М. Х. Дулатидың рухани мұралары және қазіргі заман
жүктеу/скачать 17,7 Kb.
|
12бж
|
М.Х.Дулатидың рухани мұралары және қазіргі заман М.Х.Дулатидың сәулетті даңқын дүние жүзіне әлпештеп таратқан, әсіресе, оның парсы тілінде жазылған “Тарих-и Рашиди” деген кітабы болды. Бұл кітап бүгінде барлық мәдениетті елдердің тіліне аударылып, мәңгі өшпейтін дүниежүзілік әдебиет мұрасының бірі болып отыр. «Тарих-и Рашиди» – Орталық Азия халықтарының ХІІІ-ХVІ ғасырлардағы тарихы мен географиясы, этнографиясы, әдебиеті мен мәдениеті жайлы классикалық шығарма. Аталған еңбекте дулаттардың және моғол хандарының тарихы баяндалады. Сондай-ақ, зерттеуде Ауғанстан, Тибет, Үнді елдерінде болған саяси, мәдени және әлеуметтік оқиғалар да қамтылған. Осы аймақтарды мекендеген ру-тайпалардың тарихы, қоғамдық-әлеуметтік өмірі, әдебиеті, мәдениеті, әдет-ғұрпы мен салт-санасы туралы жазылған. Өте мол деректерге негізделген еңбектің құндылығы соншалықты, қазіргі кезге дейін Қазақстан мен Орта Азиядағы түркі тектес халықтардың тарихы мен мәдениетін зерделеуші дүние жүзі ғалымдарының ешқайсысы «Тарих-и Рашиди» еңбегіне сүйенбей кете алмайды. Ресейлік шығыстанушы ғалым Владимир Вельяминов-Зернов: «Тарих-и Рашиди» – ең қадірлі еңбектің бірі. Мұхаммед Хайдардың жазғандары ылғи соны, өте қызықты келеді. Ол тарихи баяндауда әрқашан зор дәлелдерге сүйенеді, тілі өте айқын және бұл сияқты ерекшелікті «Тарих-и Рашидидің» авторынан күту сыйымды да» деп бұл еңбекке жоғары баға берген. «Тарих-и Рашидиді» жазу үстінде Мырза Хайдар Дулати өзіне дейінгі өмір сүрген араб, парсы, түркі текті Жамалад-дин Қарши, Руми, Рашид ад-Дин, Газневи, Бабыр, секілді белгілі тарихшы, жылнамашылар еңбектерін ыждаһаттылықпен зерттеп, тиянақты пайдаланады. Ол сонымен қатар, Жовейни, Рашид ад-дин Али Йазди, Абдуразақ Самарқанди сынды атақты ғалымдардың да тарихи шығармаларын қолдануы оның шағатай тілінен басқа араб, парсы тілдерін де жақсы білгендігін көрсетеді. Мұхаммед Хайдар Дулатидың негізгі еңбегіне қосымша екінші кітабының тарихи-мемуарлық сипаты басым. Мұнда ол өз өмірбаянын жазады. Кітапта автор өзі көріп, куәсі болған немесе естіген жәйттар мен түрлі оқиғаларды қаз-қалпында баяндаған. Сол себептен оны әдеби-мемуарлық, көркем проза тарихындағы алғашқы үлгі ретінде қабылдауға болады. Мұхаммед Хайдар Дулати еңбекте шығыс ақын-жазушыларына, ғұлама ғалымдарына тоқталып өтеді. Олардың поэзиясына теориялық талдау жасап, өлеңдерінен мысалдар келтіріп отырады. Сондай-ақ, сурет өнерінің тарихын да баяндайды. Суретші Бекзада мен оның шәкірттері салған бейнелерге жан-жақты талдау жасайды. Ол өз шығармаларында сол кезеңде өмір сүрген жүздеген тарихи тұлғалардың есімдерін атайды. Орта ғасырларда өмір сүрген тұлғалардың адамгершілігін, өнерін, қайраткерлігін суреттей келіп, олардың тарихи оқиғаларға қатыстылығын талдап көрсетеді, нақты тұжырымдайды. Осылайша, Моғолстанның тұңғыш билеушісі Тоғылық Темірден бастап, соңғы билеушісі Сұлтан Саид ханға дейінгі билік құрған хандардың, Қазақ хандығының негізін қалаған Керей мен Жәнібектің, сонымен қатар одан кейінгі ел билеушілері Бұрындық пен Қасымның, Мамаш пен Тахир хандардың, мемлекет қайраткері және ғалым Заһир ад-Дин Мұхаммед Бабырдың, атақты ақындар Әлішер Науаи мен Абдрахман Жәмидің, сол заманның атақты суретшісі Бекзаданың және т.