МӘдібаева қанипаш қайсақызы

Ғалым Дулат шығармаларының осы бір өзгешеліктерін анықтау үшін Абай өлеңдеріне аналогия жасайды. “Келдік талай жерге енді”, “Болыс болдым мінеки”, “Сабырсыз, арсыз, еріншек”,“Көжекбайға”, өлеңдерін түйдек, ұйқас, бунақ, буын жағынан; мазмұн, мән жағынан қарастырып, Дулаттың “Сөзім бар да, көзім жоқ”, “Тырнақтай меңі болған соң” сияқты өлеңдерінің Абай лирикасымен стиль, өлең жасау тәсілі, жалпы құрылыс жөнінен туыстық жайларына тоқталады.

Орыс сыяз қалдырса,

Болыс елін қармайды,

Қу старшын, аш билер,

Аз жүрегін жалғайды.

Орыссыз жерге той болса,

Шақырған кісі бармайды.

Бітім қылып бір кісі,

Адал малын алмайды.

Қызығы кеткен ел бағып,

Қисыны кеткен сөз бағып… (Абай)



Шенділердің қылығы,

Елге істеген былығы,

Парақор би мен ұлығы

Ұйықтасам кіріп түсіме,

Өңімде қуат күшіме,

Есерлердің ісіне

Азған елдің ішінде

Ұйқы тыныш болар ма?

Дулат өлеңді барынша сауатты жазған, формаға да қатты деп қойған.

Дулаттың “Қылжың, қылжақ туысқан”, өлеңі құрылысы, өлшем-өрнегі жағынан бөлек өлең дейді ғалым. Абайдың “Келдік талай жерге енді” өлеңін еске түсіреді. Осы жөнінде “Дулатқа дейінгі қазақ поэзиясы – ауызша туған азаматтық поэзия мұндай шеберлікпен өзгеше қисындырылған күрделі үлгіні білген емес. Бұл – жаңа үлгі” [31, 100 б.].

Дулаттың “Қазақ деген ғарып жұрт”, толғауы мен Шортанбайдың “Зар заман толғауы мәндес. Арғы-бергі тарихты шола сөйлеген Дулат ақын бар шындығын алға тартады. Өз уақытының қал-күйін, болмысын жеткізеді. Толғаудың өн бойында ежелгі жыр үлгісімен үдете келетін тұстар да бар; сонымен бірге Дулаттан басталған өлеңдегі жаңа сипаттар да мол. Арғы-бергінің арасында жатқан, өнердің өтпелі көпіріндей жүк көтерген Дулат шығармашылынғының көп сырын осы бір толғаудың өзінен-ақ табуға болады. Ақын тілі кезең шындығын, айналып өтіп жатқан аласапыран тірлікке жан қайғысын қосып қараған сәтте аса нәрлі, аса дәл, ұтқыр да ұшқыр.

Дулаттың Аякөз өлеңіне арналған “Тауды екіге жарасың” жыры сұлулықты сиқырмен өрген ғажап туынды. Өзеннің толқынды толқын қуған ағынды күйін керемет суретке көшіріп басталған өлең тағы да отаршылдық ойрандарына ойыспай кете алмайды.

Тарбағатай тауынан тоқсан өзен қосылып, төмен жосылып аққан Аякөздің қымбаты бөлек, қимасы көп еді. Ендігі күй не?!

Ақын ел басына түскен тұрмыс күйдің үлкен қаупін, зардабын аһ ұрып айтып отыр. Дулаттың “Ата қоныс Арқадан” толғауы арғы тарихтан баян етіп, ақтабан шұбырынды заманнан бергі тарихты, қиын күнді де, қазақтың басы қосылған жеңісті қуанышты күнді де толғайды. Толғап келіп Абылай туы жығылған өзге заманның қара бояуын, тұңғиық сұмдығын сөйлейді.

“Сүлейменге” арнауында ақын жан иесі жаратылғаннан міндетті боп туар парыздарды көлденең тартады. Шешен не істемек, жыршының көтерер жүгі қай жүк, ел жақсысының міндеті қайда жатыр? Дулат осының бәрін термелей төгіп отырып, өзінің жыр мұратының асу бермес азапты жәйтінің – ел басына түскен күйдің қасірет шындығының үкімін, кесімін айтты.

