М ж. КӨпеев шығармаларындағы кірме сөздер тарихы оқУ ҚҰралы

4 Қазақстан орыс империализмінің системасында

1 Шет жердегі қазақтардың санын көбейту. Бұл арада Елбасының Қазақстандықтардың санын 25 миллионға жеткізуді көздеген көрегендігіне жүгіну қажет болар.

2 Қазақстан Республикасында іс - қағаздарды тек қана қазақ

тіліне көшіру мәселесін тездетіп шешу қажет.

3 Аузыекі сөйлеу, қарым - қатынас тілі қазақ және орыс тілінде тепе - тең жағдайда уақытша жүре беруіне қысым, тоқтау болмау керек.

Әзірше, полиэтникалық 134 ұлт пен ұлыстың өкілдері тұрған Қазақстан жағдайында қос тілділік мәселесі ыңғайлы жағдайда болып тұр. Бұл деген, әмсе орыс тілі бола береді деген сөз емес. Қазақ тілі саясатын жылдан - жылға күшейтіп, қазақ тілін еліміздің барлық буындарына ептеп енгізе беріп, басқа ұлттың бойын бірте - бірте үйрете беру керек. Қазақ тілі өз отанында тұрып, еш уақытта өгей баланың күйін кешпейді.

5 Кірме сөздердің қазақ тілі заңдылығына бейімделіп, сіңіуінің фонетикалық ерекшеліктері

Орыс тілінен және орыс тілі арқылы басқа тілдерден ауысқан сөздердің айтылуы /орфоэпия/ біркелкі емес, ондай ауысқан сөздердің бірқыдыруы қазақ тілінің дыбысталу жүйесіне қарай айтылса, бірқыдыруы сол ауысқан сөздердің өзіне тән ерекшелігіне қарай айтылады. Сөздердің ауызша айтылуы, негізінде еркін болатын құбылыс.

Кейбір жеке сөздер ғана болмаса, көптеген жағдайда ауысқан сөздер қазақ тілінің заңына тікелей байланысты. Өйткені, орыс тілі арқылы қазақ тіліне енеген сөздермен қоса дыбыстық ерекшеліктер де бірге келді. Орыс тілінен ауысқан сөздердің дұрыстап айтылуы, Яғни орыс тіліндегідей айтылуы қазақ тілінің ішкі заңын бұзғандық болмайды, оны яғни ішкі заңын дамытқандық болып табылады. Өйткені орыс тілінен, орыс тілі арқылы ауысқан сөздердің айтылуын орыс тіліндегідей айтуға жақындату – оларды негізгі бір қалыпқа түсіріп, белгілі бір заңдылыққа айналдыру болса, мұның өзі қазақ тілінің ішкі заңының дамуындағы жаңалықтың бірі болып табылады. Орфографиялық ерекшелігіне сай кейбір дыбыстар /в, б, г, д/ ғана сөз аяғында айтылмаса да, жазылатыны еске алынбайды. Қазақ тіліндегі түбір мен қосымшаның гормониясы, жазылуына қарай емес, айтылуына қарай болатыны анық. Ол сөздердің түбірі орыс тілінде қалай жазылса, қазіргі қазақ тілінде де солай жазылуы, қазақ тілі заңына тағы да қайшы емес. Орыс тіліне енген орыс тілі арқылы енген сөздерге жалғау мен жұрнақтар қазақ тілінің өз заңы бйынша жалғанып, қазақыланып келеді.

Басқа тілден енген сөздердің фонетикалық құрылымы туралы А.Байтұрсынов: «В отношении применения фонетического способа для слов из других языков я должен сказать, что мы берем слова из других языков для наших надобностей, хотя не для научного употребления, а в народном разговоре. Если возьмем слово «ажал», это киргизы считают своим словом, никогда не говорят, что арабское «чакал» переделали казаки именно свое слово. Также много теперь новых слов. Слова «комиссар» казахи говорят «комюссер»... поэтому мы все иностранные слова будем брать в таком виде, чтобы это было легко для произношения казаков» - дейді¹. А.Байтұрсыновтың бұл айтқан көрегендік сөзі күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ. Х.Досм±хамед±лы: «Еуропа тілінен бізге єсері кµп тиетін тіл орыс тілі, орыс сµздері ыќтиярсыз ќолдануѓа керек болатын дєуірде т±рамыз. Сондыќтан орыс сµздерін ќолданѓанда µте саќтыќ керек» - дейді².

Сµйтіп, орыс тілінен ќазаќ тіліне кірген сµздерді тексеріп ќарасаќ, б±лардыњ да сингармонизм зањымен µзгеріп тілге сіњгені байќалады. Самауар /самаурын/, Бєселей, Шодыр, габрошке, жєшенке, лампы, корпыс, секілді сµздерде сингармонизм аныќ байќалады³ – деген сµзі А. Байт±рсыновтыњ айтќанымен ‰ндесіп жатады. Расында орыс тілінен енген сµздерді ќолдану кезінде сµз басында, сµз ортасында жєне сµз аяѓында ќысањ дауысты ы жєне і дыбыстары ќосып айту да, жазу да жиі кездеседі: стакан – ыстакан, шкаф – ішкєп, лампа – ылампы, банка – бєњкі, рама – ырма т.б. Н.В. Юшманов ќысањ дауысты ы жєне є дыбыстарыныњ ќосылып ќолданылуы т‰ркі тектес тілдерге ортаќ екендігін кµрсетеді⁴.

Кей жаѓдайда сµздіњ езулік дауысты а дыбысымен т‰сіріліп алынѓан. Газета – газет, карета – карет, минута – минут, секунда – секунд, палата – палат т.б. Енді бірде орыс тілінен енген сµздерді дауысты дыбыстар былай да ќолданылады: лєпке – лавка, кєтележке – каталажка, бµтелке – бутылка, зауыт – завод, б±дан µзіне тєн дауысты дыбыстардыњ єуеніне ќарай бейімделіп кеткенін кµреміз:

Губерния – г‰біріні у/‰; е/і; ия/е;

Лавка – лєпке е (а) е;