Мазмұны нормативтік сілтемелер

55 
Шығармашылық ойлауды дамыту процесінің негізін анықтай келе, біз 
әдістеме талаптарын басшылыққа ала отырып, міндетті түрде мынадай 
қағидаттарды атап көрсеттік: қосымша, оқу жағдайындағы іс-әрекеттен өмірлік 
жағдайдағы іс-әрекетке, рефлексия іс-әрекетіне ауысуды басқару. 
Қосымша қағидат оқытушы мен студентті құбылыстарды, пәндер мен 
процестерді әр жағынан зерделеуге, олардың рационалды-логикалық және 
эмоциялық-бейнелі мазмұнын ұғынуға, мәселені көп аспектілі ретінде 
қабылдай білуге, бір мезгілде бірнеше қарама-қарсы жағдайларды, 
алғышарттарды немесе қағидаларды көре білуге, есепке алуға және/немесе 
біріктіре білуге бағыттайды [99]. 
Оқу жағдайындағы іс-әрекеттен өмірлік жағдайдағы іс-әрекетке ауысудың 
принципі өзіндік іс-әрекет жағдайында бұрын қалыптасқан іс-әрекетті 
ауыстыруды,практикалық міндеттерді шешу кезінде алынған білімді 
пайдалануды, қоршаған болмысты талдау мен қайта құруды көздейді [98,с. 61]. 
Оқу жағдайындағы іс-әрекеттен өмірлік жағдайдағы іс-әрекетке ауысудың 
принципі өзіндік іс-әрекет жағдайында бұрын қалыптасқан іс-әрекетті 
ауыстыруды,практикалық міндеттерді шешу кезінде алынған білімді 
пайдалануды, қоршаған болмысты талдау мен қайта құруды көздейді.Ол 
шығармашылық іс-әрекетте басты есте сақтау емес, тұжырымдарды 
тұжырымдау емес, студенттің іс-әрекет тәсілдерін түсінуі, оның мағыналық 
ерекшеліктерін анықтау, студенттің немесе оқытушының білім беру 
жетістіктерін анықтауды қарастырады. 
Студенттердің шығармашылық ойлауын қалыптастыру принциптерін бөлу 
олардың негізінде жатқан психологиялық-педагогикалық заңдылықтарды 
зерттеумен бекітіледі. Осы үдерістің заңдылықтарын анықтаудағы жетекші 
әдіснамалық негіз ретінде біз 
жүйелі-құрылымдық тәсіл 
атап өтеміз. 
Заңдылықтарды сипаттаудың мұндай тәсілдемесі кезінде шығармашылық 
ойлауды қалыптастырудың барлық негізгі сыртқы және ішкі байланыстары 
қамтылады, бұл бізге таңдалған тәсілді дұрыс деп есептеуге негіз береді. Бұл 
үдерістің заңдылықтарына тұтас көзқарас оның тиімді және сапалы құрылуы 
үшін нақты мүмкіндіктерден тұрады: 
1. Шығармашылық ойлау мен әлеуметтік ортаның байланысы. Нақты 
тарихи жағдайлардағы шығармашылық ойлау сипаты қоғамның, экономиканың 
қажеттіліктерімен, ұлттық-мәдени ерекшеліктерімен анықталады. 
2. Шығармашылық ойлау және іс-әрекет байланысы. Шығармашылық 
үдерістегі студенттер қоғам үшін емес, тек субъективті жаңалықтарды құрайды. 
студенттердегі шығармашылықтың әлеуметтік маңыздылығы студенттің 
шығармашылық 
қызметі 
үрдісінің 
ғалым, 
өнертапқыш, 
яғни 
шығармашылықпен 
жетілген 
адамның 
осы 
үдерісімен 
ұқсастығына 
байланысты.Жеке тұлға үшін қызметтің құндылығы ең алдымен өзін-өзі 
көрсету, өз қабілеттерін қолдану, шығармашылық мүмкіндігімен байланысты. 
Сыртқы әлемнің өзгеруі субъектінің өзін-өзі алмастыруы үшін алғышарттар 
мен шарт ғана болып табылады. Табиғатты түрлендіре отырып, адам өзінің 
даму субъектісі ретінде өзін де өзгертеді. 

