Маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы. Мифтік наным-сенімдер лексикасы. Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер Пікір Қосымша Зерттеу күнделігі Жоспар І. Кіріспе ІІ. ЖҰмыстың негізгі мазмұны отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы
жүктеу/скачать 356,92 Kb.
|
| Ақмола облысы
Атбасар ауданы Мариновка қазақ орта мектебі Зерттеуші: 12-сынып оқушысы Досмаилов Арман Жетекші: Тонтакаева Қ.Қ. Тақырыбы: Ғұрыптық фольклор лексикасы Мазмұны
Кіріспе 1. Отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы. 2. Маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы. 3.Мифтік наным-сенімдер лексикасы. Қорытынды Пайдаланылған әдебиеттер Пікір Қосымша
Зерттеу күнделігі Жоспар
І.Кіріспе ІІ.ЖҰМЫСТЫҢ НЕГІЗГІ МАЗМҰНЫ 1.Отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы. 2. Маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы. 3.Мифтік наным-сенімдер лексикасы. ІІІ.Қорытынды Абстракт Ғылыми жоба негізінен идиоэтникалық семантика - қазақ халқының салт-дәстүрі,мәдениетіне тоқталады ғұрыптық фольклор лексикасына жан-жақты ғылыми талдау жасай отырып, тілдің идиоэтникалық семантикасына, дүниетанымдық қызмет аясына неғұрлым тереңірек бойлау, солай етіп барып этностың өзін жете тани түсу әсіресе қазіргі егемендік жағдайда айрықша мән-мазмұн алып отыр. Осы тұрғыдан қарағанда, қазақ фольклоры мазмұнындағы ұлттық ғұрыптың этномәдени болмысын тіл арқылы анықтауды мақсат еткен аталмыш жұмыста идиоэтникалық семантика мәселесінің теориялық және практикалық мәнін ашуға талпыныс жасалды. Зерттеу нысаны: Ғұрыптық фольклор лексикасындағы идиоэтникалық бірліктер; Зерттеу пәні: әдебиет Зерттеудің мақсаты: Ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын ашу – қазақ этнолингвистикасы мәселелерін шешудің, оның табиғатын ашудың бір маңызды жолы; Abstract Scientific project work is devoted to research of idio-ethnic specificities of semantic lexicon contents, reflecting traditional culture, customs and ceremonies of Kazakhs. The term idio-ethnics (from Greek “idio” - specific, especial and “ethnos” - a tribe, people) are connected to the concept of national specificity. Hence, idio-ethnic semantics reflects national cultural feature, ethnic originality, objectively reflects a national language picture of the world. Object of research – is lexicon of Kazakh language’s ceremonial folklore. The purpose of dissertational research will consist in idio-ethnic description of lexical units in ceremonial folklore. Methods of researches. In the scientific project were used descriptive, ethno - linguistic, semaciological, historical-comparative and etymological methods of research. The first chapter is devoted to analysis of family ceremonial lexicon. In the second chapter is illustrated ethnic semantics of calendar-ceremonial lexicon of the Kazakh language. The third chapter is devoted to studying of ancient folklore lexicons’ layer connected to mythological outlook, various religious rituals and ceremonies. The urgency of research is determined by the necessity of studying of lexical units’ system reflecting ceremonies and customs of Kazakhs, as one of the basic spheres of their traditional culture possessing increased ethno-cultural potentiality. The urgency of dissertational theme also is connected with anthrop-centric orientation of research, with expressed ethno-cultural specificity of the researching object. Scientific novelty of scientific project work consists in fact that there for the first time is given ethno-linguistic description of language units in ceremonial folklore, comes to light idio-ethnic component of semantics brightly reflecting outlook and national mentality of Kazakhs. І.Кіріспе Қазақ тіл білімінде әсіресе соңғы жылдары көбірек көңіл бөліне бастаған зерттеулердің нәтижесі этностың байырғы тұрмыс-тіршілігінің, қазіргі болмысы мен өткендегі өмір сүру тәжірибесінің, күнкөріс мәдениетінің, өзіндік ежелгі заттық және рухани құндылықтарының түрлі тілдік көріністері тек лексика мен фразеологияда ғана емес, ономасиологияда да, фоносемантика мен перифразалық құбылыстарда да көрінетінін дәлелдеп отыр. Осымен байланысты барша тіл байлығына этнос танымы тұрғысынан мағыналық талдау жасау – «идиоэтникалық семантикасына барлау жасау» деген сөз. Себебі «...көпшілік қауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына тән мағынаның толық ауқымы емес, жарым-жартысы ғана, яғни көбінесе күнделікті өмірде өзара қарым-қатынас жасауға қажетті «үстіңгі қабаттағы» лексикалық мағыналары ғана. Ал олардың екінші деңгейдегі «ауыс, туынды, келтірінді, идиомалық, фразеологиялық» мағыналар тобына келсек, олар көбінесе тілдік ортада қалыптасқан дәстүрлі «мағыналық символ» ретінде сөйлеу контексіне қарай қолданылғанымен, түп-төркіні баршаға айқын емес. Мәселен, көзіне шөп салу, шөп басын сындыру, итарқасы қиянда, көзайым болу, шөпжелке, шүйкебас сияқты тіркестердің ауыс, идиомалық мағыналары бізге түсінікті болғанымен, олардың тілде пайда болу уәждерін бірден айтып беру оңай емес, өйткені олардың астарында этнолингвистикалық факторлар жатыр. Міне, сондықтан да әр алуан лексикалық бірліктердің осы екінші деңгейдегі мағыналарын біз шартты түрде этнолингвистикалық мағыналар деп атадық» [1, 21]. Идиоэтникалық семантиканың бастау ұғымдары алғаш А.П.Комаров, Ж.Вандриес, М.М.Копыленко, Н.Н.Кириллова, З.З.Чанышеваның еңбектерінде қалана бастады. Жалпы қай тілдің де идиоэтникалық семантикасын неғұрлым тереңірек танып білуге қазір солар мұрындық болып отыр. Қазақ тіл білімінде идиоэтникалық семантика мәселесі арнайы нысанаға алынып зерттелмесе де, зат немесе құбылыс атауының шығу тегі, терминнің пайда болу уәжділігі туралы тілдік мәліметтер беретін еңбектер баршылық. Мысалы өткен ғасырдың 80-ші жылдарындағы Ә.Қайдар, Р.Сыздық, М.М.Копыленко, Е.Жанпейісов еңбектерінен бастау алған зерттеу бағыты Н.Уәлиұлы, Ж.Манкеева т.б. ғалымдардың зерттеулерінде нақты жалғасын тапты. Осы зерттеулердің нәтижесіне сүйене отырып, идиоэтникалық семантикаұғымын тілде сақталған этнолингвистикалық деректердің, қалтарыста жатқан тілдік фактілердің «сөйлеуі» деп түсінуге болады. Себебі идиоэтника сөзі (гректің идио – «өзіндік», «ерекше» және этнос – «тайпа», «халық» сөздерінің бірігуінен жасалған) «ұлттық ерекшелік» дегенді айқындайды. Демек идиоэтникалық семантика «ұлттық-мәдени ерекшелікті, этникалық өзгешелікті, этнос болмысын танытатын семантика» дегенді білдіреді. Осындай ұлттық немесе идиоэтникалық болмыс лексикалық бірліктер мен тілдік құбылыстардың таңбалық ерекшелігі ретінде тілдің көптеген салаларын жан-жақты қамтиды. Идиоэтника мәселесі этнология, мәдениеттану, философия, психология, әдебиеттану, тіл білімі т.б. салаларда негізгі мәселелердің бірі. Қазіргі лингвистикалық зерттеулердегі антропоцентристік бағыт тіл мен сөйлеудегі этномәдени ерекшелікті зерттеуге жаңа мүмкіндіктер ашып отыр. Осы орайда этнос туралы небір құнды дерек-мағлұматтармен толықтырып, мазмұн, тақырып ауқымын кеңейтіп, мән-мағынасын тереңдете түсетін тілдің дерек көздеріне ауыз әдебиетінің ішінде ғұрыптық фольклор шығармалары жатады. Ауыз әдебиетінің өзге жанрлары тәрізді олар халықтың ерте заманғы тұрмыс-тіршілігінің куәсі, өмір айнасы болумен қатар, таза көркемдік қасиеті мен дүниетанымдық ерекшелігі тұрғысынан да ерекше бағалы. Әсіресе идиоэтникалық сипаты айқын және көрнекті құбылыстардың бірі – ғұрыптық фольклор үлгілері. Ғұрыптық фольклор лексикасының идиоэтникалық семантикасын ашу – қазақ этнолингвистикасы мәселелерін шешудің, оның табиғатын ашудың бір маңызды жолы. Осы тұрғыдан алғанда тақырыптың өзектілігі даусыз. Сондықтан осы бағытты этнолингвистикалық ізденулердің кейінгі жылдары ерекше назар аударуы да зерттеу нысанымыздың зәрулігін көрсетеді. ІІ. Негізгі бөлім 1Отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы. Отбасылық ғұрып фольклорының жүйелі зерттеле бастауы өткен ғасыр деңгейіне дөп келеді. Тілдік тұрғыда қазақ фольклорлық мәтіндердің жалпы лексикасына этнолингвистикалық, тарихи-этимологиялық, лексика-семантикалық аспектілеріне академик Ә.Т.Қайдаровтың, Е.Жұбанов пен А.Ибатовтың, А.Мұқатаеваның еңбектері арналды. Біз отбасылық ғұрыпқа байланысты өлеңдерді келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары лексикасы, өлік жөнелту ғұрыптары лексикасы, бесік және этнопедагогика лексикасы, саятшылық пен аңшылыққа қатысты лексика, мал шаруашылығына қатысты лексика деп топтастырып, олардың құрамындағы тілдік-мәдени ақпаратты тіл бірліктерін семантикалық жағынан қарастырдық. 1.1 Келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптары лексикасы. Қазақтар өмірінің сан ғасырлық тарихы әдетте ана тілімен тығыз байланысты. Мысалы, құда түсу рәсімдері, үйлену тойы, ас беру тағы басқа толып жатқан ұлттық дәстүр, әдет-ғұрып үлгілерінің атаулары тілде сақталмаған болса, онда рухани мәдениет үлгілерінің мазмұны да кеми бермек. Әдет-ғұрып, салт-сананы айтқанда, әдетте олар туралы халықтың көрнекті де, көрікті ойлары тілімізге оралады. Сөз мәні, сөз сыры, ішкі-сыртқы мағыналары салтпен, дәстүрмен астарлас жатқандығын байқаймыз. Ол мағыналар, мәндер, сырлар астарында небір тарихи ұғым жатады немесе онда салт-дәстүрлерге сай түрлі наным сақталады. Келін түсіру, қыз ұзату ғұрыптарымен байланысты жұмыста ұрын бару, бауыздау құдалық, ит ырылдатар, табалдырық аттар, түндік ашар, отқа май құю, оң жақ, жаушы, сәукеле, боғжама, сыңсу, босаға, беташар тәрізді бірсыпыра идиоэтникалық бірліктердің тілдік сараптамасы берілген. Мысалы, ұрын бару дәстүрі де, сөздің өзі де бұл күнде қолданылмайды. Күйеу жігіттің қалыңдығымен алғаш кездесуге баруын «ұрын бару», осыған орай ұйымдастырылған той-думан «ұрын той» деп аталады. Тойдың мақсаты – екі жастың оңаша кездесуіне, еркін сырласып, махаббат жайлы сыр шертуге мүмкіндік туғызу. Жаңа ортаға келгенде қызының басына түсетін іс-әрекеттерді, ұрын барғанда және қыз алуға келгенде, жігіттің де басынан кешіріп, келген құда-құдағилардың да жауапкершіліктерін арттыратын тәлім мен тәрбие деп түсінген жөн. Қайын жұртына келгенде бірінші болып, әдет пен тәртіптің түрлерін күйеу жігіттің басынан кешіруі, ертең қалыңдығы өз шаңырағына келгенде оған түсіністікпен көмек көрсетудің сабағы тәрізді. Бұл туралы профессор Е.Жанпейісов: «Ұрын бару // ұрын келудеген тіркестердегі ұрын сөзі түркологияда, негізінен, «ұрлану, ұрланып бару» мағынасымен байланыстырылатынын, бірақ ұрынсөзінің «ұрланып келу» мағынасы Б.Базылхан сөздігінде қарастырылмағанын, ал қырғыз тілінде баш урун тіркесіндегі урун сөзі «бас ию, қалыңдықтың ата-анасының алдында тағзым ету» (қалыңдық үйіне құда түсіп келгеннен кейін) мағынасын беретінін атап көрсетеді [ЮСЛ: 807]. Е.Жанпейісовтың пікірінше, осы урун бару мен баш урун тіркестеріндегі урун сөзі омонимдес, урум сөзінің мағынасы «ұрпақ» және «Абай жолы» эпопеясы негізінде «ұрын келу» (ұрын бару / ұрын кету / ұрын жіберу) ғұрпы күйеудің қыз аулына ұрланып емес, керісінше, жұрттың көзінше, салтанатты түрде келуін білдіреді [2, 86-87]. Академик Ә.