Мазмұны Кіріспе І тарау. Мазасыздану феноменінің теориялық қалануы

Эксперименттік зертту келесідей міндеттерді шешуге бағытталған:

1. Бастауыш сынып оуқышларының мазасыздануының көрінуін және себебін анықтау.

2. Бастауыш сынып оқушыларының құлығындағы мазасыздануды төмендетуге бағытталған комплекстік шараларды құру.

3. Бастауыш сынып оқушыларының мазасыздануының төмендетуге бағыталған коррекциялық – дамытушылық жұмыстың тиімділігін тексеру.

Эксперимент Оңтүстік Қазақстан облысы, Шымкент қаласындағы Ы.Алтынсарин атындағы №65 гуманитарлық-эстетикалық гимназия-мектебінде өтті.

Экспериментті үш кезеңнен өту көзделді: белгілеуші, қалыатастырушы және бақылаушы.
3.1 Бастауыш сынып жастағы балалардың деңгейінің көрінісіне бағытталған психодиагностикалық зерттеу белгілеу эксперименті.
Бұл кезеңдегі зерттеу экспериментінің мақсаты бастауыш сынып оқушыларының мазасыздану көріністерін және себебін, анықтьау. Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер ұсынылады:

1. Бастауыш сынып оқушыларының мазасыздануының көрінісіне психодиагностикалық зерттеу жүргізу.

2. Жоғарылаған мазасызданудың туындау себеептеріне психодиагностикалық зерттеу жүргізу.

3. Махасызданудың көрінісі мен мазасызданудың пайда болу себептері арасындағы байланыстың бар жоғын анықтау.

Эксперименттік жұмыс пен зерттеу процесінің өзін дұрыс құруда, бастауыш сынып оқушыларының күйін анықтап, белгілеп, қана қоймай, оның дамуында біршама болжам жасап, срнымен қатар балалармен жұмыс кезінде. Ұсыныстар беріп соның негізінде коррекциялық бағдарлама құруға әбден мүмкін.

Балалардың мазасыздану көрінісін қарастыру үшін «Тейлордың мазасыздану деңгейін өлшеу» әдістемесі, «Филлипстің мектептегі мазасыздану тесті» әдістемесі (Т. А. Немчинмен жаттықтырылған) қолданады.

Әдістеме мазасыздану деңгейін өлшеуге арналған. Ол 50 сұрақтан тұрады. Ол тізім немесе карточка ретінде берілуі мүмкін. Зерттелінушінің мазасыздануын білдіретін жауаптар саны есептеледі.

40 – 50 балл мазасызданудың өте жоғары деңгейде екенін көрсетеді, 25 – 40 балл мазасызданудың жоғары деңгейде екенін, 15 – 25 балл – орташа (жоғарыға бейім) деңгейде, 5 – 15 балл – орташа (төменге қарай) деңге йде, 0 – 5 балл мазасызанудың төменгі деңгейін айтады.

№1 кесте. Мазасыздану көрсеткіші

	Өте жоғары мазасыздану көрсеткіші	Жоғары мазасыздану көрсеткіші	Орта (жоғарыға қарай) мазасыздану көрсеткіші	Орта (төменге қарай) мазасыздану көрсеткіші	Төменгі мазасыздану көрсеткіші
Зерттелінушілер саны, %	3%	40%	23%	32%	2%

Әдістемені жүргізгеннен кейінгі алынған нәтиже зерттелінушінің 43% өте жоғары және мазасыздану деңгейінің жоғары көрсеткіштерін көрсетті.

Содан кейін, бастауыш сынып оқушыларының мектеппен байланысты мазасызданудың сипаты мен деңгейін анықтауға мүмкіндік беретін «Филлипстің мектептен мазасыздану тесті» жүргізілді. Тест оқушыларға санауға болатын немесе жазбаша түрде ұсынылатын 58 сұрақтан тұрады. Әр сұраққа «Ия» немесе «Жоқ» деп жауап беру керек. Нәтижелерді өңдеу кезінде жауаптары тест кілтімен сәйкес келмейтін жауаптардың сұрақтарын бөледі. Кілтпен сәйкес келмейтін жауаптар - бұл мазасыздану көрінісі. Өңдеу кезінде саналады:

1. Барлық тест бойынша сәйкес келмейтін жалпы санды. Егер ол 50% көп болса, баланың жоғарылаған мазасыздануын айтуы, ол егер 75% көп болса, жоғары мазасыздануды айтады.

2. Тестте белгіленген мазасызданудың әр 8 фактісіне сәйкес келген сандар.

Мазасыздану деңгейі бірінші жағдайдағыдай анықталады. Көбіне сол немесе басқа мазасыздану синдромадары (фактор) мен оның мөлшерін анықтайтын, оқушының жалпы ішкі эмоционалді күйі анализденеді. Әр синдромның (фактордың) сипаттамасы:

1. Мектептегі жалпы мазасыздану – мектеп өміріне қосылатын түрлі формамен байланысты, баланың жалпы эмоционалды күйі.

2. Әлеуметтік стресті уайымдау - әлеуметтік қатынасы (ең алдымен - құрбыларымен) даму бейнесіндегі баланың эмоционалді күйі.

3. Сәттілікке жетудегі структуралық қажеттілік балаға өзінің қажеттіліктерін сәттілікке, жоғары жетісткке жетуге дамуға мүмкіндік бермейтін.

Жақсы емес, сәтсіз психикалық фон.

4. Өзін байқауға қорқынышты өзін ашумен емес, өзін басқаларға тапсырумен, өз мүмкіндіктерін демонстрациялау қажеттілігімен байланысты, жағдайды эмоционалді уайымдау.

5. Білімді тексерудегі жағдайға қорқыныш білімдерді, жетістіктерді, мүмкіндіктерді тексеру (әсіресе көпшілік алдында) жағдайындағы үрейді уайымдау және кері қатынас.

6. Айналадағылардың үмітін ақтай алмай қалу қорқыгышы – айналадағылардың берген баға ын ойлап, мазасыздану.