56 
3. Тұлғаның шығармашылық ойлауы мен белсенділігінің байланысы. 
Шығармашылық ойлауды қалыптастыру, егер оның объектісі (студенті) бір 
мезгілде субъект болып табылса, яғни белсенді мінез-құлықты анықтаса, өз 
еркін, дербестік танытса, өз қызметін, оған деген қажеттілікті сезінеді. 
4. 
Шығармашылық 
ойлау 
мен 
қарым-қатынастың 
байланысы. 
Шығармашылыққа деген қажеттілік студенттің қызметке, құрдастарымен және 
ересектермен қарым-қатынас жасауға қатысу дәрежесіне тікелей байланысты 
дамиды. Оқу үдерісіндегі шығармашылық тұлға белгілі бір ойлау стилін, 
өзіндік әлемдік көзқарасты, белсенді ұстанымды, жаңа мәселелерді қою 
қабілетін тасымалдаушы ретінде әрекет ететін оқытушымен шығармашылық 
қарым-қатынас процесінде ғана туады. 
Шығармашылық заңы. Шектелмеген тәрбие және білім беру ортасы 
жағдайында шығармашылық адамға еліктеу шындыққа деген шығармашылық 
қарым-қатынасты қалыптастыруға ықпал етеді.Студенттің оқу іс-әрекетінде 
танымдық шығармашылық деңгейі жоғары болған сайын, берілген білімнің 
мазмұны мен таным процесіне құндылық қатынасы да соғұрлым жоғары 
(терең) болады. Бұл адам қызметінің барлық түрлерінде көрініс тапқан 
шығармашылық пен тұлғалық мәнділікті өзара байыту зияткерлік-операциялық 
және мотивациялық-тұлғалық құрамдауыштардың ажырамас бірлігіне 
негізделген. Педагогикалық эксперимент және тәжірибені талдау осы 
байланыстардың қажеттілігі мен мәнділігін есепке алмағанда шығармашылық 
ойлауды қалыптастыру процесін тиімді ұйымдастыру мүмкін еместігінен 
туындайтынын көрсетеді. Бұл заңдылықтар шығармашылық ойлауды 
психологиялық-педагогикалық феномен ретінде қалыптастыру шарттарын 
сипаттайды. 
Ғылымда шығармашылық ойлауды қалыптастыру мүмкін емес деген 
көзқарас бар. Біз онымен келіспейміз.Бұған А. Маслоудың, Р.С.Немовтың, 
шығармашылық ойлау ерекше нәрсе емес деп мәлімдейтін ұстанымдары дәлел 
болып табылады. Оның көрінісі мен дамуы үшін әрбір адам үлкен немесе аз 
дәрежеде әлеуетке ие болу керек.Бұл әлеуеттің іске асырылуы бірқатар 
жағдайларға байланысты. Ғылымда «шарт» ұғымы бір нәрсеге байланысты 
жағдайды білдіретін философиялық санат ретінде түсіндіріледі. 
Сонымен қатар, шарттар құбылыстар пайда болатын және дамитын 
ортаны, жағдайды құрайды, «бір нәрсе неге байланысты (негізделген), бұл 
заттың, жай-күйінің, процестің болуы мүмкін қажеттіліктен, шарасыздықтан 
бірдеңе (іс-әрекет, іс-әрекет нәтижесі) туындататын себептерге және зерттеудің 
қисынды шарты болып табылатын негізге қарағанда, бірдеңенің, жағдайдың, 
процестің болуы мүмкін болады» [100].Бұл категорияның келтірілген 
түсіндірмесі педагогикалық қайта ойлауды және негіздеуді талап етеді. 
Біздің зерттеуде «психологиялықшарттар» ұғымы «педагогикалық шарт» 
категориясымен және ЖОО-дағы білім беру үдерісінің ерекшелігімен (соңғысы 
студенттің жеке тұлғасын қалыптастыруға бағытталған) сәйкес келеді. Бұл 
«психологиялық-педагогикалық шарттар» санатын екі позициядан зерттеуге 
мүмкіндік берді. 

