірудің «Барборосса жоспары» деп аталатын стратегиялық жоспарын жасауға кіріскен болатын. Бұл жоспар бойынша фашистік Германия мен оның қол шоқпарларының құрғақтағы, әуедегі және соғыс теңіз күштері КСРО-ға бір мезгілде шабуыл жасайтын болды. Бұл жоспардың басты мақсаты (идеясы) қысқа мерзім ішінде (3–4 ай), «қауырт соғыс» идеясы бойынша соғысты 1941 жылдың күзінде (қараша) аяқтау тиіс еді.

«Барбаросса» жоспарын жасаған кезде фашистік Германияның басшылары КСРО – ны «сансыз» көп ұлттың жасанды және «тұрақсыз бірлестігі», өзінше бір «ішкі бірліктен жұрдай этникалық конгломерат» деп қарастырды. «Россияның кең – байтақ жерін мекендеген халықтар жөніндегі біздің саясатымыз, - деді Гитлер өз сыбайластарына, - алауыздық пен жікке бөлінудің кез келген түріне қолдау көрсету болуға тиіс.

Фашистік Германияның негізгі мақсатының саяси және экономикалық астары болды. Германия империясы шикізат үшін, азық – түлік базасы ретінде қуыршақ мемлекет құруды көздеді.

Қуыршақ мемлекет жобасы фашистер жасап «Барбаросса» жоспарында көрсетілді. Жоспар бойынша фашистер КСРО жерінде Остланд, Украина, Московия, Еділ – Орал, Түркістан сияқты рейх комиссарияттарын құруды көздеді. Жоспарда көрсетілген «Үлкен Түркістан» отарының құрамына Қазақстан, Татарстан, Башқұртстан, Орта Азия, Әзірбайжан, Кавказ, Қырым, Ауғанстан, Шыңжан кіргізілді. Фашистер Кеңес адамдарын қырып – жою жолына осылай түсті.

Кеңес адамдарының патриоттық сезімі, әрине, бұл жоспарға қарсы тұра білді. Қазақстан халқы Отан қорғаушылар қатарына өз еркімен жаппай жазыла бастады. Мысалы, Алматы медицина институтының студенті Маншүк Мәметова: «Отбасымыздан майданға жіберетін ешкім жоқ, ағам да, апам да жоқ, сондықтан өзімді жіберуді өтінемін», - деп әскери комитетке өтініш берді. Республикада 2 млн. – нан астам адам әскери даярлықтан өтті.

Соғыстың алғашқы кезеңінде 14 атқыштар және атты әскер дивизиясы, 6 бригада құрылып, майданға жіберілді. Қазақстандық 36 – жеке атқыштар бригадасы 30 – дан астам ұлттан құрылды. Алматы, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Қырғызстаннан шақырылған жігіттерден 316 – атқыштар дивизиясы құрылып, оның командирі генерал М. В. Панфилов болды. Армия қатарына 1 млн. 196164 (1 млн. 196300) қазақстандық қосылып, әрбір бесінші адам майданға аттанды.

Қазақстанда еңбек армиясы құрылып, Қазақ КСР – нен 700 мыңнан астам адам шақырылды. Соғыс жылдары 27 әскери оқу орны 16 мың офицер даярлап шығарды. 1941 – 1945 жылдары әскери оқу орындарына 42 мыңнан астам қазақстандық жіберілді. Соғыс жылдарында Шымкентте орналасқан Чугуев әскери авиация училищесі түлектерінің бірі И. Н. Кожедуб үш мәртебе Кеңес Одағының Батыры атағын алды.

Соғыстың басталуына байланысты ел экономикасын соғыс жағдайына бейімдеу басталды. Республика экономикасы әскери бағытқа көшірілді (милитарландырылды).

Бейбіт мақсаттарға жұмсалатын қаржы мейлінше қысқартылды.

Көптеген кәсіпорындар қорғаныс өнімдерін шығара бастады.

Өскемен қорғасын – мырыш комбинаты, Қарағанды көмір шахталары сияқты соғысқа қажетті өнімдер шығаратын өнеркісіп құрылыстарын салып аяқтады. Соғыс жүріп жатқан жерлерден және майданға жақын аймақтардан 220 завод пен фабриканы, кәсіпорындары Қазақстанға көшіру жүргізілді.