7. Стреске психофизиологияық қарсы тұруының төмен болуы - әсіресе, баланың стрестогендік сипаттағы ситуацияларға бейімделуі төмендететін психофихиологиялық организациялар.

8. Мұғаліммен қатынас жасауға қорқатынмен байланысты проблемалары – мектептегі әрекеттермен жағымсыз эмоциялық қарым – қатынасы бала үлгерімінің төмендеуіне әсер етеді.
№2 кесте. Мазасыздану көрсеткіші

№ р/с	Мазасыздану факторы	Зерттелінушілердің саны, пайызбен
	Мектептегі жалпы мазасыздану	14%
	Әлеуметтік стрессті уайымдау	3%
	Сәттілікке жетудегі фрустрациялық қажеттілік	7%
	Өзін байқауға қорқыныш	18%
	Білімді тексерудегі жағдайға қорқыныш	18%
	Айналадағылардың күткендеріне сәйкес келмей қалу қорқынышы	27%
	Стресске психофизиологиялық қарсы тұруының төмен болуы	18%
	Мұғаліммен қатынас жасауға қорқатынымен байланысты проблемалар	14%

Бұл методиканы пайдалана отырып, біз мазасызданудың жалпы көрсеткіштерін емес, әр параметрді жеке алып қарастырдық, сондықтан біз үшін әр параметр ақпаратты болуы, және де белгілі бір жағдайды мазасызданудың пайда болу себептерін анықтауға мүмкіндік берді.

Бұл зерттеуді талдай келе, біздің байқағанымыз, бастауыш сынып балаларының мазасыздануларының жоғары факторы, көбіне, айналадағылардың жеткендеріне сәйкес келмей қалу қорқынышты болып шықты.

Сонымен қатар екінші сынып оқушыларының көбі мазасыздануларының жоғары екені анықталды.

№3 кесте. Мазасыздану көрсеткіші

№ р/с	Мазасыздану факторы	Зерттелінушілердің саны, пайызбен
	Мектептегі жалпы мазасыздану	14%
	Әлеуметтік стрессті уайымдау	14%
	Сәттілікке жетудегі фрустрациялық қажеттілік	20%
	Өзін байқауға қорқыныш	7%
	Білімді тексерудегі жағдайға қорқыныш	27%
	Айналадағылардың күткендеріне сәйкес келмей қалу қорқынышы	34%
	Стресске психофизиологиялық қарсы тұруының төмен болуы	20%
	Мұғаліммен қатынас жасауға қорқатынымен байланысты проблемалар	20%

Талдау нәтижесінде мазасызданудың жоғарылауы айналадағылардың күткендеріне сәйкес келмей қалу қорқынышқа фактормен байланысты екені анықталды. (Қосымша №2).

Сондықтан топтағы мазасызданудың пайда болу себептері «бала - бала» жүйесінің бұзылуынан деген ұсыныс жасалды. Жасалған ұсынысты дәлелдеу үшін социометриялық зерттеу жүргізілді.

Социометриялық тест топ мүшелері арасындағы өзара түсінушілік, эмоционалді байланысты диагностикалауға және келесідей міндеттерді шешуге арналды:

а) топтағы ұйымдасқан (үйлесімді) ұйымшыл емес жүйенің өлшеуге;

б) топ мүшелерінің мәртебесі бойынша симпатия антипатия белгілерін (лидерлер, жұлдыздар, шетте қалғандар) қарастыруға;

в) Ресми емес мүдделердің басшылығымен топ ішінде құрылған құрылымдарды анықтау.

Бұл әдістеме аз уақытта топ ішіндегі қатынасты анықтап, соның әсерінен алынған нәтижелерді топтың қайта құрылуына, қызметінің тиімді және ұйымшылдығының жоғарылауына қолдануға болады.

Мазасыз балалар кез – келген оңды және солды таңдауларды саны болуы мүмкін екенін, әдістеме жүргізілгеннен кейінгі нәтижелер көрсетті (қосымша №3). Әр топ мүшесі үшін таңдау көлемінен гөрі, топтағы өз орнына қанағаттану коэффициенті маңыздырақ:

Социометриялық зерттеудің көмегімен алынған нәтижелер социометрия түрінде ұсынылуы (қосымша №...). Осыдан, жүргізілген социометриялық зерттеудің нәтижесінде анықталды:

1. Мазасызданудың айқын көрінісіндегі балалар түрлі мәртебедегі орында болуы мүмкін және оңды, солды әр түрлі таңдау мөлшерін жасай алулары мүмкін.

2. Мазасызданудың айқын көрінісіндегі балалар көп жағдайда құрбылас топтарындағы өздерінің орындарына қанағаттанбаған. Топтағы мәртебелік орнына қанағаттанбаушылық пен мазасыздану арасында өзара байланыстың бары туралы ұсыныспен байланысты ең сенімді мәліметті алуы үшін Пирхоннон, коррекциялық коэффициенті екі параметр үшін есептелген (біздің жағдайымызда бұл мазасыздану және топтағы мәртебелік орынға қанағаттанбаушылық, 0,5 – ке тең, бұл екі параметр арасында тәуелділіктің барын білдіреді.

Бұл эксперименттік зерттеулерден мынадай қорытынды шығаруға болады: бастауыш сынып оқушыларының топтағы мәртебелік орынға қанағаттанбауы мен мазасыздануларының көріністері арасында байланыс бар. Олай болса, бастауыш сыныптағы мазасыз балалар, олардың өзара іс - әрекеттерінің дамуына бағытталған құрылымдық тәсілдері, коррекциялық әрекетті қажет етеетінін белгілеуге болады. Мазасызданудың өзі адамға қолданылады – затты шектеулік, оларды ол, қиын өзіне жетіспеушілігі, оны ол өзінің қызметі мен басқа адамдармен өзара іс - әрекетте қолданады. Сондықтан оқушылардың қылығының, мазасыздануынан құтылу емес, коммуникативтік құралдарының қолдану аясының белсенді дамуына көзделеді.
3.2 Бастауыш сынып оқушыларының мазасыздануының төмендеуіне бағытталған коррекциялық – дамытушылық сабақтардың жүйесі. (қалыптастырушы эксперимент).
Бастауыш сынып оқушылар құлығындағы мазасыздануды төмендету мақсатында, мазасыз балалардың өзара іс - әрекет тәсілінің құрылымы дамуына, олардың жеке тұлға арасындағы қарым – қатынасының, сонымен қатар коммуникативтік үйренулерінің дамуына бағытталған, коррекциялы – дамытушы бағдарлама құруға талпыныс ждасалды. Қойылған мақсатқа жету үшін келесідей міндеттер ұсынылады:

1. Бастауыш сынып оқушыларының өзара іс - әрекетке белсенді баруға және жоғары нәтижелерге жетуге мүмкіндік беретін жағдайды өңдеуге бағытталған коррекциялы дамытушы – бағдарлама құру.