Қайдар ур ~ үр ~ өр түбірінен тараған ұран, ұрағат, ұру, ұрпақ, ұрық, үрім, өрен сөздерінің жасалғанын көрсеткен [3, 294-296]. Біздіңше, урун сөзінің шығу төркіні «ру» мағынасын білдіретін урук ~ уру ~ ру деген сөз. Яғни ұрын бару деген тіркес «ру, туыс болу» деген мағынаны білдіреді деп жорамалдаймыз. н дегеннен шыққан деушілер де бар. Әуелгі сөзім беташар, Тауып айтсам жарасар. Жаңа келген жас келін, Үлкенді көріп аласар (Беташар). Беташар. Беташардың алдында және соңында жасалатын рәсімдерді ескерсек, оның төркіні сонау Тәңірлік сенімдермен сабақтасып жатқанын көреміз. Мұнда қыз бала өз ұясынан шығып, басқа шаңыраққа келіп қонып, өміріндегі бір дәурені өтіп, енді жаңа кезеңге аттағалы тұрған тұлға ретінде байқалады. Бет ашу функциясын алғаш атқарушылар ақындар. Көне таным бойынша, ақын рулар арасында дәнекер қызметін, киелерді жарастыру қызметін атқарған. Демек, олар жоғарғы дүние мен адамдар дүниесінің байланысшы көпірі. Бетжабу тірілерге тән жоралғы емес. Өлі адамның ғана беті жабылады. Бұл рәсім басқа халықтардың фольклорынан да берік орын алған. Сондай көне жұрттың бірі – Америка үндістері. Сонымен, келіннің бетін жабу жасанды өлімнің ишарасы. Қанша ғасыр беделінде елеп, екшеп, күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қолдану арқылы, осы ырымның түбінде тылсым негіз барына әбден сенгеннен кейін ғана оны тұтынған деп ойлауға болады [4, 9]. Көр шымылдық көтерші, көрсін әкем, Көзінің жасын көл қылып төксін әкем. Көзінің жасын көл етіп төге салып, «Міндетімнен құтылдым», - десін әкем, – дейтін сыңсудағы көр шымылдық осы жоралғының айғағы іспеттес. Қазақ жасанды өлім арқылы тазартылған келіннің қадамы құт әкеледі деп сенген. Салт бойынша, қыз өз әулетінде өліп, жаңа елінде басқа сапада қайта тірілуі тиіс. Өйткені әрбір ру – жеке космос, әлем. Демек, келін бір космос-дүниеде өліп, тазарып, келесі космос-дүниеде тірілуі керек. Міне, біз сөз етіп отырған бет ашу салты сол қайта тірілту процесін символдайтын рәсімдік көрініс. Беташардағы сәлем салу реті әруақтар дүниесі мен тірілерді келінмен таныстыру мақсатында айтылады. Есіктің алды ошаған, Ұстатпайды қашаған. Жат елге кетіп барамын, Жібермеші босағам» (Сыңсу). Сыңсу – ұзатылатын қыздың туып-өскен жерімен, ауыл-аймақ, ағайын-туыстарымен, ата-ана, апа-жеңгелерімен, қала берді құрбы-құрдастарымен арыздасып, қоштасып, танысуы. «Қазақтың сыңсуын башқұрлар – сеңләу, татарлар – чеңләу, кейде қыз жылату дейді. Сыңсу сөзінің түбірі сық – түркі тілдеріне ортақ көне түбір. Мысалы, Махмұт Қашқаридың сөздігінде ol anь sьxtatь // ol anь yьglattь – ол оны жылатты [МҚ ІІ: 232, 235], қазіргі хакас тілінде ылғахчы // сыхтахчы – жылаңқы, ылғаааны // сыхааны // сыыт – жылау, ылғапчатқан // сыхтапчатқан – жылаушы, алтай тілінде сыт // сыыт // сығыт // сықта – жылау, еңіреу т.б. [ҚТҚЭС: 179]. Көне түркі жазба ескерткіштерінде йығла, сығта сөздері «жылау, еңіреу» мағыналарына ие болған. Сықта сөзі қазіргі кезде ұйғыр, алтай, телеуіт, сағай, чулым, шор т.б. түркі тілдерінде жиі айтылып, мағынасы «жылау, еңіреу» қалпында сақталған. Сөйтіп сығ сөзі < сы < сың қалпына жетіп, оған етістік тудыратын –сы және тұйық етістіктің –у жұрнағы қосылып, сыңсу сөзі жасалған. Сыңсу мен жоқтаудың ұқсас сипаттары қазақтың отбасылық ғұрыптарының ерекшелігін, халықтың дүниетанымынан хабар береді. Халық шығармашылығында табалдырық – босаға – маңдайша – бүтіннің орнына жүретін есіктің бөлшектері. Оның ішінде көбірек қолданылатыны – босаға. Ғұрыптық дүниетанымнан фольклорға ауысқан бұл ұғым отбасылық ғұрып поэзиясында, әсіресе, қыздың қоштасуында тұрақты формулаға айналған. Босаға – екі дүниенің шегі, кез келген дүниенің кіріп-шығатын есігі, әр нәрсенің аузы деген ауыспалы ұғымға көшкен. Жалпы есік пен босаға сыртқы әлемнен қорғаныш, ішкі берекелік пен тыныштықты сақтаушы ретінде танылады. Жын-шайтаннан, ішкі әлемді сыртқы әлемнен, өзін өзгеден сақтар қорғауыш қызметін атқарар босағаға байланысты түрлі тыйымдар бар екені де белгілі. Босаға сөзі қазақ тілінде бірнеше мағынада қолданылады: 1) есіктің жақтауы; 2) үйдің төрге қарама-қарсы есік жағы; 3) ауыс мағынада үй, отбасы, табалдырық [ҚТТС ІІ: 381]. Қыздың «босаға аттау» рәсімінде үлкен дәстүрлік сыр жатады. Күйеу ұрын бару, жасау, қалың беру тағы басқа рәсімдерді бастан кешіреді. Қыз соның бәрінен сүрінбей өтіп, ақ босағаны аттайды. Ақ босағаны аттауды «киелі» деп көреді. Сондай-ақ, босаға майлау ырымы да бар. Жастар жеке отау құрғанда немесе біреу жаңа үй алғанда, жақын-жуықтары келіп, жаңа үй босағасына май жағады. Бұл осы үй «берекелі, майдай жұғымды болсын» деген ұғымды білдіреді. Сонымен, босаға атауының мифтік, символдық мағыналары – «ішкі кеңістік пен сыртқы кеңістікті», «ішкі шеңбер мен сыртқы шеңберді», «ішкі әлем мен сыртқы әлемді» бөліп жатқан шегара. Алтаистикада босаға сөзінің этимологиясы жайында қалыптасқан мынадай пікірлер бар. Г.Рамстедтің пікірінше, босаға атауының түбірі – бас. Яғни босаға мен басқыш атауларын байланыстыра отырып, моңғ: bas+u< basu «ренжіту, ұрысу, төмендету» және татарша basqic (баспалдақ) сөздерін салыстырады. Ал, Егоров босаға атауының моңғол тіліне қатысты екенін қолдайтын пікірлер ұсынады. Босаға сөзінің моңғол тіліндегі нұсқасы – босго. Киіз үйге қатысты лексиканы зерттеген Ока Ардақ түркологтардың босаға төңірегіндегі пікірлерін сараптай отырып, босаға сөзінің этимологиясы әлі анық емес деген пікір айтады. «Қазақтар түсінігінде босаға – есіктің екі жағындағы жақтауы. Моңғол тілінде босгох – тік тұрғызу дегенге нұсқайды. Сөз түбірі босо, осыған қазақ тіліне тән –ға жұрнағы қосылып, босаға сөзі пайда болған», - дейді Ә.Нұрмағамбетов [5, 23]. Егер маңдайша мен табалдырықты ұстап тұратын ағаштың көлбеп жатпай, тік қалпында тұруын ескерсек, бұл болжамның дұрыс екеніне көз жеткізуге болады. Жылда-жылда боғжама Бояушы едім, жар-жар-ау, Бір міндеттен құтылдым, Десін шешең, жар-жар-ау(жар-жар). Осы жар-жардағы боғжама сөзі «қыз жасауы салынатын тең» деген мағынаны білдіреді. Э.Севортян боғжама сөзін көне түркілік боғ сөзінен өрбітіп, оған -а және -мақ жүрнақтарының қосылуымен жасалған «байлау» мағыналы етістік екенін көрсетеді. Көне түркі ескерткіштерінде ба/бағ; бағла / байлау. В.В.Радлов бокша [Кir] мъшокъ, которого женщины кладуть себъ на съдло – дейді [РСл ІҮ: 1647]. Боғу – түйін, буын [РСл], қазақ, қарақалпақ, башқұрт, өзбек сияқты тілдерде бау, боғ «байлам, егінді, пішенді баулап байлау» дегенді білдіреді. Ал Л.З.Будагов сөздігінде: Боқша – сверток для платья (род шерстяного чемодана) деп сипатталады [БСл І: 455]. Парсыша-қазақша сөздікте жаме – киім [ПҚжҚПС, 220]. Академик Ә.Қайдаров бұл сөздің І компонентін монғол тіліндегі «қоржын» мағынасын білдіретін богц сөзімен байланыстырады, ал екінші компонентін парсы тілінің «киім-кешек» мағынасын білдіретін жама сөзімен байланыстырып, «қыз жасауы» деген мағынаны білдіреді» дейді [6, 117]. Сонымен бірге моңғол тілінде бог сөзімен түбірлес «Қалың мал, яғни күйеу жағынан қыз жағына беруге келіскен мал», «дүние» мағынасын білдіретін богт сөзі де кездеседі. М.Жүсіптің тілдік мұрасын зерттеген А.Тұрышев былай дейді: «Боқ+жайма екі сөздің қосындысынан жасалған сөз сияқты» [7, 94]. Деректер негізінде «түйін» мағынасын білдіретін боғу, «қоржын» мағынасындағы богц, «қалың мал» мағынасын білдіретін богт, «түйіншек, пакет» мағынасындағы боқша, «қыз жасауы» мағынасын білдіретін богажама сөздері – бәрі бог түбірінен пайда болған деп айтуға болады. Сонымен, үйлену, қыз ұзату ғұрыптарына байланысты өлеңдерде осы қарастырылғандар тәрізді идиоэтникалық бірліктер бірқыдыру.. 1.2 Бесік және этнопедагогика лексикасы. Бесік жырлары – ұлттық рухани негіз, себебі ол еліміздің кешегі және бүгінгі тарихын тізбектеп, этнолингвомәдени қазынаны сақтап келеді, әрі энтографиялық, этномәдениеттік феномен болып табылады. Олар ұрпақтан ұрпаққа мұра болып келе жатқан табиғи құбылыстарын, этномәдени дәстүрін, менталитетін, тілдің семантикасы, яғни тілдік мағыналардың маңыздылықтарын сақтайды. Бесік жырында ел тұрмысының көріністері мол. Осымен байланысты жұмыста бесік, шілдехана, қырқынан шығу, тұсау кесер, саусақ санау, ит жейде, хан талапай,т.б. лексемаларға талдау жасалынды. Бесік жырында ел тұрмысының көріністері мол: «жілік шағып берейін», «байқұтанның құйрығын жіпке тағып берейін», «қой тоқтысын сой, бөпем», «үстіне тоқым жабайын, астына терлік салайын» «быламыққа май құйып, төңкерме ғып берейін» т.б. толып жатқан этнографиялық детальдар мен баланы жақсы көру, еркелету, айналып-толғануға байланысты айтылатын не түрлі балама, теңеулер табиғатынан қазақы тұрмыстың иісі аңқып тұрады. Ең алдымен, қазақтың «киелі ақ бесігінің» халық дүниетанымында маңызы зор. Этнограф ғалымдардың зерттеулеріне сүйенетін болсақ, «Бесік – қасиетті, киелі, құтты мүлік, сәбидің алтын ұясы» болып есептеледі. Жаңа туған баланы бесікке салу – халқымыз үшін елеулі дәстүрлердің бірі. Осындай қуаныш үстінде бесік жыры айтылады. Бесік сөзінің мағынасы – жас нәрестеге арналып жасалған ағаш төсек. Э.Севортян бесік сөзінің мағыналарын былай түсіндіреді: 1. колыбель, люлька; 2. младенец; 3. потомство, поколение, род, родство; свойственник. 4. друг, возлюбленные; 5. гроб, могила.Ол сары ұйғыр тіліндегі пел`е-, якут тіліндегі бiliä-, чуваш тіліндегі пиеле-, басқа түркі тілдеріндегі бе:ше-~бе:ши тұлғалары М.Қашқари сөздігіндегі «құндақтау», «бесікке таңу» мағынасындағы belemek ( Қазақ баласын: Сен тұр – қозыңа бар, Сен тұр – қойыңа бар, Сен тұр – жылқыңа бар, Сен тұр – түйеңе бар, Сен қария, Қазан түбін жалап, Үйде жат, - деп саусақтарды біртіндеп ретімен жазып санауға үйреткен. Мұндағы назар аударатын нәрсе дүниені құраушы негізгі тектер қамтылған, яғни жер, су, жел, от (дененің қатты, сұйық, газ, плазма күйі). Төрт түлік малдың қасиеттерін сипаттағанда жылқы – желден, қой – оттан, түйе – сордан, сиыр – судан деп айтылуының өзі бірталай нәрсені аңғартады [10, 24-25]. Ендеше санамақтағы үйрек, терек, шүмек, бөбек сөздері тек қана ұйқас үшін емес, жаңағы айтылған тектерді мегзеуші заттар есебінде алынған .
Қорыта келгенде, бесік жырлары – сәби жүрегіне алғашқы рухани нәр беретін бірден бір қазық. 1.3. Саятшылық пен аңшылыққа қатысты лексика. Қазақ тілінің сөздік құрамында аңшылық лексикасының өзіндік алатын орны бар. Академик Ә.Марғұланның айтуынша, тек саятшылыққа (аңшылықтың бір саласы) байланысты туған мың жарымдай сөз (халықтық термин) бар екен. Осы қыруар тілдік материалдарды халық арасынан, ел аузынан жинап, бір жүйеге түсіріп, халық игілігіне жаратудың қазіргі таңда маңызы зор. Аңшылық пен саятшылық лексикасы біздің ата-бабаларымыздың тұрмыс-тіршілігінің ажырамас ұлттық белгісі, салт-дәстүрі, наным-сенімінен, саятшылық өнерінің құрып кеткен небір түрлерінен, аңшылық пен саятшылық өнерінде ерекше орын алатын аса құнды деректерден хабар береді. Сонымен, саятшылыққа байланысты лексика халқымыздың өткендегі өмірінен, ұлттық мәдениеті мен тарихи даму кезеңдерінен, аң аулау мен саятшылық кәсіптерінен құнды да мәнді деректер береді.