57 
Біріншіден, педагогикалық шарттар – бұл оқу процесінің пайда болу, өмір 
сүру және даму көзі,оның мүмкіндіктерінің кепілі. Арнайы жасалған 
педагогикалық шарттар тұтас педагогикалық үдерісті реттеу қабілетіне, оның 
құрылымдық элементтерін бір-бірімен сәйкестендіріп жасау мүмкіндігіне 
иеболады. 
Екіншіден, психологиялықшарттар оқыту процесінің «атмосферасы», оның 
тиімділігіне әсер ететін объективті және субъективті факторлардың жиынтығы 
болып табылады. Оқытудың өту сипаты, оның дамуы, жетілуі, тиімділігі 
психологиялық-педагогикалық шарттар жүйесінің мақсатқа бағытталуына, 
ұштастырылуына, логикалық үйлесімділігіне байланысты. 
Біз А.В. Хуторскийдің көзқарасын педагогикалық шарттар бөлеміз. 
Автордың пікірінше, олар оқытушының шеберлігі мен талантына байланысты 
емес, бірақ оқыту процесін жүзеге асыру кезінде ескерілуі қажет объективті 
факторлардың жиынтығы болып табылады, оларды құру – басқарылатын және 
бағытталатын процесс болып табылады (педагогтің таланты, педагогке және 
білім алушылардың пәніне қатынасы) субъективті факторлар [101]. 
Осылайша, жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, біз психологиялық 
шарттарды студенттердің шығармашылық ойлауын дамытуда субъектілік, 
өзара субъектілік әрекеттестікті қамтамасыздандыру, ал педагогикалық 
шарттарды біз оқыту процесі жағдайында тұлғаның дамуын қамтамасыз ететін 
мазмұнның, формалардың, әдістер мен материалдық-техникалық факторлардың 
объективті мүмкіндіктерінің жиынтығы ретінде анықтаймыз (Бұл туралы 
диссертацияның 2-нші тарауында кеңінен баяндалады).
Психологиялық-педагогикалық шарттардыңсанатын тар аспектіде, атап 
айтқанда студенттің шығармашылық ойлауын қалыптастыру үдерісі 
шеңберінде қарастыра отырып, біз психологиялық-педагогикалық шарттарды 
өзара байланысты және өзара шарттасқан факторлар ретінде анықтаймыз, бұл 
процестің тиімділігін, оның қойылған мақсаттар мен міндеттерге сай 
ұйымдастырылуын қамтамасыз ететін шығармашылық ойлауды қалыптастыру 
процесі үшін барынша оңтайлы ортаны құрайды.
Шарт – бұл заттарға әсер ететін нәрсе ғана емес, сонымен қатар бұл оның 
пайда болуының алғышарты, негізі болып табылады. 
«Кешен» латын тілінен аударғанда «байланыс, комбинация, жекелеген 
бөліктерді тұтас етіп біріктіру» дегенді білдіреді. Бүгінгі күнде «кешен» ұғымы 
педагогикада кеңінен қолданылады. Бұл ретте ғалымдар (М.Е.Дуранов, О.В. 
Лешер, И.Ф. Харламов)кешен деп жекелеген компоненттердің немесе 
процестердің бөліктерінің қарапайым сомасының біртұтас тұтастыққа сапалы 
қосылуы деп түсіндіреді. Бүтіндік кешен құрылымның компоненттерінің 
арасында орнатылған байланыс сипатында көрінеді. 
Ғалымдар қосымша немесе интегративтілік принциптерінің негізінде 
туындайтын құрылым неғұрлым тиімді екендігін дәлелдеген [102]. 
Жоғарыда айтылғандарды ескере отырып, студенттің шығармашылық 
ойлауын тиімді қалыптастырудың психологиялық-педагогикалық шарттардың
кешені деп құрылымы біртұтас, икемді, динамикалық болып келетін, осы 

58 
үдерістің әрбір жаңа кезеңінде оңтайлы режимде өрістетуді ескеретін білім 
беру үдерісі шараларының өзара байланысты жиынтығы ретінде түсінеміз. 
Студенттердің 
шығармашылық 
ойлауын 
қалыптастырудың 
психологиялық-педагогикалық шарттарының мәнін түсінуде біз үшін Г.И. 
Щукина көрсеткен қызметтің педагогикалық теориясының келесі ережелері 
үлкен маңызға ие болады. 

Оқу үрдісінде қызметтің дамуы жеке тұлғаның қарқынды дамуын 
білдіреді. Іс-әрекет және оған деген қарым-қатынас негізінде танымдық 
қызығушылық, құндылықты бағдар сияқты жеке тұлғалық білім беруді дәйекті 
түрде қалыптастыру жүзеге асырылады. 

Оқытушы мен студенттің субъектіаралық қарым-қатынасын дамыту 
студенттің оқу-танымдық үрдісте белсенді ұстанымымен, дербестігімен, 
мақсаттылығымен, рефлексиясымен сипатталады. 
Іс-әрекет сипатының өзгеруі студенттің позициясының атқарушылықтан 
белсенді, субъект позициясына дейін өзгеруіне де әсер етеді. 
Жоғарыда аталған ережелерге сәйкес, тұлғаның дамуындағы негізгі рөлді 
және тиісінше шығармашылық ойлауды оқу-танымдық іс-әрекет атқарады. 
Сондықтан біздің зерттеуіміз психологиялық-педагогикалық шарттарды 
ашумен шектеледі. 
Студенттің шығармашылық ойлауын дамыту үшін тиімді болатын 

жүктеу/скачать 5,46 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: