Мамедярова Роза Момынқызы қазақ тілі мен әдебиеті пәнінің мұғалімі

Әрбір ғасыр өткен сайын адамзат қоғамының өзгеріп, жаңғырып отыратыны тарихтан белгілі. Бұл заңдылықтардан біздің қоғамымызда айналып өтпейді. Ұлттық тарихымызда халықтың сана – сезімінің оянуы ХХ ғасырдың басы екені шындық. Оған халқын сүйген аяулы азаматтарымыз Алаш қайраткерлерінің еңбегі ұшан-теңіз.

Солардың бірі энциклопедиялық білім иесі, қатарынан оза шапқан дарабоз, қазақ тіл білімінде, әлеуметтануда, саясаттануда, педагогикада ғана емес сонымен қатар қазақ әдебиет тарихы мен әдебиеттануының реформаторы – Ахмет Байтұрсынұлы.

Зейнолла Қабдолов: «1926 жылы Ахмет Байтұрсынов өзінің «Әдебиет танытқышын» кітап қып бастырып шығарды. Ол біздің жыл санауымыздан үш ғасырдан астам бұрын Эллада елінде жарық көрген Аристотельдің «Поэтикасы» тәрізді сөз өнерінің болмысы мен бітімін жүйелі байытатын қазақ қоғамындағы тұңғыш теориялық зерттеу еді.

Аралары бір-бірінен тым алшақ жатқанына қарамастан бұл екі кітапты өзара салыстыра, қатар атауымыздың мәнісі – екеуі де: бірі грек әдебиетінің, екіншісі қазақ әдебиетінің алғашқы «әліп - билері». Асылы, үздік қасиеттер бар бір-бірінен қанша ерекше болса, бір-біріне сонша ұқсас болады...

Бірақ, амал не, Ахаң «тағдыр тәлкегіне» түскен тұста «Әдебиет танытқаш» та авторымен бірге жойылып кетті. Бұл еңбекпен пайдалану былай тұрсын, оның атын атаудың өзі қылмыс болып есептелді. Ахаң ашқан әдеби терминдерді қолданған Есмағанбет Ысмайылов пен Зейін Шашкиннің жазбалары да «Әдебиет танытқыштың» аяғын құшты. [1,3б] – десе, белгілі ғалым Рымғали Нұрғали жеті томдық шығармалар жинағының екінші томының («Сөз өнерінің эстетикасы») аңдатуында былай дейді: «Ұстазым, профессор Бейсенбай Кенжебаевтың жасырын сандығына сақталған Ахмет Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» кітабымен танысқаннан кейін жаңа бір кеңістік ашылып кеткендей болды. Әдебиеттануды, қалыпты поэтикада, стилистикада қолданылатын негізгі термин, ұғым, категориялардың қазақша дәл атауы ғажап дәлдікпен, анық, айқын берілген екен. Солардан алған тамаша сөздерді сыздықтатып еңбектерімізге кіргізе бастадық.» [2,3б]–дейді. Осы еңбегінде «Әдебиет танытқышты» тарау – тарауларына дейін талдап шыққан болатын.

А. Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқыш» еңбегінде әдебиеттануға арналған пән атауларының толық әліппелік тізбесін көрсеткен еңбектердің бірі Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті филология факультетінің ғалымдарының шығарған «Ахметтану бастамалары» атты оқу – әдістемелік құралы. Бұл еңбекте VI тараудың 8 – қосымшасында А.Байтұрсынов еңбектерінде қолданылатын әдебиеттану терминдері, 9 – қосымшасында «Сөз өнерінің жіктері мен топтары» («Әдебиет танытқыш») бойынша қамтылған терминдердің тірек сызбасы берілген [3,189б.]. Сол тізбектің ішінде 58 терминді қазіргі әдебиеттануда қолданылатындар деп ерекшелеп қойған.

Ал ендігі кезекте біздің зерттеу нысанамызға алынып отырған еңбектегі терминдердің белгілі әдебиет теоретиктері Қ.Жұмалиев, Е.Ысмайылов, З.Қабдолов сынды ғалымдарымыздың да қолданғандарын, тіпті Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышындағы» келтірілген мысалдарға дейін өзгертілмей сол қалпында берілгенін айтпасқа шарамыз жоқ. Оған төмендегі сөзіміз дәлел болмақ.

Профессор Қ.Жұмалиев 1964 жылы шыққан орта мектептің жоғары кластарына арналған оқу – құралында көркем әдебиетті сөз еткенде «Көркем әдебиет – искусствоның бір саласы. Көркемөнер 5-ке бөлінеді: архитектура (сәулет өнері), скульптура (мүсін өнері), живопись (сурет өнері), музыка және әдебиет (сөз өнері) [4, 25б.] – деп бөліп көрсетуі Ахмет Байтұрсынұлының «Әдебиет танытқышына» [5, 6б.] алынғаны шүбәсіз.»