Мысалы, пір дегеніміз – «қолдап-қорғаушы рух», «көзге көрінбей қамқоршы болатын күш» немесе «біреуді құрмет тұту, қастерлеу» деген сияқты бірнеше мағына береді. Ал, парсы тілінде «ақсақалды қарт, діни бастық, әулие» деген мағынада айтылады. Ел ішінде дарынымен, жақсы қасиеттерімен құрметке бөленген қадірлі адамдарды «пір» деп атаған. Жылқының пірі – Қамбар ата. Кейде Жылқышы ата деп те айтады. Аңыз бойынша, Қамбар ата хазіреті Ғалидың дүлдүлін баққан кісі деседі. Арғықазақ мифологиясын зерттеген С.Қондыбайдың пікірінше, Түрікпендік Гамбарбаба – қазақтың Қорқыты сияқты сазгерлер мен әншілердің, ақындардың пірі болып саналады. Ол дутардейтін саз аспабын ойлап тапқан деседі. Қамбардың тағы бір мифтік функциясы – оның су стихиясымен байланыстылығы. «Көл иесі Қамбар-ау, Шөл иесі Қамбар-ау, қарағыма көз сал-ау» – осының нышаны. Міне, Қамбарға берілген үш мифологиялық функция: а) сумен байланысты; ә) жылқымен байланысты; б) музыкамен байланысты. Бұл атты бір кездегі тотем ретінде қастерлеп, атқа табынған түсініктің сарқыншағы болуы мүмкін. «Түркі тілдес халықтардың мифологиясында жылқы малының жебеушісі болған Қамбар ата бейнесі бар, ол кейде аспан айғыры кейпінде бейнеленеді. Ал, әйел құдайлар мен әйел шамандар байтал кейпінде бейнеленеді. «Эпостарда жылқы бабасының сакральды сипаттары көмескі көрініс тапқан, табынның басқарушысы образы ерекше бөлініп сипатталады» деп жазады түркі-моңғол эпостарындағы батыр және оның аты образы туралы еңбегінде Р.С.Липец [14, 162]. Жылқы пірін қазақтан өзге мал баққан қырғыздар да – Қамбар ата десе, сондай-ақ жылқы ішіндегі ең тәуірі, жақсысы, тамашасы да Қамбар ата атауын меншіктейді екен. Өзбектер мен түрікмендерде жылқы пірін Дүлдүл баба деп атау кең тараған.
Мал шаруашылығына қатысты лексиканы зерттеген Б.Тілепиннің пікірінше, парсы тіліндегі «көлік», «көшуге керекті дүние» мағынасындағы вәсайел және оусаэлдыбыстық құрамдағы сөздер қазақ, қырғыз тілдеріне ойсыл қалпында жеткен [17, 129]. Ә.Нұрмағамбетұлының да пікірі осыған келіп саяды. Ә.Диваевтың мәлімдеуінше: «Ойсылқара – Уваис иль-Карани Арабиядағы Йемен өлкесіндегі Каран атты елді мекеннің тұрғыны Мұхамед пайғамбардың замандасы, өте діндар кедей адам болған, керуендерге қосылып түйелерді жетектеп кәсіп еткен. Біздің ойымызша, Ойсылқара атауы ұғымдық жақтан «түйе» деген мағынаны білдіреді. Яғни парсының «көлік» мағыналы оусаэл сөзінің дыбыстық өзгеріске ұшырауынан тілімізде көшуге қажетті түйе малының пірін атайтын сөз пайда болған. Ал қара «қасиетті» деген ұғымды білдіреді. Сонымен, мал шаруашылығына қатысты лексика халықтың өмір тәжірибесінде өзекті орны бар ежелгі кәсібі мен еңбегі, киімі мен тағамы, ер-тұрманы, әртүрлі әдет-ғұрып пен мифтік наным-сенімге байланысты этномәдени сипаттағы тілдік деректерді қамтиды. 2. Маусымдық ғұрыптар фольклорының лексикасы. Бұл тарауда Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер, жарапазан (жарамазан) өлеңдерінің лексикасы сипатталады. 2.1 Наурыз, Ұлыс күніне қатысты бата-тілек сөздер. Ұлттық реңктегі лексиканы зерттеу аспектілерін айқындай келе, Т.В.Романова былай деп жазады: «… сөз тағдыры оның тереңде жатқан ұғымдардың көп тұстарымен адамның өмір сүрудегі өмірлік маңызды ұстанымдары, заңдылықтарымен байланысын айқындауға мүмкіндік береді» [18, 113]. Сондықтан этнолингвистикалық зерттеу – тіл байлығының этнос болмысының мәдени, рухани дүниесін бейнелейтін мағлұматы бар сөздерін талдап зерделеп түсіндіру деген сөз, осы күні көпшілікке түсінікті бола бермейтін сөздердің арғы қабатында олардың пайда болуы, этнос тұрмыс-тіршілігіне қатысты деректер жинақталған. Біз осы айтылғандардың дәлелі ретінде бата, Қайрақан Наурыз, Ұлыс, Тәңірі, т.б.сөздердің этнодеректік негіздерін ашуға тырыстық. Ертеден келе жатқан тамаша салт-дәстүріміздің бірі – бата. Бата (а) ﻗﺎﻨﺤﻪ (фатехә). 1. Алғыс айту, ақ ниет, жақсы тілек білдіру (оң бата). 2. Діни. Мұсылмандардың намазда, т.б. діни жораларда оқитын дұғасы [АПС: 42]. Ғалым С.Негимов «Ақ бата» жинағының алғы сөзінде: «Бата ұғымының тек-төркініне барлау жасар болсақ, Құранның бірінші сүресінің аты «фатихадан» туындаған тәрізді. Мұнда жаратушы мен оның «елшісі» Мухамедке мадақ сөз айтылады», - дейді. Ал Марат Жауыс «Бата беру мен дұға оқу» деген мақаласында: «Бата – арабтың «фатаа» - қайырма немесе қайыру деген сөзінен шыққан ұғым», - дегенді айтады. ҚТТС-де бата сөзіне мынадай түсініктеме берілген: «Бата. Зат. Діни. 1. Өлген адамға бағыштап, тамақтың алды-артынан оқылатын дұға, құранның бірінші сүресінің аты. 2. Игі тілек, алғыс. Бұл жанр қазақ-қырғызда ғана бата аталады. Қалған тілдерде бұл атауды кездестірмейміз, ал алғысжәне қарғыс атаулары жиі ұшырасады. Мәселен, Дағыстан халықтарында, лезиндіктерде ахрар, кваргишлар, құмықтарда алгыш, къаргыш делінетін ежелгі магиялық поэзия жанры, әзірбайжан халқында алгыш және гаргыш деп аталатын ауыз әдебиетінің ежелгі ғұрыптық фольклор жанры бар. Ұлыс күні кәрі-жас Құшақтасып көріскен. Жаңа ағытқан қозыдай Жамырасып көріскен Шалдар бата беріскен (Наурыз жыры) Ұлыс («ulus, ulys») «страна, область, народ» мағынасындаV-VIIIғасырларданбелгілі. Ұлыс (п) ескі. ﺍﻮﻟﻮﺲ (улус).Әулет, ру, нәсіл (уст. потомство, род, происхождение) [АПС: 177]. Ұлыс – қазіргі тува, алтай тілдерінде «халық» мағынасында жұмсалады: монғолша улс – мемлекет, ел, үкімет, халық, адамдар, династия. Мысалы, Монғол улс – Монғолия. Бұл тілде ұлыс «ірі, ру, орда» ұғымында да қолданылған. Көне түркі ескерткіштерінде халық деген сөздің орнына ұлыс сөзі қолданылғанын байқаймыз. Орта Азия әдеби тілінде, бұл шығармалар жөнінен жазылған сөздіктерде, «Бабур-намада» - бәрінде де ұлыс сөзі «халық» мағынасында қолданылады. Навоидың парсы тілінде жазылған өлеңдеріне байланысты халық сөзін ол туралы сөздік жасаушылар ұлыс деп аударады. Демек, бұл өте ерте кездерден бастап түркі-моңғол тілдерінде «халық» мағынасында қолданылып келген көне сөз [ҚТҚЭС: 20]. Ғалым Т.Жанұзақ қазақ этнонимдерінің ҮІ-ҮІІІ ғ.ғ. ежелгі түркілер тілінің терминологиясымен ұқсас элементтері бар екендігін көрсетеді. Мысалы: ел<др. тюрк. «народ»; жұрт <др. тюрк. йурт «страна, родина», улыс<др. тюрк. ulus – ulus budun парн. «народ». Сондай-ақ ғалым көптеген қазақ этнонимдері құрылымы мен семантикасы жағынан өзге де туыстас түркі тілдері мен моңғол тіліндегі терминдерге жақын екендігін айтады. Мысалы, алт. «согласие», «союз», старомонг. «народ, племя», новомонг. «союз, согласие»; тув. улус «народ», «люди»; уйг. улус «крупное племя»; хак. улус «народ»; монг. улус «народ»; бурят улад «народ, люди»; калм. улс «народ, государство»; кырг. суйек, хак. сеок «род»; алт. соок «род»; каз. ру «род»; тат. урук,руг «род»; кырг. уруу, башк. ырыу «род»; як. уус «род»; алт. урен и морен, «род», монг. уре «род» [19, 59]. Профессор Е.Жанпейісов өз еңбегінде ұлыс сөзі Э.К.Пекарскийдің айтуынша, улуу және уус дейтін 2 түбірден тұратынын айтады: улуу – большой, великий и уус – род [20, 30]. Біздің ойымызша, көне түркілік ұлыс тұлғасының «ірі ру» мағынасы «халық» мағынасына ауысқан. Сонда ұлыстың ұлы күні деген тіркес «халықтың ұлы күні» дегенді білдіреді. Себебі «Наурыз мейрамы басқа мерекелерге қарағанда тым қарапайым әрі табиғилығымен ерекшеленеді. Олай дейтініміз, осы мерекеге жас, жыныс, әлеуметтік ерекшеліктеріне бөлінбей, бүкіл қауым тегіс қатысады. Міне, сондықтан да Наурыз мерекесі «Ұлыстың ұлы күні», «Ұлы мереке» атанған». Наурыз батасының халық арасында осы кезеңге дейін қалыптасқан үлгілері де мол. Мысалы: Шалдар бата беріскен: «Сақтай гөр», - деп терістен. «Кел, таза бақ, кел»десіп, «Ием, тілек бер!» десіп, «Көш, Қайрақан, көш!» десіп,- деп келетін өлеңде халық үшін ерекше мереке саналатын бұл күндегі әдет-ғұрыптар айқын көрінеді. Бірыңғай аңшылықпен айналысқан алтайлықтар әр таудың өз иесі, тәңірісі бар деп түсінген. Сондықтан олар тау иесін шошытып, ренжітіп алмау жағын ойлаған. Алтайлықтардың түсінігі бойынша, тау тәңірісі өлең-жыр шығарып, ертегі айтқан, би билеген аңшыларды сүйген, солардың өлең-жыр, әңгімелерін тыңдаған. Міне, сондай кездерді пайдаланып, аңшылар бағусыз, қағусыз қалған құс пен аңды атып ала берген. Кейде өлең-жырға сүйсініп, ырзалық білдірген тау иесі аңшыларға деген олжаны өз қалауымен жеткізіп беретін болған.
Жарамазан және жарамазанның батасы мұсылмандардың ораза айтымен байланысты туған өлеңдер. Жарамазанның мазмұны, негізінде, ислам діні мен шаман діні қалдықтарының бір-бірімен үйлесіп, үндесуін білдіреді. Жарамазанның батасында халық аруақ пен тәңіріден өзге мұсылмандардың алласына, пайғамбары мен әулие-әнбиесіне сиынады. Жарамазан / жарапазан – парс. діни ораза айында ауыл аралап, сый-сияпат алатын тұрмыс-салт жырларының дінге байланысты түрі. К.Юдахин сөздігінде рамазан және жарамазан сөздеріне мынадай анықтама берілген: рамазан – то же, что ырамазан; жа рамазан. Жарамазан – ар. этн. обрядовые песни, распевавшиеся в месяц рамазан. Парсыша ﻴﺎﺮﻤﺨﺎﻦ (а-п)йарәмәзан – жарапазан, жарамазан (йа+рәмәзан, жа+рамазан, жа+рапазан) О, рамазан! [ПҚТС: 85]. Йа-рамдану – жарамазан – о, жарамазан! (Ораза тұтатын айдың ішінде ел аралап, өлең айтып, садақа жинайтын ескі әдеті) [АҚС: 255]. رءذاﻦ Рамазан– ай календарымен арабша тоғызыншы айдың аты, діни ораза айы [АҚС: 81]. Академик І.Кеңесбаев бұл сөздің этимологиясын былай ашады: «Жарамазан сөзін қазіргі кезде бүтін сөз ретінде ұғамыз. Ал түп тегіне қарасақ, екі түрлі сөзден құралған екен. Бұл сөз жалпы түркілік жар (жариялау, жар салу т.б.) сөзіне рамазанның (жылдың мұсылманша тоғызыншы айы) тіркесуі арқылы жасалып, дыбыстық өзгеріске ұшыраған». Парсы елінде шаһарзабан – шаһар кезуші, тапқыр, күлдіргі ақын деген ұғымды білдіреді. Бізде ол үй арасын кезіп жүріп өлең айтушы болмақ. Қазақ фольклорында бата беру сипатында, кейде жарамазанға қатысты айтылатын мынадай өлең жолдары кездеседі: ...Бағаналы таудай бол, Шағалалы көлдей бол, Бәйшешектей нұрлы бол, Бәйтеректей бүрлі бол...Ай жағына қарасаң, Алтыннан терек орнасын, Айында келген мейманың, Оған атын байласын, Күн жағына қарасаң, Күмістен терек орнасын, Күнінде келген мейманың Оған атын байласын. Міне, осы екі терек – екі ағаштың мифтік ғалам ағашының бір нұсқасы екендігінде күмәніміз жоқ. Осыған ұқсас жұмбақты ежелгі үнді мұрағаты – «Ригведадан» да кездестіруге болады. Осындай мысалдарға қарап, арғықазақтарда бастапқыда екі қақпа – екі бағандық қосақ түсінігінің болғандығы жөнінде айтуға болады. Бірінші босаға – екі алтын бағаннан тұрса, екінші босаға – екі күміс бағаннан тұрған, тиісінше «жазды шығаратын» (не қысқы қаңтар) қақпалар, босағалар болуы тиіс. Бірақ, уақыт өте, қазақтар екі босаға түсінігін ұмытып, оларды бір-біріне қабаттасып кеткен жартысы алтын, жартысы күміс жалғыз босаға түрінде ертегілер мен аңыздарда, жай ғана деталь ретінде сақтап қалған деп топшылауға болады [22, ІІ: 71]. Осы детальдар сыңсу өлеңдерінде де кездеседі. Мысалы, Алтын да менің босағам, Аттап бір шығам деп пе едім, Күміс те менің босағам, Күңіреніп шығам деп пе едім.Қазақтардың мифтік танымы бойынша, екі босаға, екі терек немесе екі баған ұғымдары күндіз бен түн, кеш пен таң, жылдың уақыты бойынша қыс пен жаз, көктем мен күзгі теңелулерді бейнелейді. Яғни осы ұғымдардың идиоэтникалық семантикасын аспани-күнтізбелік түсініктермен түсіндіруге болады. Сонымен, жарамазан өлеңдерінің мазмұны ислам діні мен шаман дініне ортақ лексиканы қамтиды. 3.1. Мифтік наным-сенімдер лексикасы. Адам баласының сәбилік дәуірінде туып, кейін талай буын, талай ұрпақтардың санасына сіңісті болып кеткен ескілікті салттың бірі – тәңірі иелеріне табыну салты. Бұл салт табиғат құбылыстарының дүлей күштерінен қорқып, үркуден, соған еріксіз сыйынып, жалбарынудан туған. Көп құдайға табыну дәуірінен қалған ескілікті ұғым-нанымдардың бірі – бұлтқа, желге табыну болса, бұл да қазақтың халық поэзиясынан кең орын алған мифтік образдардың бірі [27, 23]. Қазақ мәдениеттану тарихы мен тіл білімінде мифтік таным іздері Ш.Уәлиханов, А.Байтұрсынов, Қ.Жұбанов, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Е.Тұрсынов, Ә.Қайдар, Р.Сыздық, Н.Уәлиев, А.Сейдімбек, С.Қасқабасов, М.Искаков, Б.Қанарбаева, Ж.Мадалиева, Б.Ақбердиева еңбектерінде сайрап жатыр. Жұмыста тасаттық, жада тасы, күн жайлату, жайшы, қауға, Сүлеймен, құрбандық шалу, ақсарбас шалу, бозқасқа сою т.б. мифтік наным-сенімге байланысты лексемалар талданды.
Ш.Уәлиханов түркілердің жауын шақыратын яда немесе жада тасы туралы Абылғазы деректерін келтіре отырып, бұл тасты қазақтар жайтасы деп атайтынын, жайтасы арқылы жауын-шашын шақыра алатын қабілеті бар адамдардың ел ішінде көп екенін жазады. Қырғыздар оны жайташы дейді [ЮСл: 715]. Сахаларда ондай сиқырлы тас сата деп аталады. Жауын шақыру үшін сатаны күн көзіне шығарса немесе шыбыққа байлап, бастан айналдырса жеткілікті деп саналған. Тува елінде оны ядаташ деген. Сахалар сияқты тувалықтар да яда ташын бастан айналдырып, жауын-шашын шақырған. Алтайлықтар жай тасын дьадаташ десе, буряттар зада дейді. В.В.Радлов «jada» деп жазады [РСл: 368]. Jadа [Alt., Tel., Leb., (Dsch. Osm)] – магический камень, с помощью которого вызываютъ выпаденіе и прекращеніе дождя и снъга; О виночерпій, точно такъ, какъ падаетъ дождь, когда кровь касается магического камня, (падаютъ) мои слезы как дождь, когда вино касается твоихъ алыхъ губъ; Jadа сос – слова произносимые при заклинаній этимъ камнемъ [РСл ІІІ: 207]. Қазақтың жауын шақыруында: Темір, темір, теміржан, Темірдің ұлы қауғажан! – деген жолдар бар. Оны әлгідей ғұрыптық контекстен бөлек алып қарасақ: «темірі» не, «қауғасы» не, олардың жаңбыр шақыруға қандай қатысы бар деп таң қалуға да болады. Қауға – теріден істелген немесе ағаш құдықтан су алу үшін жасалған ыдыс. Кауга – большая бадья из кожи, ведро, которым достают воду [КРС]; Қауға – ведро для колодца, сделанный из головной шкуры лошади [Рсл]. Темір менен жаңбырды байланыстырудың бірнеше себебі болса керек. Біріншіден, темір салқындықтың, суықтың нышанын білдіреді. Арбауда: Қаһарлансаң қар жаудыр, Буырқансаң мұз жаудыр! Мұздай темір құрсандыр, - делінетіні сондықтан. Екіншіден, темірден жасалған затқа нажағайдың үйір келетінін жайшылар жақсы сезінген. Үшіншіден, «темірдің ұлы қауғажан» дегеннің де мәнісі бар. Онда қауғадағы су – жаңбыр магиялық байланысы айқын көрінеді. Төртіншіден, қарақошқыл темір мен бұлт түсі ұқсатылады: Қара бұлттар Мың-мыңнан келіпті. Түрлен қара бұлтым, Мен де сенің ұлтың. Сөйтіп, темірдің, жаңбырдың және бұлттың нышанын білдіретін қара сөзі арбауда үсті-үстіне жөпелдемете қолданылады Сонымен, тасаттық берумен, ақсарбас, көкқасқа айтумен, жауын шақырумен байланысты лексика қазақ халқының тотемдік нанымдары мен магиялық нанымдарының ғұрыптық контексте көрінуінен хабардар етеді Қорыта келгенде, этномәдени лексиканың қайнар көзі – халықтың бай ауыз әдебиеті, соның ішінде ғұрыптық фольклор үлгілері. Оларда кездесетін ескілікті сөздер, негізінен, сол халықтың тарихымен, тіршілігімен, салт-дәстүрімен байланысты. Ғұрыптық фольклор үлгілерінен алынған тілдік деректер негізінде сол заманда өмір сүрген ата-бабамыздың көне мен бүгінді жаңғыртушы, өмір тәжірибесінде өзекті орны бар этностың мәңгілік құндылықтарының бірі рухани мәдениетін және тұрмыс ерекшелігі, ежелгі кәсібі мен еңбегі, киімі мен тағамы, қару-жарағы, ер-тұрманы, әртүрлі әдет-ғұрып пен салт-дәстүрге байланысты қолданған заттары т.