М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент
Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі
жүктеу/скачать 3,01 Mb. Pdf көрінісі
|
Қазақтардың рухани әлемі әл-Фарабиден Абайға дейін
| 3 Әлемнің рухани-адамгершілік тәжірибесі:
қазақ хандығы кезеңінің қалыптасуы (X V –X VIII ғғ.) 129 хандық дәуір тұсындағы жыраулық поэзия мен оған іргелес дамыған ақындық өнердегі ел болу, мемлекет құру сынды іргелі бастама- лардан іздеуге ұмтылыс жасауымыз заңды құбылыс. Бұл тұрғыда Н. Келімбетовтің: «Ежелгі түркі дастандарының ту етіп көтерген негізгі идеясы – елдің тәуелсіздігі үшін жан аямай күреске шығу болды», [10] – деген тұжырымы сол алмағайып кезеңдердің өзінде- ақ, тәуелсіздіктің қаншалықты маңызды болғандығын байқатады. Сөзіміз дәлелді болу үшін қазақ әдебиетіндегі бірден бір тарихи жыр саналатын Күлтегін жазбаларына үңіліп көрелік: Тәңірі жарылқады, Өлімші халықты тірілттім, Жалаңаш халықты, Кедей халықты бай еттім. Аз халықты көп қылдым [11] – дейді автор. Жырдағы үзіндіден халықтың тарихи-әлеуметтік жағдайы қылаң беріп, қыспақта қалған еліне азаттық сыйлап, дұшпанын бағындыра білген қаһарманның батыл да еркін қимылы аңғарылады. Келесі: Тізеліні бүктірдік, Бастыны еңкейттік... Еліміз қайта ел болды, Халқымыз қайта халық болды, [12] – сарынындағы шумақта ерлікті, тәуелсіздікті дәріптеп, өршіл рухта толғаған айбынды қол- басшының бейнесі суреттелген. Ал, «Оғыз намедегі»: Ей, ұлдарым менің, Мен басымнан көп нәрсе өткіздім, Талай-талай шайқасты көрдім, Садақ тартып көп оқ аттым Дұшпандарымды жылаттым, Достарымды күлдірдім. Көк Тәңірі алдындағы парызымды өтедім, Ел-жұртымды сендерге табыс етем, [12, 107 б.] – деген жолдардан Оғыз ханның елі үшін қаншама ерлік істер атқарғанын аңғару қиын емес. Қилы-қилы тарихи кезеңдер аясында қазақ сөз өнері де жал- ғасын тапты. Қазақтың бай фольклоры мен ежелгі ортақ жазба ескерткіштер негізінде қалыптасып дамыған ХV–ХVІІІ ғасырлар по- эзиясы – қазақ халқының ықылым замандар бойы жасаған сөз өнері- нің, тума әдеби қазынасының үлкен бір саласы, құнды мұрасы. Бұл мұраның ең басты қасиеті – ХV ғасырдың ортасы мен ХVІІІ ғасырлар |