б. көптеген тұлғалардың қоғамдық-саяси және әлеуметтік өмірлерін шынайы көрсетеді. Хайдар Дулати дала тұрғындарының әдеп-ғұрып, салт-дәстүр, жол жоралғы т.б. өзіндік психиологиялық ерекшеліктерін тікелей көріп, естіп-білгендерін, тарихи шындыққа негіздей жазған әмбебап ғұлама. Ол туралы Бабыр былай дейді: «...қолы әр нәрсеге шебер, оның қолынан келмейтін ісі жоқ; ол әрі жазушы, әрі суретші, сонымен бірге садаққа оқ жасап, оның жебелерін өзі істейді, әрі дарынды (құйма) ақын». Хайдар Дулатидың көшпелі қазақтардың психологиясы жайлы жазғандарын осы тақырып төңірегіндегі алғаш айтылған түйіндер деуге әбден болады. Автор дала халқының ерекшеліктерін былайша тізбектейді «...бізде сирек ұшырасатын, қымбат заттар жоқ, дүние жиһаздарымыз да көп емес. Ең басты байлығымыз – жылқы, оның еті мен терісі біздің ең тәуір тағамымыз бен киіміміз...». Көшпенділер үшін жылқы малының қандай орын алатындығын жырламаған қазақ ғұламалары кемде-кем. Әсіресе, бұл тақырыпта қазақ ғұламалары Ө.Тілеуқабылұлы, Қадырғали Жалайри, Ақтамберді жырау т.б. тұлғаларды ерекше атауға болады. Бұлардың туындыларында жылқының психологиясы да жеріне жеткізіле суреттелгені белгілі. Дегенмен, Мұхаммед Хайдаридың суреттемелері бәрінен де жоғары тұр. Хайдар Дулати көшпелі халықтың психологиясы жайлы айтқан түйіндерін ары қарай жалғастыра келіп, «жерімізде бау-бақша да, ғимараттар да жоқ біздің көңіл көтеретін жеріміз – малдың жайылымы мен жылқы үйірі, сондықтан біз жылқыға көзіміз тоймай, қызыға қарап тамашалаймыз, өйткені дала адамдарына жылқысыз өмір жоқ – қараң қалған өмір»... дейді. Ол көшпенділер үшін шөлдесе – сусын, ішсе – тамақ, қымыздың сыр-сипатына да ерекше тоқталады. Еңбекте халқымыздың қонақжайлылығы мен ұлттық тағамдары да өте мәнді дәріптеледі: Саид хан әңгімесінде, олар табынға келгенде Қасым хан оны қарап шығып: «Менің барлық табыныма теңейтін екі арғымағым бар» дегенін айтады. Бұл арғымақтарды алып келеді. Саид хан осы екі арғымақтай жылқыны қайта ешқашан көрген емеспін деп әлденеше рет қайталап айтқан. Қасым хан оған: «Адамдар аттың күшінің арқасында өмір сүреді. Менде осы екі арғымақтан басқа көңілімнен шығатын жылқы жоқ, сондықтан оның екеуін де сыйлай алмаймын. Сіз менің кадірлі қонағымсыз, сондықтан өзіңізге ұнаған біруін таңдаңыз, ал екіншісін маған қалдырыңыз» деп айтыпты. Содан кейін екеуін де суреттеп береді. Саид хан олардың біреуін қалайды. Ол арғымақты Оғлан Түрік деп атайды. Шынында ондай арғымақты мен ешқашан кездестірген емеспін. Қасым хан табынынан таңдап және бірнеше арғымақ сыйлайды. Туған халқына деген асқан сүйіспеншілік оның жер суына, тау-тасына деген перзенттік парыз – еңбектің бүкіл өң бойынан ерекше орын алды. Сондықтан да мұны қазіргі жастарымыздың елге, ата-мекенге