2. Бұл бағдарламаны сабақтағы білімдер жүйесіне кірістіру.

Қалыптасушы эксперименттің методологиялық негізіне мына кітаптар авторларының әдістемелік ұсыныстары пайдаланылады: Н. В. Клюеваның, Р. В. Косаткинның Учим детей общению« Р. В. Овчарованың «Практическая психология в начальной школе» және В. В. Петрускиннің «Игры, обучения, тренинг досуг».

Жасалып жатқан жұмыс бірнеше бағытта болды.

Бірінші бағыт.

Педагогикалық кеңесте – мұғалімдерге баяндамалар оқылды:

1. «Бастауыш сынып оқушыларының топтағы мәртебелік орнына қанағаттанбаушылықтан туындайтын мазасыздануға байланыстылығы».

2. «Бастауыш сынып оқушыларының топтағы орнына қанағаттанбаушылықтан туындайтын мазасыздануға байланыстылығы».

Материалды мұғалімдерге баяндау барысында қарастырылып отырған мәселенің маңыздылығы көрсетілуі, сонымен қатар, бастауыш сыныпта бала қылығының тұрақсыздығының туындауының негізгі себептерінің бірі мазасыздану екеніне көңіл аударуы. Жемісті жұмыс ішін, толық үйлесімді өмір үшін, толық үйлесімді өмір үшін мазасызданудың белгілі бір деңгейі қажет. Баланы азапқа салып әуреленетін емес, оның қызметінде белсенділік тудыратын деңгей – құрылымдық мазасыздану деп аталады. Өз кезегінде бұзылған үрей дүрбелең, байбалам (паника) күйін тудырады. Ол оқу іс - әрекетінің шырқын кетіріп қана қоймай, жеке тұлғаның құрылымын да бұзады.

Балаға, өзіндік қасиетін қадірлеуге, өзінің күшйне сенімділігін сезіндіре алу жағдайын жасау – бұл үлкендердің балаға көмек берудегі негізгі мақсаты екенін мұғалімдерге жеткізіп көрсету талпынысы болды. Педагогикалық кеңесті жүргізу процесі барысында «мұғалімдер, бастауыш сынып оқушыларының топтағы мәртебесін орынға қанағаттануына байланысты туатын мазасыздану барын көрсететін, құрылымдық жксперименттің нәтижесімен таныс болды. Педагогтарға айқындалған топтағы балалармен жұмыс ерекшеліктеріне байланысты сұрақтар қоюларына мүмкіндік болды, сонымен қатар, балалармен жұмыс белсенділігін арттыратын, мазасызданудың төмендеуіне септігін тигізетін және сол немесе ситуацияда өзінің қулығын адекватты құруға көмектесетін ұсыныстар берілді. (қосымша №5).

Екінші бағыт арнайы моделденген ұжымдық жаттығулармен жүргізілген, коррекциялы – дамытушылық сабақтар жүйесінен өтетін үш кезеңнен тұрады:

І. Бағдарланған (2 сабақ)

ІІ. Құрылымдағы (6 сабақ)

ІІІ. Бекітуші (2 сабақ)

Әр кезең негізгі блоктар бойынша жұмысты қамтиды.

1. Топтың үйлесімділігі, ұйымшылдығы, сабақ үстіндегі құлықтың ережелерімен өңдеп шығару.

2. Басқа адамның және өзінің құндылығы туралы түсінікті дамыту, коммуникативті дағдыларды дамыту, адамдармен қарым – қатынастағы мәселені ұғыну, өзара іс - әрекет стратегияларының оңды,дұрыс қалыптасуы.

3. Шиеленісетін жағдайда, әрекеттер дағдысын қалыптастыру, өз мәселелерінің шешімдерін табу қалыпьастыру, өз мәселелерінің шешімдерін табу тәсілдерін меңгеру, жеке тұлға арасындағы қарым – қатынас мативтерін ұғыну.

Сонымен қатар, бұл бағдарлама мазасыз балалардың өзін - өзі тануға, өзіндік бағалаушылықты жоғарылатуға, жеке тұлға арасындағы қарым – қатынас мативтерін дамытуға, өз күштеріне сенімділігін дамытуға, және де өзара іс - әрекет пен құлығында өзін жақсы қалыптастыруға бейімділікті жоғарылатуға бағытталған.

Бұл, баланы, күнделікті алдында тұратын міндеттерді шешуге, өзара іс - әрекетке белсенді кірісуге мүмкіндік беретін құралдармен қамтамасыз ету үшін қажет. Бастауыш сынып жасы мұндай жұмысқа лайық кезең болып табылады, өйткені мотивациялық ойлау жүйесі әлі қалыптаспаған және топтық психотерапияда құрылымдар үшін мүмкіншілік, жақсы өзгерістерге ашық.

