Мазмұны Кіріспе І тарау. Мазасыздану феноменінің теориялық қалануы

Қарым – қатынасты компотенттіліктің амалдары таңдау жолдары көбіне табиғаты түсінумен анықталады. Қарым – қатынастағы компотенттілік, сөзсіз, жаңа нұсқадағы жалпы адамзаттық сипаттамаға ие және де сонымен қатар, тарихи және мәдени негізделген сипаттамаға да ие. Сонымен, біздің қоғамымыздағы қарым – қатынасқа перрессивті бағыттылықтың дасымдылығы, ондағы қарсы тұру, күрес стратегиялары, көбінесе революциялық, идеология мен практика әсерінен құрылды. Осы көзқарас тұрғысынан, қазіргі жағдайда компотентті қатынастың дамуы, бірнеше принциптік бағыттылықты ұсынады.

Және бұл түсінікті де, әлеуметтік – психологиялық жағынан адам өмірінің мәнін қатынас ретінде анықтауға болады, өйткені адамның өмір әрекетінің барлық кеңістігі өзінің сипаты бойынша тұлғааралық. Адам әрдайым коипанияда басқамен - шынайы партнермен ойланатын, таңдалған және т.б. Бұл көзқарас тұрғысынан, адам өмірі, тағдыры ретіндегі компотенттілік қарым – қатынас қазынасын асыруға бағалау өте қиын. Көптеген қарым – қатынас жағдайларында жаңа нұсқаны қараушы компоненттер, олар – қатысушылар, ситуацияғ тапсырма. Нұсқалық әдетте құраушылардың өзгеру сипатымен байланысты болып келеді кім паттнер, ситуация немесе тапсырма қандай және арасындағы байланыс. Қандай жалпы қарым – қатынастағы компотенттілік өзіндік психологиялық потенциялының, ситуация немесе тапсырма, партнер поетенцияланың адекватты дамуына бағытталған. Осылайша, комуникативті компоненттілік даму тәжірибесі тұрғысынан, жұмысты – іскер немесе ролдік және ішкі жекелік сияқты қарым – қатынас – психологиялық (отстранное) ..., бұл Мен – Сіз контакт.

Ішкі – жекелік қарым – қатынас үшін партнерлер арасындағы жақын психологиялық қашықтық тән, бұл Мен – Сіз контакт. Бұл жерде әр адам жақын психологиялық мәртебеге ие болады, ал қарым – қатынас, тек сыртқы ақпарат емес, өзінің ішкі әлемін, өзін партнерға сеніп тапсыру туралы сөз болып жатқаннан кейін терең, шын мағынада сенімді бола бастайды. Қарым – қатынастағы компетенттілік түрлі психологшиялық алыс та, жақын да дистанцияда контакт құрай алушылықты және дайындықты сипаттайды. Нағыз қарым – қатынас туралы стратегиялық анықтамаларға түрлі көзқарастармен жақындауға болады. олардың, біреуі бағдар ретіндегі былықтықты, (абогащение) баюды бөледі. Бұл жағдайда компонентті қарым – қатынастың дамуындағы негізгсі болып кең – байтақ, көп түрлі психологиялық позицияларды алуға бағытталышулық болып табылады.

Барлық психологиялық аспаптарда ойнау сияқты, қызықтыра асушылық, бүкіл мүмкіншіліктерді пайдалана алушылық – психологиялық толығудың мүмкін болатын бір көрсеткіші. Қарым – қатынастағы мүмкін болатын позициялардың көптеген классификациясы бар. Мысалы, келесідей тізім белгілі: партнерға жоғарыдан икемделу, оған тепе – тең болып икемделу, төменнен икемдел және партнерға мүлдем жоламау позициясы.