б. арқылы материалдық мәдени мұраларын көреміз. Сол тілдік деректерге идиоэтникалық, этнолингвистикалық, этимологиялық ізденістер жүргізу тілдің кумулятивтік қызметімен байланысты екенін көрсетеді. Талдауға түскен тұлғалардың тілдік құрамынан басқа мағыналық жағынан қоса жүретіні, мысалы кейбір сөздерді талдауда басқа түркі елінің көне этникалық мәдениетінен де сыр беретіні анықталды. Фольклор туындыларында ескірген әдет-ғұрыптардың, наным-сенімдердің, тарихи аңыздардың, кейбір тілдік жергілікті ерекшеліктердің, әртүрлі тұрмыстық, этнографиялық, діни ұғымдарға қатысты ескірген терминдер мен атаулардың т.б. о бастағы бейнесінің көптеген қалдықтары «тұнып қалады». Көне тамырлы этнолексика – халықтың этномәдени тарихы және тілдік процестері мен тілдік шығармашылығы туралы баға жетпес ақпарат көзі. Сөйтіп зерттеу нәтижелері бойынша мынадай қорытындылар жасалды: 1. Тіл мен руханият адамның бір-бірінен ажырағысыз халықтық та, ұлттық та тіні; 2. Тұтас қазақ тілінің идиоэтникалық семантикасын неғұрлым толық, терең танып білуде әсіресе ғұрыптық фольклор лексикасының орны айрықша; 3. Отбасылық ғұрыптар фольклорының лексикасы – әдет-ғұрып, салт-дәстүрге байланысты этнографиялық лексиканың бай дерек көзі болып табылады. Біз зерттеу барысында оның құрамында халқымыздың байырғы тұрмыстық қалпын көрсететін бай тілдік материалы бар екеніне көз жеткіздік; 4. Маусымдық ғұрыптар фольклоры да солай мағыналары көмескіленген, ел ескілігімен байланысты лексиканың көне қабатының бір дерек көзі болып табылады. Бұл әсіресе ислам діні мен шаман дініне ортақ лексиканы көбірек қамтиды; 5. Тіліміздің ғұрыптық фольклор лексикасын этнолингистикалық тұрғыдан алып зерттеу оның ең көне қабаты мифологиялық және әртүрлі діни наныммен, ежелгі дүниетанымдық ерекшелігімен байланысты сөзқолданыстар екенін көрсетті. Сонымен, тарихи-лингвистикалық, этнолингвистикалық, этимологиялық зерттеулер нәтижесінде біз тіліміздің танымдық, этномәдени көздерінің негізгі бастау арналары – халықтың бай ауыз әдебиеті, соның ішінде ғұрыптық фольклор үлгілері екеніне көз жеткіздік.
Қайдар Ә. Қазақ тілінің өзекті мәселелері. –Алматы: Ана тілі, 1998. – 304 бет. Жүсіпов Б. Келіннің бетіне орамалды неге жабады? // Ақ жол Қазақстан, 2004, 5 наурыз. Нұрмағамбетов Ә. Сөз сырына саяхат. – Алматы: Жалын, 1990. – 128 б. Тұрышев А.Қ. Мәшһүр Жүсіп шығармалары лексикасының этномәдени негіздері: ф.ғ.д....дисс.: 10.02.02. – Алматы, 2005. – 295 б. Нұрмағамбетов Ә. Бес жүз бес сөз. –Алматы: Рауан, 1994. – 304 б. Ақпанбек Ғ. Қазақтардың дүниетанымы. – Алматы: Қазақ университеті, 1993. – 56 б. Жанпейісов Е. Төрт түлік төңірегінде // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, 2005. – №3; ...Төрт түлік төңірегінде: жылқы (екінші мақала) // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, 2006. – №1. –24–32 бб; ...Төрт түлік төңірегінде: сиыр (үшінші мақала) // ҚР ҰҒА Хабарлары. Тіл, әдебиетсериясы, 2006. – №4. 18-24 бб. Тілепин Б. Қой-ешкі атаулары мен тіркесімдерінің этнолингвистикалық сипаты: ф.ғ.к....дисс.: 10.02.02.– Алматы, 1997. – 138 бет. Жанпейісов Е. Н. М. Әуезовтың «Абай жолы» эпопеясының тілі. – Алматы: Ғылым, 1976. – 165 б. Сыздықова Р. Сөздер сөйлейді. –Алматы: Санат, 1994. – 272 б. Уәлиев Н. Кейбір этнографизмдердің лексика-семантикалық аясы // ҚРБ және ҒМ-нің ҰҒА-ның Хабарлары. Тіл, әдебиет сериясы, 2000. – №2. Жаубасова Т.Б. Қазақ ұлттық музыка аспаптары атауларының этнолингвистикалық сипаты: ф.ғ.к. ...дисс. авторефераты.: 10.02.02. – Алматы, 2006. – 125 б. Абылқасымов Б. Қазақтың көне наным-сенімдеріне қатысты ғұрыптық фольклоры: ф.ғ.д. ...дисс. авторефераты.: 10.01.09.– Алматы, 1994. – 42 б. Пікір Оқушы ғұрыптық фольклор лексикасына жан-жақты ғылыми талдау жасай отырып, тілдің идиоэтникалық семантикасына, дүниетанымдық қызмет аясына неғұрлым тереңірек бойлау, солай етіп барып этностың өзін жете тани түсу үшін көп ізденіп ,көп материал қарап,өзі қорытынды жасай алды. Еңбек барысында күнделікті өмірде алған білімдерін іскерлікпендағдыларларын қалыптастыруға септігін тигізді. Баланың тақырыпқа қызығушылығы оянып басқа пайдалы мәліметтер іздеп табуға мәжбүр болды. Ауыл кітапханаларындағы әдебиеттерден ізденіп оқыды, материал жинақтады, компьютерде жұмыс жасады. Оқушы зерттеу жұмысын толық жүргізіп, теориямен практиканы байланыстыра білді. Қорыта келе айтарым, қазіргі кезеңдегі білім беру ісінің негізгі нысаны – жас ұрпақтың біліктілігін қалыптастырып қоймай, олардың бойында ақпаратты өздері іздеп табатын және талдай алатын , сондай-ақ ұтымды пайдалана білетін ,қабілетті тұлғалық қасиеттерді қалыптастыру болып отыр. Оқушы зерттеу барысында халықтың бай ауыз әдебиеті, соның ішінде ғұрыптық фольклор үлгілері екеніне көз жеткізді. Жетекшісі: Тонтакаева Қаламқас Қайыркенқызы жүктеу/скачать 356,92 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|