Медеубекұлы С

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті

Қазақстан Республикасы, Алматы қ.,

E-mail:medeubekuly.sagatbek@kaznu.kz

Біреуі- редакторлық бағалау; екіншісі - сарапшылық бағалау. Сарапшылық бағалау жабық немесе ашық түрде болады.

Баспа редакциясы қабылдап алған қолжазба ең алдымен әдеби редакторға табыс етіледі. Әдеби редактор қолжазбамен танысып шыққаннан кейін қандай баға береді, соған қарай редакциялық жұмыс үдерісі басталады. Егер редактор қолжазбаға дұрыс баға бере алмаса, нашар жұмысты жақсы деп таныса, онда ол редактордың білігінің төмендігі немесе, «бармақ басты, көз қысты» жасағандығы болып шығады. Әу баста жарымжан қолжазба қанша толықтырғанмен, түзеткенмен, әдеттегіден екі -үш есе артық күш жұмсағанмен, бәрібір ең тамаша кітап болып шықпайды. Өйткені, ол қолжазбаның әу баста тақырыбы мен идеясы, яғни мазмұны мықты болмаған.

Редактор өзіне тапсырылған, өзі қабылдап алған қолжазбаға баға берудің алдында мынадай мәселелерге мән береді:

-Автор туралы толық мағлұмат алу. Редактор автор туралы - оның шығармашылық әлеуеті, ізденістерінің бағыты, кәсіби машығы, тіпті жазу стиліне дейін алдын-ала білуге тырысады;

-Автордың қолжазбаға қатысты мақсаты мен мүддесін білу. Автордың осы қолжазба арқылы қандай нәтижеге жеткісі келетіндігі, нені көздейтіндігі редакторға белгілі болуы керек. Автор мен редактордың қолжазбаға қатысты ойлары бір жерден шықпаса, кітап жарық көрмей де қалуы ғажап емес.

-Автордың болашақ кітаптың құрылымына, мазмұнына, пішініне, безеніне қатысты көзқарастары мен жоспарларын, ұсыныстарын білу.

Автормен ашық әңгімеден кейін, оның қолжазбаға қатысты арман - мүддесі мен талап-тілектерін, қосымша пікірлерін білгеннен соң редактор тікелей қолжабамен танысуға көшеді.

-Қолжазбаның атына мән береді;

- Аңдатпасына зейін қояды;

- Құрылымына назар аударады;

- Тарауларының мағынасына ықылас бөледі;

-Бөлімдерінің тақырыптарына ыждаһатпен қарайды;

- Қосымша мәліметтермен, деректермен, жанама сурет, фото затындармен танысады. Мәтінді оқуды бастамастан бұрын редактор қолжабаның ішкі мазмұнына кірісуге осылайша өзін өзі дайындап алады.

Редактор қолжазбаны қандай шарттарға сүйене отырып бағалайды?

Әрине, ең алдымен қолжазбаның тақырыбына назар аударады. Яғни, бұл еңбек «не туралы», «кім хақында», «не мәселе қозғайды» деген сұрақтарға жауап іздейді. Келесі кезекте осы қолжазба арқылы автор не айтпақ болды, түпкі мақсаты не, қандай мүдде көздеп отыр, жазғандарының астарында қандай мән мағына бар, ол мемлекеттік мүддеге қайшы емес пе, ұлттық мұратқа сай ма, заңда тиым салынған ақпараттар ескерілген бе, осы сұрақтарға жауап табуға тырысады, бір сөзбен айтқанда, идеясына баса мән береді. Одан кейін редактор қолжазбаның ішкі композициясына құлық қояды. Құрылым жүйелі ме, басты идеялық желіге құрылған ба, осы жағына көңіл бөледі. Келесіде сюжетіне дендейді. Сюжеті тақырып пен идеяны ашуға құрылғандығын айқындайтын детальдар іздейді. Одан кейін тіліне назар аударады. Автордың тілі қаншалықты көркем екендігіне баға береді. Сөз, сөз тіркестерінің орналасуы, қазақ тілінің нормаларына сай ма, өзіндік стилі бар ма, бар болса, ол қандай сипатта екендігін анықтайды. Осылардан соң мәтіндегі мазмұн мен пішінді толықтыратын қосымша затындарға, яғни кестелерге, суреттерге, фотоларға, сызбаларға, схемаларға, т.б., зер салады. Егер бұлардың бәрі бірін-бірі толықтырып тұрса, жарық көргеннен кейін оқырманды қызықтыратындай болса, кітапқа қоятын талаптарға сай деп есептеледі де аталған шарттарға несімен жауап беретіндігін нақты мысалдармен дәлелдей отырып, редактор қорытынды пікірін жазады.