Әрине, аталған ұстанымдардың біреуі де біре – тұра жақсы немесе жаман болып танылмайды. Қарым – қатынас табиғатының психологиялық түсінігінде әр түрлі амалдар жолы болуы мүмкін: олардың ішіндегі төтенше сияқты бихевористік және гуманистік. Бірінші жағдайда қатысушылар потенцияланың көрсеткіші ретінде құлықтық сипаттың байлағына көңіл бөлінеді, ал екіншісінде – үйлесімді, құнды гумандық қатысушылар потенциялы. Коммуникативті компоненттіліктің дамуы барысында, ал екінші жағдайда қатысушылардың гуманистік құндылығы сипатталады. Коммуникация - өзара түсіністіккке алып келетін екі жақты ақпарат алмасу процесі. Коммуникация латын тілінен аударғанда «ортақ, барлығымен бөлісетін» дегенді білдіреді, өзара түсінушілікке жетпесе, онда коммуникация болмайды. Коммуникация сәттілігіне көз жеткізу үшін, адамдар сізді қалай түсінді, сізді қалай қабылдады, мәселеге қалай қарайтыны туралы кері байланыстың болуы шарт. Коммуникативті компетентілік – басқа адамдармен қажетті контактіні орнатуға және жалғастыруға қабілеттілік. Жақсы коммуникация үшін тән: партнерлардың өзара түсініктілігіне жету, қарым қатынас пәні мен ситуациясында тиімді коммуникация құруға қажетті ресурстардың ішкі жүйесі ретінде қарастырылады. Жақсы емес коммуникация себептері мынадай болуы мүмкін:

а) адамдар арасындағы жаман қатынас, егер адамның қатынасы дұшпандық қалыпта болса, онда оны өзіңіздің көзқарасыңыздың әділ екеніне сендіру өте қиын,

б) әңгімелесушінің зейіні мен қызығушылығының болмауы, қызығушылық, адам ол ақпараттың өзі үшін маңызды екенін ұғынғанда туындайды.

с) қажетті мөлшердегі фактілердің болмауынан қорытынды жасау әдеті.

д) пікірін құрудағы қателіктер: сөздердің дұрыс емес таңдалуы, сенімділіктің әлсіз болуы және т.с.с.

е) тактика мен стратегияның дұрыс емес таңдалуы.

Қарым-қатынас түрлі деңгейде болуы мүмкін: үстіңгі, терең, конфликтілі. Үлкендер әлеміне еніп, балалар әлеуметпен көбірек өзара әрекетке түседі. Оларға, өздеріне қажетті ақпарат алуы үшін бейтаныс адамдармен қатынас жасауына тура келеді (мысалы, дүкен сатушыларымен, т.б.). Бұл жай қатынастың үстіңгі деңгейі болғанымен, жақсы коммуникативті дағдыларды қажет етеді. Досымен, ата-анасымен қатынастың терең деңгейі, басқаны және өзін жақсы түсінуді талап етеді.

Мен бұл қатынастан нені қалаймын, өз позициямды түсінемін ба, қатынаста нені жібере аламын, ал неден бас тартамын.

Конфликтілік ситуацияда балалардың жекелік ерекшеліктері одан да көп көріне бастайды. Мысалы, егер оның қарым-қатынасы Бала позициясынан құрылса (жауапкершіліксіз, сенімсіз), онда оның партнеры Ата-ана позициясын алады (өз қызығушылықтарын қысқартатын.), бұл кезде конфликт оның пайдасына шешілмейді. Конфликттің құрылымдық шешілуі әсер етеді: өзі туралы бейнесі, басқаны түсіну - өзін соның орнына қоюға қабілеттілік, ситуацияны жалпы түсіну. Коммуникативті компонентілік, әдетте, басқа адамдармен контактіні орнату және ұстап тұруға қабілеттілік деп түсінеді. Балалар үшін, көбіне, құрбыларымен қарым-қатынас аймағы маңызды болып келеді. Олар үшін маңыздысы:

- ұнаған адамымен таныса алуы;

- компанияда өзін еркін сезіну, өзіне маңызды нормалармен қызығушылықтарды бөлісу;

- бұдан өзінің жекелігін жоғалтып жатпағанын сезіну, өзінің ойын және сезімдерін білдіре алуы.