Бұл бағдарлама 5 аптаға есептеліп 10 сабақтан тұрды. Сабақтар әлеуметтік психологиялық тренинг принципі бойынша еркін орналасып, қозғалуға болатын сынып кабинетінде жүргізілді. Олардың жалғасуы мектептері бір сабақ уақытынан асқан жоқ. Жаттығулар аптасына екі рет өтті. Тренинг топ 15 адамнан құрылды. Әр балаға өзін көрсету, ашық болу және қателіктерден қорықпау мүмкіндігі қамтамасыз етіледі. Бастауыш сынып балаларымен бағдарламаны жүргізгенде арнайы материалдың қажетті болмауы: тек қана сурет салу және жазу үшін дәптерлер (үзіліс кезінде жүргізілгенде сақталды), түрлі – түсті қаламдар. Жұмыс ойын әрекеттері, топтың дискуссия әдісі «құлықты шынықтыру» проективті әдісі және психодиагностика элементтері көмегімен жүзеге асырылып отырды.

Бағдарлама мазмұны:

І кезең: - бағдарлаушы (2 сабақ)

1. Сабақ.

Мақсаты: топтың үйлесімділігі, ұйымшылдығы, оңды эмоционалды фонды құру, сабақ үстіндегі құлық ережелерін өңдеп шығару.

1. «Саламатсыздарма, мен танысқаныма қуаныштымын».

Жаттығу барысы. 3 минуттың ішінде әр қатысушы өзіне ат таңдап, визиттік – карточкаға фломастермен жазып ең көрінетін жерге қыстыруы. Содан соң 10 минут ішінде әр қайсысы дөңгелек бойынша «Саламатсыздарма, мен сіздермен танысқаныма қуаныштымын!» деген тіркесті айту қажет. Ары қарай өзінің аты мен өзі туралы бірнеше сөз айту қажет. Танысу кезінде басқалардың есінде қалуы үшін өзінің жекелік қасиетін айтуы керек.

Жүргізушіге кеңес: топта екі бірдей ат болмауы үшін танысу уақытында әрқайсысы орнында тұрып айтуға болады, талқылау дөңгелек бойынша жүргізіледі. Психологиялық тадау. Бұл тренингтік жаттығу қатысушыларды жұмысқа шындап кірісуге икемдейді (дәлдейді). Жай танысудың өзі де адам туралы көп мәлімет береді, адам туралы мәліметті есте сақтап үйрену қажет, тек сыртқы көрініске ғана дейін аударып қоймай, сөзінің мағынасын да түйіп алу керек.

2. Сабақта құлықтың еределерің өңдеу.

Сабақ барысы: жүргізуші сабақтағы құлықтың ережелерін ұсынып, бұл ереджелердің өзіне де қатысушыраға да тиісті екенін ерекше атап өтеді.

1. Қарым – қатынастың сенімділік стилі. Біздің топта, бір – бірімізге көбірек сенуіміз үшін «сен» деп айтуымыз қажет.

2. Дұрыс немесе қате деген жауаптар жоқ.

Дұрыс жауап - өз пікіріңді білдіретін жауап.

3. Өмірдегі жағдайды айтудың жасырынулығы (ананимность). Жаттығуды біреудің мінез – құлқын талқылау сабағы етіп жіберуге болмайды.

4. Қарым – қатынастағы шынайылық (адалдық). Жұмыс кезінде топта біз өтіліп жатқан туралы тек сезініп тұрғанымызды ғана айтамыз және де шындықты ғана. Егер адал және ашық түрде сөйлескіміз келмесе, онда біз үндемейміз. Ойлап тұрғанды емес, басқаны айтқанда, үндемеген жақсы.

5. Басқа – қатысушының сөз сөйлегенін оның, өзі сенен сұранбаса, бағалауға болмайды. Өтіліп жатқанды талқылауда топта біз қатысушыларды емес, тек олардың әрекеттері мен құлықтарын бағалаймыз. Біз «Сен маған ұнамайсың» деп айтамыз, оны «Сен маған қылық жасадың», «маған сенің манерің ұнамайды» дегенмен алмастырамызү

6. Сабақтан тыс уақытта, бір біріміз туралы сабақта білгенімізді және әр түрлі балалар өздерін қалай ұстайтындары туралыны талқылауға болмайды.

7. Сөйлгенді сыйлау. Қатысушылардың біреуі сөйлеп жатқан кезде оның сөзін бөлуге болмайды, біреуді қарату кезінде оның көзіне қарау қажет.

8. Өткенімізде белсенді қатысу, бұл, кез – келген уақытта топ жұмысына қосумен байланысты құлық нормасы. Біз өзімізді, серігімізді және жалпы топты белсенді қараймыз, сеземіз, тыңдаймыз. Біз өзімізге жағымсыз бір нәрсені тұйықтамаймыз. Біз көп жақсы эмоция салып, өзіміз туралы ғана ойлаймыз.

9. Топтың күнделікті құрылымы. Сабаққа ешкім кешікпеуі керек. Жүргізуші осы ережелердің бәрін жақсылап түсіндіріп, сұрақтанына жауап беруі қажет. Одан кейін қатысушылардың ұсыныстарын да талқылау керек. Барлық қатысушыларға сөз сөйлеу мүмкіндігі беріледі.

Ережелерді қабылдау ритуалы. Жүргізуші осы ережелерді сақтауға «салтанатты түрде уәде береді» және қатысушыларға да осылай істеу ұсыналды. Қатысушылардың берген уәделерін естеріне түсіріп, сабақтың басталу және аяқталу ритуалын ойлап табу ұсынылады.

3. «Желдер...соғады» ойыны.

Ойын барысы: жүргізуші «Желдер.....соғады» сөздерімен ойынды бастайды. Ойынға қатысушылар бірін – бірі жақсы тануы үшін, сұрақтар келесідей болуы мүмкін: «Желдер, кімнің шашы ашық түсті болса, соларға соғады» - барлық ашық түсті шаштар бір жерге топ болып жиналады. «Желдер кімнің...әпкесі бар болса, соған соғады», «Жануарларды жақсы көретінге», «көп жылайтынға», «достары барға» т.с.с. Әр қатысушыға сұрақтар қоюға мүмкіндік беріп, жүргізушіні міндетті түрде ауыстырып отыру қажет.

4. «Хорвод» ойыны.

Ойын барысы: Балаларға дөңгелек болып тұрып, бірін – бірінің қолдарынан ұстап, бір – бірінің көздеріне қарау, жай жымию ұсынылады.

2. сабақ.

Мақсаты: топтың, ұйымшылдығы, топта келісіп жұмыс істеуге қабілетткті дамыту.

Уақыты: 40 минут.

1. Ойын «Жазу жазатын (печатгая) машина».

Ойын барысы: «Қане тексерейік, топта біз жұмысты келісіп, жақсы істей аламыз ба. Машинаға, сендерге жақсы тонымен өлең немесе тақпақ үзінділерін жазылу процесін көз алдымызға келтіріп жасайық. Мысалға, «Алтын күн аспаны», «Әр қайсысы кезегімен бір әрібін айтады. («А-л-т-ы-н»). Сөз соңында бәрі тұрады, тыныс белгілерінде аяқтарын тоқылдатады, қатар соңында - алақандарымен шапалақтайды. Ойынның бір шарты болады, кім қателессе ойыннан шығып, ортадан кетеді. Сонымен, бірінші қатысушы бірінші әріпті айтады, екінші – екіншісін және т.с.с. Тыныс белгілерін ұмытпаңдар. Бастаңдар. Ал, қазір кімнің жеңімпаз болып шыққанын анықтайыз. Рахмет, осымен ойын аяқталды.

2. «Оқиға құрастырамыз» ойыны.

Ойын барысы: жүргізуші оқиғаны бастаймыз «Ерте заманда......» келесі қатысушы жалғастырып, дөңгелек бойынша осылайша кетеді. Кезек қайтадан жүргізушіге жеткен кезде, ол оқиға сюжетін бағыттап, оны одан да ойланарлықьай етіп қызықтырады, және ойын жалғасады. Соңында, оқиғаны бақылап құрастыру, тапсырманы орындау қиын болды ма, осыны талқылауға салады.

3. «Хоровод ойыны».

Ойын барысы: қатысушылар дөңгелек бойынша тұрып, бір – бірінің қолдарынан ұстап, бір – бірінің көздеріне қарайды, жай ғана жымияды.

ІІІ кезең құрылымдық.

3. Сабақ.

Мақсаты: қатысушылар арасында кернеуді түсіру өзін тамын.

Уақыты: 40 минут.

Бірінші ойын «Сиқырлы сөз».

Ойын барысы: жүргізуші: Рахмет, өтінемін, сыпайы болыңыз, сөз сондац сыпайысыз, сіз сондай тамашасыз, сияқты айтылулар мен «сиқырлы сөздердің» маңыздылығын қатысушылардың естеріне салады. Қатысушылар естеріне салынған «сиқыры сөздерді» қолданып, дөңгелек бойынша бірін – бірі қарсы алып сәлемдесулері қажет.

Уақыт: 4-5 минут.

2. Менің «Менімнің бөлшектері».

Материалдар: қағаз, фламастерлер.

Жүргізуші балаларға, жағдайға байланысты әр түрлі кезеңдерде олардың қандай болғандарын естеріне түсіруді ұсынады. Мұнда өзімен іштей диалог жүріп, өз «менінің» әр түрлі кескіндерін салуға тырысады. Оны символикалық түрде де істеуге болады. тапсырманы орындап болғаннан кейін қатысушылар сонымен қоса жүргізуші де, кезегімен суреттерін көрсетіп, онда не бейнеленгенін айтады. Балалар тапсырманы орындау қиын болды ма деген сияқты пікірлер алмасты. Жүргізуші суреттерді қатысушылардың немесе мұғалімдердің ешқайсысына көрсетілмейді деген шартпен жинап алады.

3. «Паравоз» ойыны.

Ойын барысы: балалар бірінің – бірі тұрып иықтарынан ұстайды. Паравоз вагондарымен түрлі кедергілерді жеңіп, балаларды апара жатыр.

4. «Харавод» ойыны.

Ойын барысы: қатысушылар шеңбер бойынша тұрып, қолдарынан ұстап, бір – бірінің көздеріне қарайды және жай ғана жымиып күледі.

4. Сабақ.

Мақсаты: басқаның құлағына деген зейінді дамыту және кері байланысты алуға деген қабілеттілік.

Уақыт: 40 минут.

1. Ойын тренинг «Таможня».

Ойын барысы: жүргізуші: басқа адамның қулығын талдауға, бақылауға, оның жөн күйін түсінуді, үйренуге тәжірибе жүзінде көруге ұсынамын. Сонымен, біздің топ ұшақ рейсіне кетіп бара жатқан пассажирлер. Олардың бірі – контрабандист. Ол мемлекеттің өте құнды бұйымды алып өтпекші. (контрабанда ретінде кішкенен кәдімгі ілмек пайдаланылады). Сонымен, кімнің таможник болғысы келеді? Бұл ролді өзіне алған адам шығады. Топтағы қатысушының бірі қалауы бойынша ілмекті жасырып содан соң таможникті кіргізеді. Оның жанынан бір – бірлеп пассажирлер өте бастайды, ол кімнің контарбанданы әкелетінін анықтауға тырысады. Тапсырманы жеңілдету үшін, оған екі немесе үш мүмкіндік беріледі. Кейіннен таможниктің ролінде 2 – 3 қатысушы болғаннан соң жүргізуші олардан контраьандисті анықтау неге бағдарланғандарын айтып беруді сұранады.

2. «Ассоцияция» ойыны.

Ойын барысы: жүргізуші (топ қатысушылары бұл ролге өз қалауларымен шығады) шығады, басқа топ қатысушылары қалған біреуді ойланып қояды жүргізуші құрама одақ, яғни асоцияция бойынша топтың ойланып жасырғанын табу қажет. Ойын басталар алдында, жүргізуші, табушы, жүргізушіге оның сұрақтарының бардығы бірдей болуы керек немесе кімге ұқсайды. Жасырылғна адам деп түсіндіреді.

• 
  тәуліктің қай мезгіліне,
  
• 
  жылдың қай мезгіліне,
  
• 
  қандай ауа райына,
  
• 
  апта қай күніне,
  
• 
  кемпір қосақтың қай түсіне және т.с.с.
  

3. «Харавод».

4. «Харавод» ойыны.

Ойын барысы: қатысушылар шеңбер бойынша тұрып, қолдарынан ұстап, бір – бірінің көздеріне қарайды және жай ғана жымиып күледі.

5. Сабақ.

Мақсаты: басқа адамның қадірі туралы түсінікті дамыту және өз эмоциялық күйін шығару қабілеттігі.

Уақыт: 40 минут.

1. Ойын «Маңызды адамдар».

Ойын барысы: жүргізуші топ қатысушыларына өздеріне ең маңызды адам туралы айтып беруді сұранады. Ол осы шақта күнделікті араласатын болуы шарт емес. Бірақ өзінен бәрінен де қымбат, өзі білетін болуы мүмкін. Жүргізушінің өзі де өзіне маңызды адамдар туралы айтады. Жүргізуші топ мүшелерінің келесідей схема бойынша айтуды сұранады.

• 
  олар кімдер?
  
• 
  Олар сіз үшін несімен қымбат, несімен маңызды.
  
• 
  Қазірде олар соған сондай жақын ба, егер әңгіме өткен шақ туралы болса.
  
• 
  Дәл қазір сондай мүмкіндік болса, олар оған бірнәрсе айтқысы келер ме еді (мысалға айтылмаған алғыс сезімі).
  

2. Ойын «Сәлемдесу».

Ойын барысы: сәлемдесулермен алмасу – бұл адамның жылдамдығымен алмасу. Адамды қарсы алғанда біз ең алдымен, ойымен көзқараспен қарсы аламыз оның бар екеніне, біздің арамызда бар екеніне қуанышымызды сол немесе басқа формада білдіреміз. Әрине, осылай болады, егер біз өз сезімдерімізді білдіруге адал болсақ, өз әрекетімізде адал болсақ, қане әр түрлі формаларды қолданып көрейік бұл әр қатысушы барлық тұрғандарды жылы жүзбен қарсы алсын. Жүргізуші әр қатысушыға барып олар түрлі қарсы алулармен алмасады. Олар қолмен алысу, құшақтасу, шапалақтау, шаттанған леп, үнсіз көп мәнді көзқарастар т.б. болуы мүмкін. Ойланыңдар, жаңа серіктесті қалай қарсы алған жақсы, нақ сол адам үшін не жарасады. Содан соң талқылау өтіледі. Әр қатысушы өзін қалай сезінді, оған жеңіл болды ма? қарсы алу, өзінің қарсы алуларына ол қандай сезімдерді салды.

3. Ойын «Сезімдер» тізімі.

Материалдар: парақ, қаламсап.

Ойын барысы: жүргізуші өмірде біз барлығымыз түрлі сезімдерді сезінеміз – жағымды, жағымсыз. Солардың аттарын естеріңе түсріңдер оларды екі бағанаға жазып қойыңдар: солға – оңды, оңға – кері, яғни жағымсыз. Тапсырманы 5 минут беріледі. Содан соң жүргізуші біріншісінен ең жағымды сезімді және екіншісіне ең жағымсыз сезімді түртіп қоюды сұрайды. Қанша оң және қанша теріс еске түскенін сұрайды. Бұл тапсырманың диагностикалық мәні бар. Балада көп жағымды эмоциялар аталса бұл жақсмылықтың белгісі, балаға көбірек қолдау қажет. Немесе ол балада жеке тұлға арасындағы қарым – қатынастың, көп негізсіз, жағымсыз тәжірибесі өткен. Мұндай жағдайда сұрау қажет, қандай ситуацияда жағымды сезім пайда болады.

4. «Харовод».

Ойын барысы: қатысушылар дөңгелек бойынша тұрады, қолдарынан ұстап бір – бірінің көздеріне қарайды, жай ғана жымияды.

6. Сабақ.

Мақсаты: коммуникативтік дағдыларды дамыту, сезімдерін және мінездің түрлі кескіндерін саналы түрде ұғыну.

Уақыт: 40 минут.

1. «Арқа арқаға» ойыны.

Ойын барысы: жүргізуші топта күнделікті өмірде қол жеткізуге болмайтын қарым – қатынас тәжірибесін алу мүмкіндігі бар екенін айтады. Топтың екі қатысушысы бір – бірімен арқаларын сүйіп отырады да, сол жағдайға 3 – 5 минут бойы сөйлеп отыруға тырысады. Соңында өз сезімдерімен алмасады.

Жүргізуші срақ қояды:

• 
  бұл күнделікті ситуацияға ұқсас болды ма (мысалға, телефонмен сөйлесу), айырмашылығы неде;
  
• 
  сөйлеу оңай болды ма;
  
• 
  әңгіме қандай болды – ашығырақ болды ма әлде жоқ па.
  

Ойын барысы: жүргізуші: «Біздің барллығымызда да кемшіліктер бар екенін мойындаймыз. Тобымыздың, шеңберіміздің ортасында бау – бақшада құстарды қорқытуға қоятын, сондай келісіңкіремеген – шучелло тұр деп елестетейік, ол біз өзіміздің кемішік деп есептейтін барлық сапаларға ие. Сонымен, ол біреуі өзінің әлсіздігін мойындаса, ол айтады: шучелло әлде қандай кемішілігін айтады. Содан соң біздердің әрқайсысымыз айтылған сапалардың жаман емес жақтарын айтамыз, бірақ өзі айтқан кемшілігі туралы өзі жақсы жағын айтпайды. Жүргізуші қатысушылардың атағанадарын жазып алады, өзі де шучеллоның бір немесе бірнеше қасиеттерін айтады. Барлық қатысушылар айтып болған соң жүргізуші бардық жазып алғанын көрсетеді, ал балалар сол немесе басқа сапаны қандай жақсы жақтары барын айтады.

3. «Харавод» ойын барысы қатысушылар шеңбер бойынша тұрып, қолдарынан ұстайды, бір – бірінің көздеріне қарап жай ғана жымияды.

7. Сабақ. Мақсаты: Өзара іс - әрекет стратегияларының жағымды оң қалыптасуы.

Уақыт: 40 минут

1. «Не үшін жақсы көреміз ойыны».

Ойын барысы: айналадағылармен өзара іс - әрекетке түскенде, біз әдетте олардың бізге ұнайтынын немесе ұнамайтынын білеміз, аңғарамыз. Ереже бойынша, бұл бағалаушылықты біз адамның ішкі сапасымен байланыстырамыз, қане адамдағы қандай сапаны бағалап, қабылдайтынымызды анықтап көрейік. Тапсырма жазбаша түрде орындалады. Өзінің көптеген көріністері бойынша сізге ұнайтын бір адамды топтан таңдап аламыз. Осы адамның сізге ерекше ұнайтын 5 сапасын жазыңыз. Сонымен, ұнайтын адамның өзін жазбайсыз, яғни атын, тек бес саапсын жазасыз. Бастаңдар! Уақытарыңыз бітті. Енді, кезегімен өзіміздің сипаттамаңызды оқыңыз, ал біздер қай адамның мінездемесі екенін анықтауға тырысамыз. Қане кім бастайды?

2. «Көзі көрмен жетекші ойыны».

Ойын барысы. Өмірде адамдарға сенім артқан қандай маңызды! Бұл көбіне жетіспейді, ал содан біз көп нәрсе жоғалтамыз, өтінемін, тұрыңыздар көздеріңізді жұмып, бөлмеде түрлі жақтарға бірнеше минут бойы жүріңіздер. Осылай жақсы. Енді қалауларыңызбен жұп құрыңдар. Енді жұптағы біріңіз көзіңізді жұмып, екінші бөлмеде жетектеп жүреді түрлі заттарға тиюге мүмкіндік береді, басқа жұптармен соқтығыспауға көмектеседі, олардың қозғалысы бойын белгілі бір түсінік беріп отырады. т.с.с. Сонымен, біреуі ашық көздерімен алдында тұрады. Екіншісі алдыңғының иығына қол созым жердей артында көзін жұмып тұрады. Қане, бастаңыздар. Жақсы, ал енді шеңбер жасап отырыңыздар, ойланып, айтыңыздар, кім өзін сенімді, берік, сезінуі, кімде серігіне толық сенім арту қалауы болды? Әр қайсысы өздерінің серіктерін, бестік жүйесі бойынша, қолдарын көтеріп, саусақтарын көрсетіп бағаласын. Өтінемін, бағаларыңызды ойлаңыздар, ал жүргізуші ең жақсы жетекшілерді бағалайды.

3. «Харавод» ойын барысы: қатысушылар шеңбер жасап тұрады, бір – бірінің көздеріне қарайды, жай ғана жымияды.

8. Сабақ.

Мақсаты Өзіндік маңыздылығы және басқа адамның құндылығы туралы түсінікті жоғарлату, адамдармен қарым – қатынастағы мәселелерін саналы түрде ұғыну.

Уақыт: 40 минут.

1. «Мен барлығы сияқты емеспін, және біз барлығымыз әр түрліміз» ойыны.

Ойын барысы: Балаларға бес минуттың ішінде түрлі түсті қаламдардың көмегімен, қуаныштың не екенін, салу ұсынылады. Сурет нақты, абстрактылы, қандай болса да болатыны ескріледі. Тапсырманы орындап болған соң, қатысушылар, жүргізуші де, кезегімен суреттерін топқа көрсете отырып, онда не бейнеленгенін топқа әңгімелей бастайды.

Жүргізуші балаларға «қуаны» түсінігінің түрлі түсініктері мен елестеулерге назар аударуды сұранады. Бұдан, әр адам- ерекше, қайталанбас деген қорытынды шығады. Сондықтан әр адам алмастырылмайтын, ал бұл оның өзінің құндылығын сезінуге маңызды негіз болып табылады.

2. «менің портретім күн сәулесінде» ойыны.

Ойын барысы: жүргізуші: «Мен неге сыйластыққа лайықпын?» сұрағына жауап беруді келесідей амалмен орындауға өтінеді. Күн салып, күн шеңберінің ортасына өз аттарыңды жазыңдар. Содан күн сәулелеріне өздеріңнің бар адамгершілік, ар-намыстарыңды, өздерің туралы білетін бар жақсыны жазып қойыңдар. Күн сәулелері анағұрлым көп болуы тырысып бағыңдар. Тапсырманы орындап болған соң қатысушылар кезегімен суреттерін көрсете отырып өз адамгершіліктерін айтады.

3. «Хоровод».

Ойын барысы: қатысушылар шеңбер жасап тұрып, қолдарынан ұстайды, бір-бірінің қолдарынан ұстап, бір-біріне жай ғана жымияды.

ІІІ Кезең. Бекітуші (2 - сабақ)

9 Сабақ.

Мақсаты: Адамдармен қарым – қатынастағы мәселені сапалы түрде ұғыну, өзін тануды жандандыру.

Уақыт: 40 минут.

1. 
   Жалғастыру ойыны.
   

• 
  Маған мына кезде жақсы . . .
  
• 
  Маған мына кезде қайғылы . . .
  
• 
  Мен мына кезде ашуланамын . . .
  
• 
  Мен өзімді мына кезде батыл сезінемін . . .
  

2. 
   Сөзсіз алғыс білдіру ойыны.
   
3. 
   Ойын барысы: қатысушылар қалаулары бойынша жұптарға бөлінеді. Жұптар шеңбер ортасына шығып, алғаш біреуі кейін басқасы алғыс сезімдерін сөзсіз білдіруге тырысады. Содан соң мынау туралы қалыптасқан түсініктерімен бөлінеді:
   

• 
  бұл тапсырманы орындауда нені сезінеді;
  
• 
  серіктестікке алғысты білдіруі шынайы ма, әлде ойналған болып көрінді ме?
  
• 
  серігнің қандай сезімді бейнеленгені түсінікті болды ма?
  

Ойын барысы: қатысушылар шеңбер жасап тұрып, қолдарынан ұстап тұрып алады және бір-бірінің көздеріне қарап жымияды.

10 Сабақ.

Мақсаты:жеке тұлға арасындағы қарым-қатынас мативтерін саналы түрде ұғыну, топтың аяқталуы.

Уақыт 40 минут.

1.Топтың аяқталуы.

Әр қатысушы топтағы жұмыс оған не бергенін, оған өзі туралы жіне басқалар туралы нені жаңадан білгенін әңгімелейді.

2.Жүргізушінің қорытынды сөзі.

Жүргізуші біз барлығымызда көптеген мүмкіндіктер бар екенін, біздің әр қайсысымызды керемет, қайталанбас ететін көп нәрсе бар екенін және біздің барлығымызға ортақ нәрсенің бар екенін сабақтар көрсетіп тұрғаны туралы айтады. Сондықтан біз бір-бірімізге қажетпіз, әр адам өмірде сәттілікке қол жеткізе алады, және де оның жанындығы басқа адамдар да онымен қызықты және қуанышты болатындай жасай алады. Сау болыңыздар жұмыстарыңызға рахмет. Сабақтарды өткізудің толығырақ сипатын қосымша №6 көріңіздер.

3. 
   Коррекциялық-дамытушылық жұмыстың анализі (бақылаушы-эксперимент)
   

1.Экспериментальді топтағы бастауыш сынып балаларының мазасыздану деңгейінің көріністеріне психодиагностикалық зерттеу жүргізу;

2. алынған нәтижелерді құрылымдық эксперимент нәтижелерімен салыстыру;

3. Эксперименттік топтағы бастауыш сынып жастағы балалардың мазасыздануының төмендеуіне бағытталған коррекциялы-дамытушылық жұмыстың тиімділігін анықтау.

Бастауыш сынып жастағы балаларды қайталанбалы диагностикалау үшін «Филлипстің мектептегі мазасыздану тесті» жүргізілді.

Экспериментальді топтағы бастауыш сынып жастағы мазасыз балалардың эксперименттерінің құрылымдық кезеңдеріндегі диагностика нәтижелері мынаны көрсетті. Мазасыз балалардың 14 % мектептегі жалпы мазасыздану және де әлеуметтік стрессті уайымдауда; 20 %сәттілікке жетудегі фрустрациялық қажеттілік стресске психофизиологиялық қарсы тұруының төмен болуы және де мұғаліммен қатынас жасауға қорқатынымен байланысты проблемалары. 7% балаларда өзін байқау қорқынышы, 27 % балаларда білімді тексерудегі жағдайға қорқыныш және де 34 % балаларда айналадағылардың күткендеріне сәйкес келмей қалу қорқынышы.

№4 кесте. Мазасыз балалардың бақылаушы экспериментте алынған нәтижелерін диагностикалау

№	Мазасыздану факторы	Зерттелінушілердің саны, пайызбен
1	Мектептегі жалпы мазасыздану	14%
2	Әлеуметтік стрессті уайымдау	7%
3	Сәттілікке жетудегі фрустрациялық қажеттілік	7%
4	Өзін байқауға қорқыныш	7%
5	Білімді тексерудегі жағдайға қорқыныш	20%
6	Айналадағылардың күткендеріне сәйкес келмей қалу қорқынышы	7%
7	Стресске психофизиологиялық қарсы тұруының төмен болуы	14%
8	Мұғаліммен қатынас жасауға қорқатынымен байланысты проблемалар	7%

Топтық коррекциялық – дамытушылық жұмыстан кейін 7% балалардың әлеуметтік стресті уайымдаулары, сәттілікке жетудегі фрустрациялық қажеттілік, айналадағылардың күткендеріне сәйкес келмей қалу қорқынышы, мұғаліммен қатынас жасауға қорқатынымен байланысты проблемалары және де өзін байқауға қорқынышы азайды.

14% мазасыз балалардың мектептегі жалпы мазасыздануы және стреске психофизиологиялық қарсы тұруының төмен болуы төмендеді. Сонымен қатар, 20% мазасыз балалардың білімді тексерудегі жағдайға қорқынышы төмендеді.

50% балаларды мазасыздану көрсеткіші төмен болып табылады, 50% балаларда мазасыздану көрсеткіші пәсеңдеді, бірақ жоғары күйінде қалды. Біздің көзқарасымыз бойынша, бұндай балаларға коррекциялық – дамытушылық жұмыста көбірек ұзаққа созып жүргізілуді қажет етеді.

№5 кесте. Құрылымдық және бақылаушы эксперименттің нәтижелерін салыстыру

	Құрылымдық эксперименттің нәтижелері								Бақылаушы эксперименттің нәтижелері
	Мазасыздану факторлары								Мазасыздану факторлары
	1	2	3	4	5	6	7	8	1	2	3	4	5	6	7	8
Зерттелушілердің саны, %	14	14	20	7	27	34	20	20	14	7	7	7	20	7	14	7

Алынған мәліметтер бойынша төмендегі диаграмма құрылды.

Бұдан шығатыны, коррекциялы – дамытушлық жұмыс, мазасызданудың төмендеуіен тиімді әсер етеді.

Осылайша, коррекциялық – дамытушылық жұмысқа дейінгі және кейінгі алынған ортақ мәндерінің арасында анық статистикалық айырым бар екені анықталды. Олар, шынында да, анық ерекшеленгендіктен мынадай қорытынды шығаруға болады: топта жүргізілген коррекциялы дамытушылық жұмыс бастауыш сынып жасындағы балалардың мазасыздануларының төмендеуіне септігін тигізді. Бақылаушы эксперимент нәтижелерінің сапалы анализі, бастауыш сынып жасындағы балалардың мазасыздануларының төмендеуіне өзара іс - әрекеттік құрылымдық тәсілдерінің дамуына, оларсға өзара іс - әрекетке белсенді кірісуге мүмкіндік беретін және бірікке іс - әрекетке жақсы нәтижелерге қол жеткізуге бағытталған коррекциялы – дамытушылық шаралардың жүйесі арқылы мүмкін болды деген қорытынды негіз болды.