“Сөзім бар да, көзім жоқ”. Пенделік ғұмыр. Адамның өзін сөккен, өзіне наразы болған күйі сияқты қабылданады. Бірақ айтпағы тереңде. Адамдықты арзандарға айырбастап жүрген ойсыз, қамсыз, сергелдең, сопы ел мінезі. Көптің алған беті. Бұл өлең – жаңа өлең. Қазақ поэзиясында бұлайша көрініс бермеген; ішкі мұңның, қиналыс сәттің күңірене отырып толғаған күйі. Жан азабы. Кейінгі Абайды күйдіртіп, өртеген күй.

Зар заман поэзиясының кесек тұлғасы Шортанбайдың әдебиет тарихындағы алатын орны ХІХ ғасырдың аяқ шенінен бастап-ақ айғақтала бастады. Шортанбайтанудың басында, біздіңше, халқымыздың әдебиет үлгілерін жинап-зерттеуші, бағалап-саралаушы, қазақ әдебиетінің ғылыми сипаттамасын жасаушы В.В. Радлов тұр. Ол өзінің халық жайлы, әдебиет жайлы танымдық, ғылыми еңбектерінде ел ішіндегі әдебиет үлгісіне, түріне, сарынына, ерекшелігіне барлау жасайды. Әдебиет түрін айғақтап отырып айтқанда, ел жағдайын, ислам дінінің жағдайын қамтып отырады. Кейінде Шортанбайға діншіл, діни деген атақтың ажырамастай болып жабысуының бір ұшы Радлов мәліметтерін ұшқарылау қабылдап, соған сүйене сөйлеуде жатқан сияқты.

В.В. Радловтың мына бір пікіріне әсіресе назар аудармасқа болмайды. “Зар заман” мен “Заман ақыр” тәрізді ғибрат өлеңдер Ертістің шығысында дала қазақтарының молдалары шығарған қол тума туындылар [50]. Ертістің шығысында дала қазақтарының молдасы деп отырғаны кім екенін жазбай тануға “Зар заман” деп бүкіл бір дәуірге ат берген толғаудың өзі-ақ сілтеп тұр. Әрі бұл дерек Шортанбайдың жазба ақын да болғындығын айғақтайды.

Шортанбайдың қазақ әдебиетінің тарихындағы орны ертеден-ақ белгілі болғанын Мұхтар Әуезов 1927 жылы айтып, зар заман ақындарының ішіндегі ірі жырау, үлкен ақыны екенін атап өтсе де, өкінішке орай, қилы-қилы замандарда Шортанбай мұрасын бағалау мәселесі қилы саққа жүгіртілді. Тұтастай зерттеу нысанасына ілігіп, жан-жақты жүйеленіп, талдана қойған жоқ. Қайткенде қайшылық, кемшілігін ащы айтып, қатты айтуға бейім тұрғанымыз рас. Көбіне ақынның шығармасындағы саяси астарларға назар аударыла берді де, ақындық шеберлігі қағаберіс қалып, жалпылама қамтылды. Жалпы ел ішінде болсын, әдебиеттануымыздағы қайсыбір зерттеулерде болсын Шортанбай жырау деген тіркес те жиі ұшырасады. Шындығында Шортанбай шығармашылығының жыраулар өнерімен аса туыс тұстары көп. Сол төңіректе де біраз мәселені қарастыру, айғақтау қажет десек, оның өзі де жалпы әдебиетіміздегі жыраулық өнер, жырау статусына байланысты бұрынғы-соңғы тұжырымдарға жүгіне отырып сөйлеуді қажет етеді. Жырау өнері ту бастан зар заман әдебиетінің де бір түрі, басты түрі екенін ескерсек, ол ұғымның Шортанбай мұрасымен тоқайласар тұсы көп.

Шортанбай өлеңін талғам таразысына салуда М. Мағауиннің ескі поэзиямызға байланысты мына бір тұжырымын есте ұстағанымыз жөн. “Көркем шығарма қашан да өзін туғызған дәуір кейпімен, сол кездің ой-өрісімен салыстыра бағаланбақ, өз заманымен өлшенбек. Және көркем әдебиетке қойылар талап, оның критерийі әр уақытта әр түрлі болғандығын да есте тұтқан жөн. Яғни шығармаларында кездесетін кейбір кінәраттар жырау талантының кемдігінен емес, оның заманының ескіргендігінен, біздің көркем әдебиетке қояр талабымыздың өзгергендігінен” [115, б.].

Сонымен қатар, біздің пайымдауымызда А. Байтұрсынов айтқан пікірге де құлақ салу абзал; “Қазақтың ауыз әдебиетін алсақ та, қандай жақсы болғанымен, мінсіз сұлу болмайды. Бір жерінде сұлулығы қандай зор болса; екінші жерінде мін де сондай үлкен болады. Ақындығы қандай күшті болғанымен, айтылған екі дәуірдің ақындарының сөздерінде әдемілігінің жанында ат сүрінгендей міні тұрады” [9, б.]. “Сондай-ақ қазақ ақындарының өздерінің де, сөздерінің де міндері, кемшіліктері жаман әдеттері өнерпаз Европа жұртының сындар әдебиетін көргеннен кейін байқалып, көзге түседі” [12, б.].

Професоор Б. Кенжебаев: “Қазақтың ертедегі әдебиетінде өте көп ұшырасатын өлеңнің бір түрі – жыр.

…. Мақал, нақыл, естірту, жоқтау, беташар өлеңдері де жыр ретімен келеді.

…жыр өзінің тақырыбына, мазмұнына, айтылуына, әуеніне қарай жыр, толғау, терме, тақпақ деп аталады. Ал, бірақ, құрылымы (шумағы өлшемі, ұйқасы) жағынан бұлардың бәрі бір. Осыдан олар өлеңнің бір түріне, жырға жатады”, – дейді [90, 79 б.].

Бұл саралаумен қарағанда Шортанбай өлеңі көбіне жыр үлгісімен жазылған терме, толғау деп тұжырымдауға негіз бар.

Енді жыр ерекшелігі және Шортанбай өлеңі ерекшелігін салыстырып көрелік.

1. Жыр үлгісіндегі әр алуан ерікті шумақ, тармақ, санының ақын қалауына қарай көбейіп, азайып отыруы Шортанбайдың бар толғауында кездеседі.

Бұл шумақ 25 тармақтан болса, келесі, шумақ 27 тармақ, онан кейінгі 14, әрі қарай, – 37 тармақ, онан әрі – 33 тармақ болғанын, яғни ой ағынының тұйықталуына бағыныштылығын көреміз. Бұл жерде Шортанбай басылымында қайсыбір шумақтардың бірінен келесіге тармақ ауысып кетіп отырып қағазға түсуі, жиналуы, басылуы мүмкін екенін, оның өзі тармақ санын дәл ажыратуда дәлдікке кедергі жасайтынын, әрі қанша жол түсіп қалды, қанша жол қосылып кетті, дегеннің бәрі де шумақ, тармақ санын анық бөлуге кедергі келтіретінін айтқан жөн. Мәселен, “Зар заман” толғауы қайсыбір жазбада, басылымда “Сол себептен қорқамын!” – деп аяқталып отырады. Ал кейде ол шумақ басына ауысып кеткен, немесе бір шумақты бірнеше рет кездесетін болып басылған жайлар көп.

Бірнеше түрлі 6-7, 7-8, 8-9 буынды жыр өлшемі “Зар заман”, “Бала зары”, “Алдаушы жалған” т.б. толғауында кездесе береді. 3. Бірнеше түрлі жыр ұйқасы асқақ, ерікті, шұбыртпалы, кезек, қапсырмалы, шалыс, аралас, сыңар, бес аяқ, алты аяқ (Б. Кенжебаев) шумақаралық, өзекті, желілі қосымша
(З. Ахметов), егіз (Қ. Жұмалиев, З. Қабдолов) ұйқастар Шортанбай толғауларында тұтастай дерлік кездеседі. Жыр, толғауда тармақтың буын саны жағынан міндетті түрде әр келкі болатынын зерттеушілер атап көрсетеді.

7

Жарар сонда жылқыңды

Бұхарға жетер күн болса

9

Тыныштар ма едің ұйқыңды?

М. Мағауин өлеңдегі тармақтардың буын санының әр түрлі етіп жасалуы – жырау поэзиясына ерекше өң, әдемі нақыш, өзгеше көрік беретінін, сондықтан да оның жыраудан ең басты қаруларының бірі екенін атап айтады.

Әдебиет теоретиктерінің негіздеуінше жыр ұйқасының ең көп қолданылатын басты түрі – қосымша, жанама ұйқастардың желілі ұйқасқа қосарланып, өріліп отыратын түрі. Бұл ұйқас – шұбыртпалы жырдың табиғатын танытатын қазақ өлеңінің елеулі бір ерекшелігі.

1. Шумағы әр алуан, ерікті.

2. Жыр өлшемі бірнеше түрлі.

3. Ұйқасы бірнеше түрлі.

4. Жыр көбіне сөз буыны сөз ұйқасы емес, ой түйдегі, ой ұйқасына қарай қарастырылады.

Сонымен, Шортанбай шығармалары негізінен жанр ретіндегі өзіндік ерекшеліктері сараланған (ұйқас, екпін, буын, бунақ, түйдек, шумақ жөндерінен) бұрынғы жыр үлгісінде келеді. Жырдың ішінде – толғау. Ахметов Зәки Ахметов айырмасындай түйдектеліп, тармақтар тобы кесек-кесек жатқан ширақ өлең. Ойды сатылап, дамытып, тарау-тарау айтудың үлгісі. Ой желісінің түйінді-түйінді белгілі бір сөздерінің қайталанып келіп отыру шарты Шортанбай толғауларында аз кездеспейді. Мәселен, “Зар заман” толғауларындағы “Сол себепті қорқамын!” түйінінің белгілі бір түйдектің соңында қайырыла келіп отыруы, жыр-толғауындағы, дәстүрлі, әр тұста бір оралып отыратын желілі ұйқасты жасап тұр.

Шортанбай толғауларында ежелгі жырдағы бір сөздің қайталанып, негізгі түбір сақтала отыру ерекшелігі де көп кездеседі. “Бала зары” толғауында бол етістігінің болса, болар, болсақ… түрінде қайталанып отырар тұстары көп.

“Бала зары” толғауында ақын жалпы жаратылыстың түп негізіне түсіндіруден бастап, өтірік, ұрлық, ғайбат, зорлықтан аулақ болсаң, залал көрмессің деген уағыз айтады. Алланың ақ жолын айтып отырып, жақсы мен жаманның сапасын санамалайды. Өмірде не дұрыс, не бұрыс дегенге тоқтам жасар тіршілік шарттарын алға тартады. Дін-мұсылман парызы, адам баласының көрер жарығы сөніп, өшу, өлімі сөз болады. Құдіретке көн, иманды ойла, ораза-намаз ұста, медресе, мешіт салдыр деген уәж айтылады.

Осы ұзақ толғаудың ішінде бірнеше тіршілік қисындары жүр. Олардың кейде бөлек-бөлек шығарма ретінде жеке алынып берілуі де сондықтан болар. “Бала зары” толғауын мағыналық иірімге бөлгенде ұзағы бар – 18, жеке тұсы да мәнін жоғалтпас қысқа толғаулар шықты.

Толғауда жыр дәстүріндегі құлақ күйін келтіріп алар қыстырма текістер де кезедеседі. Мұның өзі зерттеушілеріміздің Шортанбай толғаулары басы артық дүниеден таза, ауыз әдебиет үлгілерінен үздік деген пікірлері негізінен дұрыс болғанымен, қайсыбір тұста Шортанбайдың ауызша жыр үлгісін де пайдаланып отырғанын көрсетеді. Ол қисында да. Себебі Шортанбай әрі айтыс ақыны. Суырып салма, ауызша өлеңнің ілкі дәстүрден қол үзіп кетуі еш мүмкін емес.

Бұхар толғауын талдай келіп, З. Ахметов айтқан мына тұжырымның Шортанбай поэзиясына қатысы жоқ емес: “Жыр түйдегінің осы композициялық құрылысы өмірде әр түрлі өзгеріс болуы мүмкін, бір қалыпта тұрмақ жоқ деген философиялық ойды қатар-қатар келіп жатқан көп мысалмен, нақтылы жайлармен дәлдеп көрсету мақсатына сәйкес туып отыр. Сөйлем құрылысындағы бәркелкілік, ұқсастық (синтаксистік параллелизм) және осының ұйқас құрауға әсері күштілігі, ұйқаста үнемі бір сөздің қайталанып отыруы – міне бұлар суырып салма ақындардың терме, толғау түріндегі көптеген жырларына айрықша қас ерекшеліктер.

Қазақ поэзиясының кейіптеу тілі, теңеу тілі зар заман дәуірінде басқа сипатқа енді. Ашынып, кектеніп, жек көріп, айбаттанып, сес көрсете сөйлеу поэзия тіліне жаңа айшықтар әкелді. Махамбет Жәңгірді қасқырға, жыланға, шаянға, т.б. теңеді. Дулат шығармаларындағы ел мінезін, атқамінерлердің болмысын ашу – қазақ поэзиясына жаңа қырлар енгізді. Зар заман ағымы халық поэзиясындағы дәстүрлі кейіптеу, бейнелеу құралдарын молайтты, түрлендірді, өзгертті. Шортанбай тілі – сол өзгерген, нақтылана түскен, өткірі, өтімі өскен өлеңнің тілі. Әрбір өзгерген қалыптың, тіршілік дамуының жаңа сөз тудырып отыратыны белгілі. Зар заманның өзі сөзі болды.

Академик З. Ахметов: “Өлең сөздің суреттілік қуат-күші қисынсыз мол. Сондықтан идея, мазмұны жаңа поэзияның жаңалық табу, бейнелеу құралдары одан әрі жетіліп, өркендей беру мүмкіндігі де шексіз”, – дейді [24, 121 б.]. Зар заман дәуірінде өлең сөздің жаңа сапаға ойысқаны – даусыз ақиқат.

Шортанбай заманның бейнесін, сол заманда жасаған адамның бейнесін бар кейпімен, ерекшелік, өзгешелігімен өлең сөзге көшірді. Өлеңге түсірді. Кейіннен Дулатта, Абайда нақтылыққа көшіп, көрініс берген ел мінезі Шортанбайда да бар.

Шортанбай көне түркі, араб поэзиясының қыры мен сырын еркін меңгеріп, игерген ақын екендігі даусыз. Жалпы оның шығыс мәдениетімен, мұсылманшылық идеясымен астарласып жатқан қырларын ашу – келешектің шаруасы.

Шортанбай баяғыны баяндап беруші емес, өз дәуірінің шындығын нақты көрініспен, өлеңге өзіндік өрнекпен көшірген ірі дарын, ілгерідегі өлең дәстүрін дамытып, байытушы, заманға сай жаңа түске көшірген суреткер.

Қазақ халқының отаршылдыққа қарсы ұлы бас көтеруі Сырым батыр (ХVІІІ ғасырдың аяғы) қозғалысынан Исатай, Махамбет, Кенесары, Жанқожа, Бекет батыр қозғалыстарына ұласты; жүз жылға жуық уақыт жүрді. Ақыры жеңіліспен, таусылумен тынды. Патша үкіметі енді отарлаудың “бейбіт” түріне көшті. Түрлі қорған, қалалар енді шекара бойлап емес, қалың елдің ішін ойып орныға бастады. 1861 жылғы реформадан соң еркіндік алған шаруалардың қазақ даласынан жайлы қоныс, құт мекен алуға ұмтылған үлкен шеруі жандана түсті. ХVІІІ ғасырдың 1 жартысынан бастаған Гурьев, Орынбор, Тройцк, Қорған, Петропавловск, Омбы, Семей т.б. қалалардың қатары енді Қапал (1841), Лепсі (1855), Ақмола (1862), Ақтөбе, Қазалы, Темір (1868) сияқты кенттермен молая түсті.

1822 жылы хандық билеу жүйесін жойған өкімет енді, 1868 жылы қазақ жерін қазынаның меншігі деп жариялады.