Жиі балалар кері байланысты бере алмайды, - балаларды бақылағанда, оларды белгісіз бір күш басқаратындай әсер қалыптасады. Балалар, олардың құлығын анықтайтын өз менінің түрлі бөлшектерін ұқпайды. Д.Мидтің ұсынған концепциясында, бала өзін басқа адамдардың көзімен көреді делінген. Басқа адамдардың дұрыс емес пікірі біртіндеп баланың ішкі жоспарына еніп, оның өзі туралы өзіндік бейнесіне айналады. Егер балаға кішкентайынан дұрыс құрметпен қарамаса, қолдамаса, ал мектепте «нашар оқисын» дей берсе, бала онымен іштей келісіп және болашақта осы бейнені «ақтауы» мүмкін (Бернс Э., 1989) /10/. Мен – концепциясын өңдеумен айналысатын Э. Эриксон, баланың сәби кезден-ақ базалық сенімін өңдеп шығару қаншалықты маңызды екенін айтады. Базалық сенім бұл тек қана өміріңізді сырттай қамтамасыз ететіндерге арқа сүйеу қабілеттілігі емес, бұл өзіне деген сеніушілік, бұл кім болғың келсе, сол боласың деген сезім. Бұл басқа адамдарға сенім, әлеуметке алда сабырлы, жақсы қарым-қатынас, балаға оның қолынан көп нәрсе келетінін ұғындыру (Эриксон Э., 1996) /90/. Баланың жекелік ерекшелігі, өзі туралы түсінігі оның коммуникативтік процестеріне, басқа адамдармен өзара қарым-қатынасына әсер етеді. Балалардың коммуникативті компетентілігін жоғарылатумен айналысқанда, оларда сенімді құлық дағдылары түсінігіндегі коммуникативті дағдылар қалыптасады:

- ашық-жарқындылық, әділдік, сөзді тіке айту;

- басқа адамды таңдай алу;

- компромисті іздеуге қабілеттілік;

- өз дегенінде тұра алу;

- адамда үш: қабылданатын, сыйлы болатын, басқалар түсінетін қажеттіліктерін ескере отырып, контакттың бастапқы фазасын құра алуы.

- «жоғарыдан және төменнен» қарым-қатынас қысымына қарағанда, партнерлық тәрбиені (үлкен-үлкен деген сияқты қарым-қатынас) қолдана отырып өз қызығушылықтары жайында айта алуы.

Коммуникативті дағдыларды жақсы білетін адам, сол арқылы басқа адамды ренжітпей нақты түрде «жоқ» деп айта алады. Зерттеушілердің көрсеткеніндей, балаларға көбіне, әділ емес сын көздермен намысына тиетін қатынастар ситуациясы маңызды болып келеді. Мұндай ситуацияда балалар, немесе ренжитін сөздерді естіп үндемей тұрады, немесе, «өзін жындысын» деген сияқты жауаптар қатады. Басқа адамның не істейтінін білу үшін, оның «жанына» ену керек, қайғыларын сезініп, ол өзінің ситуациядағы орнын қалай көреді, соны байқау қажет. Басқаша айтқанда, ол адамның іс-әрекетін алдын-ала болжау үшін оның ролін түсіну қажет. Өкінішке орай, өмірде көптеген ата-аналар, үлкен аға-әпкелер өз балаларының проблемаларына, өмірді көрген, өздерінің ересек адамдар позициясымен қарайды, ал бұл түсініспеушілікке алып келеді (Шибутани, 1996) /88/. Басқа адамдармен құрылымдық қарым-қытынас дағдыларын дамыту үшін, коммуникативті компоненттілік деңгейін көтеру үшін психотерапияда ДЖ. Марено және оның шәкірттері өңдеп шығарған психодрамма әдісі кеңінен қолданылады (Рудестам, 1990). Психодраммалық әдіс, басқа қатысушылардың әрекеті көмегімен «меннің» түрлі жақтарын, жеке тұлғаның түрлі бөліктерінің көрінуін, ролдердің көптен алмасуы сияқты тренингтерді ұсынады. Мұндай жаттығулар балалардың бір кезде «сіңірген», меңгеріп алған көзқарастары мен жарлықтарын ойлануға мүмкіндік береді. Жиі кейбір жекелік қасиеттер санамыздан тыс біздің бір бөлшегімізге айналып, айналадғылармен өзара қарым-қатынаста әсер ете бастайды. Саналы түрде ұғыну, ал содан кейін балалардың кейбір жекелік өмір шарттарын өзгерту коммуникативті компетенттіліктің жоғарлауы септігін тигізеді. Е.Л. Доценко өз теориясында монипуляциялық психологияны қарастыра отырып, коммуникативті компетенттілікпен тығыз байланыстырады. Ол, коммуникативті копетенттілік – бұл адамға айталы әрекет (монипуляция) жасай алу және басқалардан қорғана алу деп есептейді. Осыған байланысты, ол монипуляциядан қорғану және монипуляцияның әсер ету механизмдерін тыңғылықты қарастырады /26/.

Әсер етудің монипуляциялық механизмдері келесідей параметрлерден тұрады:

1. Психологиялық әсер ету механизмдері.

Контактіні ұстап қалу – әңгімелесушінің бірігуге деген қажеттілігі – жалғыз әсер етуші күш емес. Көп жағдайда тұрақты контактіні жалғыз ол ғана қамтамасыз етпейді. Контактіні ұстап қалудың басқа бастауы ол –қызығушылық, яғни монипулятор жағынан негізгі қызығушылығы, оған жетуге бекінген мақсаты болып табылады. Егер әңгімелесуші қаламаса, мезі болған жағдайда контактіні үзу мүмкін. Сондықтан бір жағынан әңгімелесушінің түрлі қызығушылықтары мен қажеттілігін, екінші жағынан, оның сылбырлығы мен қауіптенулерін ескеріп, рөлді ойнаса монипулятор оған көп уақытқа дейін әсер ету мүмкіндігін ұстап тұра алады.

2. Монипуляциялық әсер ету процестері және түрлері:

• 
  Бағытталған манипуляциялық әсер ету келесідей амалдарды қолданады.
  

- ояту тәсілдері – мотивті тікелей активтендіру, провокация, қызығушылықты ояту;

- нысаналар – қалаулар, қызығушылықтар;

- шартты – бағытталған манипуляциялық әсер етулер:

• 
  Негізгі әрекет етуші агент - әлеуметтік сызбалар: сценарилер, ережелер, нормалар.
  
• 
  Нысаналар - әрекеттің басты бейнесі.
  
• 
  Автоматизмдер - әлеуметтік берілген және жекелік меңгерілген өмір бағдарламасы:
  

• 
  негізгі әрекет етуші агент - әрекетің операциялық сызбанұсқалары, олардың әдеттері, әрекеті орындаудың логикасы.
  
• 
  Ояту тәсілдері – түрткі, тездетуді болдыру.
  
• 
  Нысаналар - әрекет тәсілдері, әрекет құрылымы.
  
• 
  Автоматизмдер – аяқтауға тырысу:
  

• 
  Негізгі әсер етуші агент – шешім қабылдау.
  
• 
  Ояту тәсілдері – ішкі конфликтің актуализациясы.
  
• 
  Нысана – құрылым мотивациясы.
  
• 
  Автоматизмдер – дұрыс емес азап шегілген таңдау үшін жауапкершілікті алу.
  

1. Психологиялық қорғаныстардың түрлері.

- жеке тұлға арасындағы және жеке тұлға ішіндегі қорғаныстар. Жеке тұлға ішіндегі қорғаныстар бөлек армандар, қалаулар, таңдаулар, пікір, өзін бағалаушылық, өзіне сенімділік сезімі сияқты, жекелік өзбеттілік құрылымдар жетелейтін ішкі жеке тұлғаның күрес жағдайында пайда болады. Әр осындай құрылымдар өзіндік спецификалық ұмтылыстарға ие, олар сәйкес келмейді және бір-біріне қарсыласады. Олардың әрқайсысы адамның сыртқы құлығының қалыптасуына немесе оның ішкі әлемінің белгілі бір ерекшеліктерінің қалыптасуына үлесін қосады. Бұл әсерде кәдімгі бәсекелестік жүріп жатады. Дәл осы кезде психологиялық қорғаныстың қажеттілігі туындайды. Жеке тұлға арасындағы қорғаныс та күрес шартында туындайды. Бірақ ол адамдар арасындағы күрес. Қарым-қатынастағы адамдардың қалаулары сай келмегендіктен, олардың арасында, әрине, қайшылық туындайды. Осы қайшылықтар ерекше күшті, ал оны шешу талпынысы тиімді болмаған жағдайда конфликт пайда болады. Күрес қатты конфликтке айналмағанда да, өзара қорғанысқа ұмтылуды тудырады.

- Базалық қорғаныс шарттары.

• 
  Кету – арақашықтықтары ұзарту, контактіні үзу. Қорғаныстың көрінісі әңгіме тақырыбын қауіпсіз, өршітіп алмайтындай етіп ауыстыру.
  
• 
  Көшу – дистанцияны ұзарту, ашуды жою.
  
• 
  Басқару – оның сипатына әсер ету, әсер етуді бақылау. Нұсқалары: жылау, шағымдану, солқылдаған адуыс екпіні.
  
• 
  Тынышталу – субъет туралы қорғаныс ақпаратын бақылау. Көрінуі: бүркелену (маскировка), өтірік айту, сезімдерді жасыру, өзін көрсетпеу үшін әрекеттеріненбас тарту.
  
• 
  Ақиқатты елемеу (игнорирование) – бұрмаланып қабылдау. Коммуникативті компененттіліктің қалыптасуына әсер ететін белсенді шарттар мен факторларға жатады:
  

2) әлеуметтік-экономикалық жағдай;

• 
  Әрекеттік шығармашылық сипаты, жеке тәжірбе, жекелік ынта ықылас және кең кәсіптік коммуникабельділік;
  
• 
  Адамның потенциялды мүмкіндіктерінің қалыптасуы, қызмет бабында да, күнделікті өмірде де;
  
• 
  Әрекетке, қажеттіліктерге, жекелік мүмкіндіктер мен функциялар, тағайындалған мақсттарға сай болу.
  

1. Оңашаланған оқушыны қызықты әрекетке кіргізу;

2. Ең бірінші баланың орнына (жағдайына) байланысты әрекетте жетістікке жетуге көмектесу;

3. Баланың жиі психологиялық оңашалану себебі болып табылатын аффективтілігін (ренжу, т.б.) жою;

4. Кейбір балалардың өзіне деген сенімділігін шыңдау керек;

5. Жанама шараларды қолдану: мысалы, беделі бар құрбыларына әлсіз баланы қолдап тұруға ұсыну /35/.

Құрбыларымен достық қарым-қатынас орнату үшін, балада өз беттілік, өзіне сенімділік, ынтасы сияқты сапаларының болуы үлкен мәнге ие. Бастауыш сынып жаста балада, ереже бойынша, өзінің оқу қабілеттілігі, жалпы мүмкіндіктері сияқты белгілі бір өзін-өзі бағалаушылық қалыптасады. Әрине, өзін бағалаушылық жоғары және адекватты болған жақсы. Баланың мынаны білуі өте маңызды: Мен мынаны істей аламын, ал мынаны Мен бәрінен жақсы істей аламын. Бәрінен жақсы істей алу қабілеттілігі бастауыш оқушылары үшін өте маңызды. Дәл осы жастық кезеңнің, сәтсіз жағдай болса, толық еместік сезімінің немесе сәтті ситуация болса, өзіндік үйрене алу, компетенттілік сезімінің дамуын анықтайтын баланың түрлі үйренулерді үйренуге ұмтылысымен сипатталатыны бекер емес. Әр бала өзінің құндылығы мен қайталанбайтындығын сезіну маңызды. Үлгерім бұл жерде –анықтаушы критерий емес, өйткені балалар енді, өздерінің және басқалардың оқуымен байланысты емес сапаларын бағалай бастайды. Әр балаға өздерінің мүмкіндіктерін, істей алу құндылықтарын ашуға көмектесу өте маңызды (Дубровина И.В., 1998). Осылайша, баланың үйренулерді, оны өзінің күшті және әлсіз жақтарын білу құрбыларымен қарым-қатынаста көбірек компетентті болуға мүмкіндік беретін, өз беттілік, өзіне сенімділік, жеке тұлғалық тәуелсіздігінің қалыптасуына негіз болып табылады. Коммуникативті компетентіліктің қалыптасуы мазасыздану деңгейінің төмендеуіне әкеледі деген ұсынысты, біз, тәжірибе жүзінде тексеруді бекіндік.