халқына деген патриоттық сезімін баулуға, ұлттық намысты қызғыштай қорғау жолында іздесе таптырмайтын еңбек деуге болады. Бұл шығармада өз көрінісін тапқан өзекті мәселелердің бірі – бұл тарихи таным және құқық мәселелері. Тарихи таным – кез келген ұлтты біріктіретін, қалыптастыратын, оны дамытатын тетік болып табылады. Тарихи танымға байланысты ол: «тарихи шежірелер бұрынғы өткен адамдардың өмірін танып білуге қызмет етеді және бұл тарих ғылымның артықшылығын көрсететін айқын дәлел» – деп жазады. Ғалымды ерекше дараландыратын тағы бір қасиет – оның тарихты танып білуде қатаң талаптар қоюы. Осы талаптар қатарында «шындықты ғана жазуды», «оқиғаның айна-қатесіз, дәл баяндалуын», «білген жәйттерді толық баяндауды» атап өтуге болады. М.Х.Дулатиды жазбаша тарихнаманың негізін салушы деп біз толық айта аламыз. «Тарих-и-Рашиди» еңбегінің кіріспесінде ол, мүмкіншіліктің болмағанына және білімнің аздығына қарамастан осы үлкен жұмысқа ден қойдым. Қаншалықты тағдыр жүгі ауыр болғанына қарамастан, ұлы тағдырға лайық болуды қаладым. Егерде мен батылдықпен осы маңызды іске бет бұрмасам – шежірелер тарих бетінен жойылып кетер деген жүрек дірілі еді» деп жазады. Ғалымның осы сөздерінен оның бүкіл бір дәуір жайлы тарихи деректердің жоғалмай сақталуы үшін зор жауапкершілікті сезінгенін байқаймыз. «Тарих-и-Рашиди» еңбегін жазуда оның шеберлігі, сан-алуан деректерді тапқыр пайдаланғандығы оның қайталанбас, бір туар ғалым екендігіне біздің көзімізді тағы бір жеткізіп отыр. Еңбектің ішіндегі ең бастысы – халқымыздың тарихына қатысты мағлұматтар. Осы ретте қазақ хандығының құрылуы мен тыныс-тіршілігі, өмір сүрген ортасы, көршілермен болған қарым-қатынасы жайлы Мырза Хайдар секілді жүйелі де нақты жазған қаламгерлер кемде-кем екендігін атап өткен орынды болар еді. Ата-бабалары Моғолстан жерінде билік құрған Мұхаммед Хайдардың өскен-өнген ортасы тарихта аты да, заты да қалған тұлғалар болатын. Ал туған нағашы атасы Моғолстанның ханы болды. Ол жетпіс екі жыл ғұмыр кешкен көптеген кітаптар жазып қалдырған, бүгінде зираты Ташкенттегі Төле бидің кесенесінің батыс жағында жатқан Жүніс хан болатын. Жүніс ханның інісі Есенбұға хан болып тұрған кезде Қазақ ордасын құрған Жәнібек хан мен Керей ханға Шу алқабынан қоныс берді. Мұның бәрі төл тарихымызға тікелей қатысты аса мәнді оқиғалар. Қазақ деген сөзді Мұхаммед Хайдар дүние жүзіне «Тарих-и Рашиди» арқылы паш етті. Қазақ деген сөзді шет елге таныстырған да Дулати болды. М.Х.Дулати ойларын тұжырымдай келе, қазақ халқының тарих сахнасына көтерілген кезі 1465-ші жыл екенін нақтылай көрсеткен. М.Х.Дулатиды мемлекетшілдік тұлға ретінде танытатын тағы бір тұсы – оның әділеттілік, құқық және билеуші мемлекеттік қызмет туралы айтқан тұжырымдары. Атап айтар болсақ, ғалымның пікірі бойынша құқық – бұл әділеттілікпен тікелей байланысты берілген әрбір адамның несібесі. Ол бұлжымайды және құрметті болып табылады. Бұл тұжырымның бүгінгі күнде де өзінің маңыздылығын жоймағанын көреміз. Әділеттік, заңды құрметтеу, оны күнделікті өмірімізде басшылыққа алу әркімнің міндеті. Бір ерекше жәйт – М.