Қолжазбаны толық оқып шыққаннан кейін редактор мынадай шешімдер қабылдауы мүмкін:

• 
  Қолжазба кітап етіп басып шығаруға жарайды;
  
• 
  Редактор көрсеткен кемшіліктерді толықтыру үшін қолжазбаны авторға қайтару керек;
  
• 
  Қолжазбаны жабық сарапшыларға жіберген жөн;
  
• 
  Қолжазбаны ашық сарапшыларға жіберген дұрыс;
  
• 
  Сарапшылардың пікірінен соң редакциялық кеңесте талқылауға салу қажет;
  
• 
  Қолжазбаны мамандардың назарына талқыға ұсыну ләзім;
  
• 
  Қолжазба кітап етіп шығаруға жарамсыз, сондықтан авторына қайтарған абзал.
  
• 
  Қолжазба кітап етіп шығаруға жарамсыз болғандықтан, автор мен баспа арасындағы келісімшартты бұзған мақұл;
  

• 
  Қолжазбаны сарапшыларға жіберу керек;
  
• 
  Қолжазбаны тақырыптық жоспарға қосу керек;
  
• 
  Қолжазбаны редакциялық кеңестің қарауына ұсыну керек;
  
• 
  Қолжазбаны авторға қайтару керек.
  

Редактордың біліктілігі, білімділігі, парасаттылығы, алғырлығы мен сұңғылалығы қолжабаның тағдырын шешуге көп септігін тигізеді.

бірінші болып оқиды. Әлі ешкім оқымаған соң ол қолжазба туралы бұған дейін ешкім пікір айтпаған, ол туралы ешқандай көзқарас та білдірілмеген. Сондықтан да рецензентке бір жағынан оңай, екінші жағынан, жауапкершілігі өте жоғары болғандықтан, ауыр да азапты жұмыс. Қандай жаңа жаратынды болмасын, рецензент оны осы күннің талабы мен талғамы тұрғысынан бағалауға міндетті. Себебі, жаңа қолжазба тың туынды болған соң жаңа құбылыс санатында бағалануы керек. Рецензентке қойылатын басты талаптың бірі- сол.

Кей рецензия еркін шығарма секілді жазылады. Оның мынадай ерекшеліктері бар:

-көлемі шағын әдеби-сыни немесе пікірталас рәуішіндегі замансөздік мақала-рецензия түрінде кездеседі. -қолжазбаны талдап, саралағаннан гөрі рецензент одан алған әсерінен туған лирикалық толғамдарын ортаға салған шығарма сипатында кездеседі;

-шығарманың мазмұны ашып көрсетілген, композициясының ерекшелігі талданған, сюжетінің жүйесі талқыланған, тілдік-стилдік ажары сараланған және соның бәріне баға берілген кеңейтілген аңдатпа тұрпатында кездеседі.

Шартты түрде рецензияларда мына мәселелер қамтылғаны жөн:

1. 
   Қолжазбаның библиографиялық сипаттамасы (авторы, шығарманың аты, жазылған жылы т.б.);
   
2. 
   Қолжазбаның қысқаша мазмұны (не туралы және не үшін жазылғандығы);
   
3. 
   Қолжазбадан алған әсері;
   
4. 
   Мәтінге талдау, кешенді талқылау:
   

- қолжазба пішінінің (композиция, сюжет, тіл) жүйелілігі;- кейіпкер тұлғасын сомдаудағы автор шеберлігі;- автордың өзіне ғана тән жазу стилі.