Сондай – ақ, мақаламыздың басында айтқандай А.Байтұрсынов көптеген терминдердің негізін қалады. Қалағанда да ана тіліміздің шұрайымен оларға атау беріп нәрлендірді. Демек, әдебиеттануға арналған еңбегіндегі атаулардың барлығын өзі жасаған және ауыз әдебиетіміздегі жырларда, Абай, Мағжан өлеңдері мен «Қырық мысалда» мысалдар алып, негіздеп отырған. Қ.Жұмалиевтің еңбегіндегі теңеу, метафора (ауыстыру), кейіптеу, метономия (алмастыру), синекдоха, аллегория, ирония, сарказм, гипербола, литота, арнау, қайталау, шендестіру (антитеза), дамыту. Өлең құрылыстарындағы буын, бунақ, тармақ, шумақ сынды т.б. терминдер Байтұрсынұлының да еңбегінде бар атаулар. Тіпті кейіптеу мен дамыту, шендестіру, арнау, гиперболалардың мысалдарын өзгеріссіз қалдырғанын көреміз.

А.Байтұрсынұлының қалыптастырған әдеби терминдерін профессор Қ.Жұмалиевтің, Е.Ысмайыловтың, З.Қабдоловтың да өз еңбектерінде қолданылғанын кейіннен ұлттық әдебиеттану ғылымында көптеген мәселелерді шешіп берді.

З.Қабдоловтың жоғарыдағы сөзінің жалғасын осы жерде ткелтіре кетсек: «Бірақ, амал не, бұл жаңалықты тапқан Ахаң екені кезінде ашып айталмай, Қажекеңе сілтеме жасауға мәжбүр болдық.

Бұл - бұл ма? Қазіргі қазақ тіл біліміндегі секілді, қазақ әдебиеттануындағы әдеби терминдердің басым көпшілігін баламын ойлап, тапқан да Ахаң: көріктеу, меңзеу, ауыстыру, кейіптеу, пернелеу, әсірелеу, шендестіру, дамыту, түйдектеу... – осылардың бәрінің түп – тамыры Ахаңда жатыр. Мұхтар Әуезовтің «Ахаң түрлеген ана тілі» дейтін әлдиінің әдебиет аясындағы бір нақты да затты көрінісі – осы» [1, 6б] – деген пікірінен көп нәрсені аңғарамыз.

Белгілі әдебиет теоретигі З.Қабдоловтың 1983 жылы қайта басып шығарған «Сөз өнері» монографиясында Қ.Жұмалиев арнауды үш түрге бөледі десе, 2002 жылы басылған еңбегінде А.Байтұрсынов деп көрсетуі қоғамдық жағдайға байланысты екенін өзі де мойындап отыр. Алайда, бұл еңбек А.Байтұрсынұлы ақталған соң қайта басылса да ішіндегі кейбір теориялық анықтамаларды нақтылайтын көркем шығармадан келтірілген мысалдардың негізі «Әдебиет танытқышта» бар екендігі айтылмаған.

Қорыта айтқанда Ахмет Байтұрсынұлы қалыптастырған көптеген әдеби терминдер ұлттық әдеби теориялық еңбектерде пайдаланғандығын көреміз. ХХ ғасырдың 30-60 жылдарында, Кеңестік кезеңде жарияланған біздің салыстыруымыздағы бұл еңбектерде не сілтеме берілмей, не бір де бірінде А.Байтұрсынұлының атының аталмауы идиологиялық саясаттың қыспағынан деп ойлаймыз.

Әлі де «Әдебиет танытқыштағы» ауыз әдебиеті, оның ішінде фольклорға қатысты айтылмаған терминдер қаншама! Біздің шағын мақалада барлығын қамту мүмкін емес. Қалай айтқанда да Ахмет Байтұрсынұлы ұлттық әдебиетімізді қалыптастырушы тұлға. Ал «Әдебиет танытқыштағы» айтылмаған көптеген әдеби атауларды ғылыми қарастыру, қолданыстағы қыр-сырларын аша білу бұдан үлкен еңбектердің үлесінде.

1. 
   Қазақ әдебиеті тарихының өзекті мәселелері (Ғылыми мақалалар жинағы): Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993 жыл.
   
2. 
   Нұрғали Р. Жеті томдық шығармалар жинағы. 2 – том «Сөз өнерінің эстетикасы». – Астана: Фолиант, 2005 жыл.
   
3. 
   Ахметтану бастамалары: Оқу – әдістемелік құрал. – Қарағанды: Болашақ, 2005 жыл.
   
4. 
   Жұмалиев Қ.Ж. Әдебиет теориясы (орта мектептің жоғарғы кластарына арналған құрал). – Алматы: Мектеп, 1964 жыл.
   
5. 
   Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Зерттеу мен өлеңдер. Алматы: Атамұра, 2003 жыл.
   
6. 
   Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Санат, 2002 жыл.