Материалдары
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ БАҺАДҮР 22,10
| Абылай сҧлтан
, Жизақты Алшын Бекоғлы , Самарқанд қаласын жҽне уҽлҽятын Жалаңтҿс батыр биледі. Қырғыз елі Қазақ мемлекетінің қҧрамында болды. Есім ханның сенімді серіктерінің бірі қырғыз Кҿкем би болды. Қазақ – қырғыз достығы мен туысқандығының шыңы да сол кезде болды. Жоңғарларға ҽлденеше рет соққы берілді... Бҧл даңқты кезенде Қазақ елінің атқа мініп, шайқасқа кірмеген жылы жоқ десе де болады. Қазақ елін қорғап, шайқас ҥстінде мемлекетті нығайтқан халқымыздың Есім хан, Салқам Жҽңгір, Жалаңтҿс батыр сияқты ең жоғарғы дҽрежедегі - ҧлттық батырлары. Алайда, тарихымызда даңқты жҽне аласапыран кезі болған ХҤІІ ғасырдың бірінші жартысында ҥлкен трагедиялы оқиға да орын алды. Сол бір қайғылы оқиға 1628 жылғы Қатаған қырғыны деп аталады. Сол қырғынның кінҽсін мойнына алған Еңсегей бойлы ер Есім хан болудан бас тартып билікті баласы Жҽңгір сҧлтанға берді. XVII ғасырдағы Казақстан мен Орта Азия тарихында ерекше орын алатын тарихи тҧлғаның бірі -Жалаңтҿс батыр (1576-1656) Сейтқҧл би ҧлы болатын. Оның шыққан елі Кіші жҥзге қарасты Ҽмудария мен Сырдария, яғни екі ҿзен аралығындағы алқапты мекендеген алты ата Ҽлім руының тҿртқара [1] атты бҿлігі. Жалаңтҿс батыр ҿзінің аса даңқты ҿмірінің ақырына дейін Самарқан қаласы- ның ҽмірі болды. Оның ҿмірі мен қызметіндегі негізгі оқиғалар мыналар: 1612 жылы Бҧхар ханы Иманқҧл кҿп ҽскермен Тҥркістан атырабына баса-кҿктеп кіреді. Алдыңғы соққы қарақалпақтарға берілетін болған соң, Жалаңтҿс батыр ҿз ҽскерімен кҿмекке жетеді. Ҽйгілі Жалаңтҿс қолынан қаймыққан Иманқҧл амалсыздан, соғысты бастай алмай, келіссҿзге келеді. Алайда бҧл Бҧхар ханының уақытша айласы екенін тҥсінген Жалаңтҿс батыр ҽскер жиып, Иманқҧлды тҥгелдей тапқандау ҥшін дайындала бастайды. Мҧны білген Иманқҧл Жалаңтҿс тҧрғанда ҿзінің Бҧхар тағында отыра алмайтынын тҥсініп, оған Самарқан қаласын жҽне сол тҿңіректегі уҽлаяттарды сыйға тартады. Сҿйтіп, Жалаңтҿс Самарқан ҽмірі атанып, таққа отырады [2]. Артында Қытай империясы тҧрған Жоңғар қалмақтарын ҽлденеше рет талқандағаны ҥшін жҽне басқа да кҿптеген ерліктері ескеріліп, 1625 жылы Жалаңтҿске Аталық деген қҧрметті атақ - лауазым беріледі. 18 1640 жылы Батур қонтайшы басқарған қалмақтардың Қазақстан мен Орта Азияға жасаған кезекті шабуылын тойтарады. Бҧл шайқасқа Жалаңтҿс Самарқаннан 30 мың ҽскермен шыққан екен. 1643 жылы қалмақтардың Жетісу аймағына кезекті шабуылы басталады. Бҧл жолы олар 50 мың ҽскермен лап қойған еді. Сол кездегі Қазақ хандығының бір ҧлысы - Қырғыз еліне ҥлкен қауіп тҿнді. Салқам Жҽңгір дҧшпанды тоқтату ҥшін бар болғаны 600 жауынгерімен асығыс аттанады. Тау шатқалында жаудың кҿп ҽскерін жанқиярлық ерлікпен тоқтатып тҧрған- да, жиырма мың ҽскерімен Жалаңтҿс батыр келіп жетеді де, шайқас тағдырын шешеді... Осынау ҥлкен шайқаста Жоңғар шапқыншылары мықтап талқанда- лады. Кейінірек тарихшылар мҧны Орбҧлақ шайқасы деп атады. Жалаңтҿстің бҧл ҥлкен ерлігі туралы кҿптеген тарихшылар жазды [3]. Ал ҿмірінің соңғы кҥніне дейін Жалаңтҿс батыр Орта Азияға қатысты барлық соғыс қимылдарына қатысып, ҽскер басқарып, кҿптеген жеңістерге жеткен, яғни тҥрік халықтарының тағдырында ол ҽрқашан шешуші рҿл атқарған. Ол батыр ғана емес, баһадҥр, ҽмір жҽне би деген атаққа ие болған. Қазақ тарихында ―би‖ деген атақ - ең жоғары дҽреже. Себебі, мҧндай қҧрметті атаққа батырлар мен хандардың ие болуы ҿте сирек жағдай. Жалаңтҿс батырдың ҿмірі мен қызметін жан-жақты тҥсіну ҥшін ол ҿмір сҥрген XVII ғасырдың бірінші жартысындағы Қазақстан мен Орта Азияның ҽлеуметтік жағдайы мен саяси тарихына қысқаша шолу жасайық. XVI ғасыр мен XVII ғасырдың бірінші жартысында (яғни Жалаңтҿс батыр заманында) Қазақ мемлекеті сыртқы жауларымен аянбай соғысып жатса да, кҿптеген тҥйінді мҽселелері бола тҧрса да, сол кездегі іргелі мемлекеттің бірі еді. Сол кезде Орта Азия мен Қазақстан жерінде екі ғана мемлекет ҿмір сҥрді. Олар Бҧхар хандығы мен Қазақ мемлекеті болатын.XVII ғасырдың басында дҥниеден ҿткен тарихшы Кадырғали Жалаири Қазақ мемлекетінің іргелі ел екенін айта келіп, Тҽуекел ханды (1583 - 1598 жж.) ―Бҥкіл ислам патшасы...‖[4], - деп мадақтап жазған. Ҽрине, мҧндай жазулар сол кездегі қазақ мемлекетінің жылдан жылға нығайып бара жатқанын жҽне Орта Азиядағы ҽрбір саяси жағдай қазақ ханының қатысынсыз шешілмегенін дҽлелдейді. Олай дейтініміз, сол кездегі Орта Азияның кҿп жері Қазақ хандығының қоластында болған. Мысалы: қазіргі Қырғыз жері, Ташкент уҽлаяты, Қарақалпақ елі, яғни Сыр мен Ҽмудария арасындағы аумақтың кҿп бҿлігі жҽне қалмақтардың біраз жері. Міне, дҽл осындай жағдайда сол кезде Орта Азия жеріндегі ең кҥшті мемлекет - Бҧхар хандығының тағдыры да Қазақ елімен байланысты болған. Бҧхар ханы жүктеу/скачать 3,83 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|