5. қолжазбаға дәйекті де дәлелді әділ баға және рецензия авторының жеке пікірі.

Әрине, жоғарыда аталған шарттардың бәрі түгел болуы керек деуден аулақпыз. Ең бастысы - рецензия әділ, шынайы әрі сауатты жазылуы керек.

Кез-келген адам қолжазбаны оқып шығып, «ұнады» немесе «ұнамады» деп өз бағасын бірден бере алады. Ал рецензент қолжазбаны жан-жақты талдау, саралау, салыстыру, тарату, жинақтау нәтижесінде туған өз пікірі мен бағасын нақты дәлелдермен айқындап беруге тиіс. сараламаның сапасы рецензенттің теориялық танымы мен тәжірибелік білігіне, тақырыпты қаншалықты жан-жақты әрі терең білетіндігіне, сонымен қатар оның әділеттілігіне де байланысты.

Саралама жасаушы нені ескеруі тиіс?

• 
  Қолжазба мазмұнын толық қайталап айтып шығу- артық жұмыс;
  
• 
  Қолжазбаның аты затына яғни мазмұнына сай қойылуы керек;
  
• 
  Қолжазбаның композициялық құрылымы қаншалықты жүйелі, мәтінді басқаша қалай бөшектеуге болады, олар әу баста қалай орналастырылған, осы жағы ескерілуі тиіс;
  
• 
  Автордың жазу стилі қандай, өзіндік ерекшелігі неде деген сұраққа тиянақты жауап іздеу;
  

Рецензия екі түрлі жолмен жасалады. Біреуі ашық, яғни автор рецензенттің кім екенін, рецензент те автордың кім екенін біледі. Ал жабық рецензияда автор мен рецензент бірін бірі білмейді. Оларға редактор ешқандай мағұлымат бермейді. Тек қолжазбаныың сыртқы бетін алыптастап, ішкі мәтінін ғана ұсынады. Сонда «ашық рецензияның атқаратын қызметі не», «жабық рецензияның міндеті қандай» деген заңды сұрақтар туады. Мұнда таңқаларлықтай құпия жоқ. Өмірде адамдар мінезі әртүрлі болады. Біреулер ашық әңгімелескенді ұнатады, кейбіреулер жұрт алдында сырын ашқысы келмейді. Енді біреулер арасында бұрыннан келе жатқан көзқарас қайшылықтары болуы мүмкін. Редактор осының бәрін автормен қоянқолтық әңгімелесе жүріп біліп алады да қолжазбаның нақты болмысын әділетті түрде тану үшін, қолжазба туралы обьективті яғни шынайы бағаға қол жеткізу үшін де не ашық, не жабық рецензия әдейі ұйымдастырады.

Қолжазбаның бағасы анықталған соң тақырыптық жоспарға енгізіледі де кітап етіп шығару үдерісі басталады. Алдымен басуға дейінгі үдеріс қолға алынады, Оқу, саралау, өңдеу, түзету, теру, қалыптау-беттеу, безендіру, техникалық-баспаханалық талаптарға сәйкестендіру істері бірінен соң бірі атқарылады.

Білікті де тәжірибелі әрі әділ редактор қолжазбаны рецензентке авторының аты жөнін көрсетпей ұсынады. Ондағы мақсаты - қолжазбаға әділ баға алу. Кейде рецензент авторының кім екенін алдынала біліп алса, онда адами факторлар әсерінен қолжазбаға әділ баға берілмей қалуы мүмкін.

2. Kozlov M.M. Editorial preparation of literary publications. Textbook for students of specialty "Publishing and Editing". Ulyanovsk: UlSTU 2000.