Х.Дулатидың құқықтық көзқарасы көп жағдайда теологиялық әрі жаратылыстану құқығына жақындығы. «Әрбір адамның қоғамда өзіне тән құқықтары болады және ешкімнің оны бұзуға немесе өз мүддесіне пайдалануына болмайды» – деп жазады М.Х.Дулати. Егер, адамдар өз құқықтарын пайдалана алмаса – олар өздерінің өмір жолдарында көп кедергілерге душар болады деп сақтандырады. «Ел тұрғындарының билеуші сақталуын қамтамасыз етуге міндетті нақты құқықтары бар» – деген сәуегейлікпен айтылған тұжырымдары бүгінгі күнде де өз маңызын жоғалтпай отыр. Ғалымның әділеттілік туралы айтқан пікірі өте маңызды. «Әділеттілік – бұл философиялық, құқықтық және этикалық маңызы бар әлеуметтік құндылық. Азамат баласы әрқашанда әділеттілікке, теңдікке ұмтылған. Олар әділеттілікке сүйене отырып қоғамдағы әлеуметтік, экономикалық, саяси оқиғаларға баға беріп отырған» – деп жазады ғалым. «Тарих-и-Рашиди» еңбегінде адамдар арасындағы теңдік, әділеттілік мәселесіне ерекше көңіл бөлген. «Біреуге жамандық істеме, ол істеген жамандығын ертең міндетті түрде өзіңе қайтып келеді» – деп адамдарды осы әдеттен сақтандырады. Өмірден көптеген мысалдарды келтіре отырып, М.Х.Дулати «Теңдік жоқ жерде ешқашанда әділеттілік болмайды» деген пікірін білдіреді. Әділеттің салтанат құруына жол бермейтін жағдайлар ретінде ол қаталдықты, жүгенсіздікті, сараңдықты, екіжүзділікті атайды. Адамға тән қасиет ретінде ол шексіз әділетті болуды айтады. М.Х.Дулатидың пікірі бойынша, ел тұрғындары үкімдерін міндетті түрде бұлжытпай орындайтын, одан қашқақтамайтындай лайықты басшы ел билесе, сол елде тәртіп, әділеттілік салтанат құрады. Міне, осы жоғарыда келтірілген құқық, тәртіп, әділеттілік туралы пікірлерін данышпан ғалым осыдан бес ғасыр бұрын айтып кеткен. Баға жетпес сәуегейлік дүниетанымы өте жоғары болған бабамыздың тарихи тағылымдық, құқықтық танымы бүгінгі күнде өз маңызын жоғалтпай, ұрпақтары тәуелсіз, құқықтық, демократиялық мемлекет құрып жатқанда олардың кәдесіне жарап отыр. Ұлы ойшыл, саясаткер, ғалым елдікті, бірігіп бірлесуді көп ойлаған. Сондағы мақсаты, ұжымдасу, бас қосқан күшті басқарудың өнерін іздестірген, яғни ортақ мүддені, ортақ міндет пен мақсатты мойындау, оны жүзеге асыруда табандылық көрсеткен. Бұл ұлы тұлғаның арманы, өзіндік бір өрісі. Ұлы ғалым «адамға бас бостандығынан, өз еркіндігінен артық ешнәрсе жоқ» – деп өз рубяттарында көрсетеді. Мысалы: Жат елде мен шаттануды білмедім, Еш нәрсеге мәз мейрам боп күлмедім. Яғни, осы өлең жолдарынан Ұлы тұлғаның атамекенге деген сағыныш сезімін, қамқорлығын көреміз. Қазақ топырағынан шыққан Дулатидың еңбектерімен, өмірімен таныса отырып, ұлтымыздың ұлт болып қалыптасуына, дамуына жан-жақты күшін жұмсаған ұлы адамның идеялары ХХІ ғасырға аяқ басқан кезеңде өзекті болып отыр. Бабамыздың еңбектеріндегі ең басты идеясы – тұрақты қоғам мәселесі. Оның алғышарты ретінде дінге негізделген ұлттық келісім, қоғамдық қатынастардың әділ басшылардың мемлекет басқаруда жан-жақты болуын, халықтың әлеуметтік және мәдени-психологиялық тұтастық аясында қалыптасқан рухани идеяларын атап көрсеткен. Дін, қоғам, ұлттық сана, салт-дәстүрді нығайтудың негізінде әлемге құшақ ашу, оған деген сүйіспеншілік, жарасымдық, татулық, қамқорлық жасау әрекеттерін арттыруды көздейді. Қазақстан мемлекеті бүгінгі таңда дербес мемлекет болып, өз саясатын жүргізіп жатқан кезде өз алдына жоғары мақсат қойған. Соның бірі – барлық Қазақстан халқының болашақта әл-ауқатының жоғары деңгейі, құқықтық-демократиялық, зайырлы мемлекет болып қалыптасуы. Осы мақсатқа жету үшін елімізде, Қазақстан Республикасының заң шығарушы, атқарушы, сот органдары бірлесіп жұмыс істеуде. Республика Президентінің 2002 жылдың ақпан айында өткізген кездесуінде «Мен келешек ұрпаққа мұра ретінде адамдардың тыныш тұратын, дәлірек айтқанда демократиялық, құқықтық мемлекет және азаматтық қоғам қалдырғым келеді» – деп айтқан болатын. М.Х.Дулатидың тарихи, құқықтық танымының бүгінгі күнде біз үшін тәлім болатын маңызы ешқашанда өз құндылығын жоғалтпақ емес. Әділеттілік салтанат құрса, құқық үстем болса деген ұлы бабамыздың арманы орындалып жатқанын тәуелсіз мемлекетіміздің дамыған, өркениетті өмірінен нақты көз жеткізіп отырмыз. М.Х.Дулати ойшыл, жан-жақты білімдар, ғұлама, қалам қарымы талантты тарихшы, мемуарист, ақын, мемлекет қайраткері, қолбасшы – өзі жазғандай игермеген өнер саласы жоқтың қасы, бір сөзбен айтқанда, энциклопедист тұлға. Оның осы қасиеттері «Тарих-и Рашидиден» айқын көрініп отырады. Ғалымдар «Тарих-и Рашидиді» қайта-қайта зерделеп оқу барысында бұл еңбекте 40-қа жуық ғылым саласы қамтылатынын саралап көрсетті. Бұл дерек «Тарих-и Рашидидің» шын мәнінде энциклопедиялық еңбек екенін, шет ел ғалымдары мен шығыстанушыларының қызығушылығына үлкен негіз барлығын айқын аңғартады. Өзіміз күнделікті айналысып жүрген оқу мәселесін алып қарайықшы. Таяу уақытта мектепке 6 жастан бастап оқытуға көшу қолға алынып отыр. Ал шығыс елінде бала қай жастан бастап мектепке барған? Бұл өте маңызды мәселе. Біздегі бар ағартушылық әдебиеттерден, ғылыми еңбектерден бұған нақты жауап ала алмайсыз. Оған жауапты М.Х.Дулати бабамыз: сол кездегі дәстүр бойынша бала 4 жасқа толған кезде мектепке алып баратын еді. «Әкем Хорасанға келген бір сапарында мені атақты Шеих әл-Исламидің алдына батасын алуға алып барды. Ол кісі оң тізесінің үстіне отырғызып, маңдайымнан сипап мейір шапағатымен батасын беріп, ақ жол тілеп еді», – деп жазады. Батыс сауатсыз – деп келген елде баланы мектепке беру жасы 4 жас болып отыр. Бабырдың 12 жасында патша болғанын еске алсаңыз, ол сауатын тым ерте, Мұхаммед Хайдар айтып отырған жаста ашқанына көз жеткізесіз. Сауатын ерте ашқан Дулати 15 жасында отау иесі, гураган – ханның күйеу баласы болу құрметіне ие болды. Бұл адамзат баласы тарихына салыстыру бір ғана сипатындағы дерек. Жалпы, «Тарих-и Рашиди» ұзақ жылдар бойы қолжазба күйінде сақталып келгендігіне қарамастан, тарихи деректерінің нақтылығы, дәйектілігі, айқындылығы мен шынайылығына орай Үнді, Пәкістан, Ауғанстан, Иран, Орта Азия, сондай-ақ, Ресей және Еуропа елдері ғалымдарының назарын үнемі өзіне қаратып келді. Әлем ғалымдары аталған еңбекті дәйекті мұрағаттық мәліметтерге негізделген тарихи анықтама ретінде қолданады. Мәселен, ХVІ-ХVІІ ғасырлардағы Үнді және Орта Азия тарихшылары «Тарих-и Рашидиды» өз еңбектерінде көп пайдаланған. Үндістанның атақты ғалымдарының бірі Ағзам өзінің «Кашмир тарихы» атты кітабын Мұхаммед Хайдардың «Тарих-и Рашидиіне» сүйеніп жазғанын атап айтады. М.Х.Дулатидың «Тарих-и Рашиди» атты атақты еңбегі орта ғасырдағы дәстүр бойынша парсы тілінде жазылғанымен, бұл жәдігер ең алдымен қазақ халқының төл мұрасы, сондай-ақ түрік халықтарына да ортақ мәдени ескерткіш. Жалпы «Тарих-и Рашиди» – бір халықтың мұрасы аясынан шығып, адамзатқа ортақ асыл ой-қазынасының кәусар да нәрлі бұлағына әлдеқашан-ақ айналған рухани қазына. Қазақ халқының әдебиетін, төл тарихын терең танып-білуіне жол ашқан, халқымыз үшін теңдессіз мұра қалдырған ғұлама ғалым Мұхаммед Хайдар Дулатидың қаламынан «Тарих-и-Рашиди» атты классикалық еңбекпен қатар, «Жаһаннаме» атты поэма да туғандығы белгілі. Оның ақындық өнерін дәлелдеп берер нақты дүниесі осы екендігі де даусыз. Ғалым еңбектерінің әлем кітапханалары мен қолжазба қорларына шашырап кеткендігі сияқты, поэма да көпке дейін беймәлім болып келді. Оны Берлин кітапханасынан кездейсоқ ұшыратып, оқып, 1937 жылы неміс тілінде ол туралы шағын да болса тұңғыш мақала жазған башқұрт ғалымы Ахмет Зәки Валиди Тоған (1891-1970) еді. «Жаһаннаме» – философиялық сарында жазылған шығарма. Бұл еңбегі 1533 жылы өмірге келген. Дастанға Саид хан қайтыс болып, мемлекет басына оның ұлы Әбдірашид /Рашид/ хан болып отырысымен әкесіне кереғар саясат жүргізуіне байланысты туған оқиғалар арқау болып өрілген. Сөйтіп, автор мұнда «Тарихи-Рашидидің» жеті-сегіз тарауына жүк болған сан алуан оқиғаларды бар-жоғы он шақты бәйітке сыйдырып жібереді. Әрі онда сол кездегі қоғамдық-саяси жағдай, ел өмірі, халық басына қасірет әкелген Әбу Бәкірдің зұлымдығы, бірақ оның өзінің де ақыры мерт болған қасіретті тағдыры суреттелген. Ақын Әбу Бәкірге Саид ханды, оның әділеттілігін, парасаттылығын қарсы қояды. Саид хан таққа отырып, көңілі жайланғаннан кейін бұрынғы дұшпандарының көпшілігіне кешірім жасап, оларды өз жағына тартуға тырысқан. Халықтың тұрмыс жағдайын түзетіп, шекарасын кеңейтіп, нығайтуға әрекет жасаған. Қираған қалалар мен елді мекендерді қалпына келтіріп, мешіт-медреселер салдырған. Мырза Хайдар Саид ханның үлкен жүректі азаматтығы, соның арқасында өзі сияқты жетімдік көрген жаны жаралылардың қасірет шеңгелінен құтылғандығын айтып, поэмада Саид хан мен Махмұт Ғазнауиді, Аяз бен өзін салыстырады. Себебі, Саид хан Мырза Хайдарды өз ұлынан кем көрмей мәпелеп, алақанына салған. Жақсы білім алуына жағдай жасаған. «Ол әкелік сүйіспеншілікпен мені жетімдік қасіретінен құтқарып, қамқорлығына алды және де мені жақсы көріп, маған ілтипатының ерекше болғандығы сонша, мен оның інілері мен балаларының қызғанышына қалдым. Оның қасында тұрған 2 жыл ішінде мен білім алып, алыс пен жақынды таныдым, уайым-қамсыз, тамаша күн кештім. Мен көркем жазу, сауатты жазып-сызу, өлең өнері, стилистика, сурет салу мен алтынмен әшекейлеу және басқа да кәсіптер бойынша өз құрбыларым арасында озып, ерекше шеберлік таныттым. Сондай-ақ, мемлекет істерін басқару мен жүргізу... түнгі жорық, атыс, соғыс, аң аулауды ұйымдастыру мен жүргізу, қойшы, әйтеуір, мемлекет ісіне қажеттінің бәрінде де ол менің ұстазым, әрі ақылшым болды», – деп жазады ол «Тарихи-Рашидидің» алғашқы беттерінде. «Тарих-и-Рашидиді» жазу үстінде табиғатында кішіпейіл, астамшылығы мен кеудемсоқтығы жоқ Ұлы ғалым, ойшыл кемеңгер қайта-қайта оқушысынан ғафу өтініп, әдеп сақтап отыратыны сияқты, «Жаһаннаменің» де соңғы беттерін осы бір жан жылытар қалпынан айнымай аяқтаған. «Дастанның құрылысы мен оқиғасы, авторлық баяндауларына қарап, Хайдар Мырзаның мұсылман шығысы мен үнді әдебиетін де жақсы білгенін, одан үйреніп, тіпті, кей тұстарда еліктегенін де байқау қиын емес...». Яғни, бұл туынды Мұхаммед Хайдар Дулатидың ақындық өнерінің биік деңгейге жеткен өрелі өресі десе болғандай. Шынында да, шығарма ә дегеннен-ақ өмір, тағдыр жайлы философиялық толғаныспен басталады. Жаратушыдан ешнәрсенің де жасырын бола алмайтыны, өмірде не болса да, оның рұқсатымен, құдыретімен ғана болатыны, тағдырға не жазылса, сол болмай қоймайтыны бірнеше рет қайталанады. Оның бәрін Мырза Хайдар өз өмірі, өз тағдырына сүйеніп айтқан. Тағдыр әділетсіздігін көлденеңдете отырып, ол поэма оқиғасының да осы мәселелер төңірегіне құралатынын 24-30 бәйіттерде-ақ аңғартып кеткен. Иә, қарымды қаламгер өз өмірінде қасірет пен қайғы, азап пен дерт һәм мұңды көрудей-ақ көрген. Сол себепті де ол «Тарихи-Рашиди» немесе «Жаһаннамесі» болсын, өмірден, қоғамнан әділдік, тазалық іздеп, соны ту етуге тырысты. Өзінің мөлдір де адал сезімімен айналасына нұрлы шапақ шашқысы келді. Ақындық мәдениеті жоғары қаламгер поэмада нені сөз етсе де, нендей жәйтты суреттесе де оған азаматтық көзбен қарап, шындық тұрғысынан келуге тырысты. «Егер Мұхаммед Хайдар Дулатидың өзі ақындығы сүйегіне біткен дарын иесі болмай, жай ғана тарихшы ғалым болса, өз еңбегінде өнер салалары мен әрқилы өнер адамдарына терең бара алмас еді. «Тарих-и-Рашиди» дилогиясында қолданысқа түскен және әр бет сайын оқиға желісіне, болып өткен не болып жатқан оқиға көрінісіне орай берілетін өлең үзіктерінде оқырман жанына әсер ететін Дулаттың ақындық сезімі мен шабытының ізі жатады. Мұндай киелі қасиеттер – ақындық өнер бойына біткен тума дарын иелерінде ғана ұшырасатын ерен құдірет». Бірақ, «Тарихи-Рашидиде» кездесетін өлең жолдарының барлығының авторы М.Х.Дулат десек қателікке бой алдырамыз. Дегенмен, ақынның өзі туындатқан өлеңдерінің өзі біз үшін үлкен мұра болмақ. Сонымен қатар, түркі тілінде жазылған шоқтығы биік «Жаһаннаме» дастаны – Мұхаммед Хайдар Дулатиды айтулы ақын ретінде әдебиет тарихына ендіретін ақындық құжаты десе болғандай. жүктеу/скачать 17,7 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|