С. Мұқанов бұл жайлы саяси-әлеуметтік төңкерістердің қазақ қоғамы, қазақ әдебиетіне әкелген өзгешелігі жайлы былай дейді: “Осындай, қолдан күш, басынан ерік кеткен кезде, қайғыдан тұншыққан халықтың зарынан туған көркем әдебиетін біз “Зар заман әдебиеті” дейміз. “Зар заман” әдебиетінің негізгі қалаушы қазақ ақыны Шортанбай (С. Мұқанов та М. Әуезов жүйесінде айтты – Қ .М.) [9, 147 б.].

Мұрат – сол заманның айтулы өкілі. Оның шығармалары сол елінің жаны қысылған қиын шақтарда туды. Қысылған жүректің қиналған күйін, өксікті зарын, өлшеусіз мұңын өлеңге көшірді.

Ақынның “Үш қиян”, “Сарыарқа” толғау-дастандары – сол дәуірдің, сол тарихтың қасірет шындығы. Қазақ әдебиетінің шоқтығы биік үлгілері.

Мұраттың мұңы көп еді… Сол мұңмен оралып шыққан, бірақ қайткенде де қасірет бұғауынан құтылып шығармыз деген үміт сәулесі қоса жүрген; сол үміт сәулеге халқының бойға біткен бостандық рухынан, ерлік дәстүрінен қуат-нәр алған жыры да көп еді.

Алайда Мұрат ақынның жыр мұрасын танып, табуымызда, әйгілі жыр дүлділінің әдебиет тарихындағы өз тұғырын айқындауымызда қилы кезеңдер болды. Әдеби мұраға, өткен тарихқа көзқарастардағы түрлі саяси құбылулардың Мұрат мұрасына да солақайлықпен соғып өткен тұсы аз емес.

1924 жылы Халел Досмұхамедұлы Мұрат Мөңкеұлының шығармашылық өмірбаянын ғылыми жүйеледі. Жыр-дастандарын бастырды. Кейінде, 1942 жылы С. Мұқанов: “Зар заманның атақты ақынының біреуі Мөңкеұлы Мұрат”, – дей отырып, Мұрат ақынның әдебиет тарихындағы орнын ғылыми тұрғыда айғақтады. Қандай мұра қалғанын, жеткенін түгендеп сөйледі. Зар заман ақындарының ішінде Мұраттың тарихқа, шежіреге жүйрік өзіндік ерекшелігін айыра сөйледі.

“Мұрат “Зар заман” дәуірінің ақыны. Сол кездегі ел басына түскен ауыртпалықты ол да Шортанбайша көре білді. Отаршылдық саясатқа ол Шортанбайша қарап боп, патша үкіметінің қазақ жерін тартып алуына, қазақ халқының қоныссыз қалуына қарсы шығады…” [9, 151 б.].

“Екеуі де “Зар заманның” ақынын бола тұра, Шортанбай мен Мұраттың арасында айырма бар. Шортанбай өзінің барлық шығармаларына теманы өзі жасаған дәуірден ғана тапқан, өз дәуірінен бұрынғы дәуірге де, соңғы дәуірге де құлашын созбаған, ақындық дарынын заманның жағдайына ғана арнаған ақын, ал, Мұрат – өз заманының мұңын мұңдаумен қатар, елінің арғы тарихына үңіліп, өз заманының ғана емес, өткен тарихтың хал-жағдайын да жырлаған ақын” [9, 154 б.].

Ғалым Мұрат өмірінен, шығармаларынан жүйелі мәлімет бере келіп,
ХІХ ғасыр әдебиетінде алатын орны аса елеулі деп тұжырымдайды.

Қазақстан Компартиясы Орталық комитетінің 1947 жылғы 21 қаңтар күнгі “Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл және әдебиет институтының жұмысындағы саяси өрескел қателіктер туралы” қаулысынан кейін Мұраттың шығармалары оқулықтардан алынып тасталды.

1957 жылы 8 шілдедегі “Қазақ халқының әдеби-поэзиялық және музыка мұрасын зерттеудің, сын тұрғысынан қарап пайдаланудың жайы және оларды жақсарту шаралары туралы” қаулысын да орай өткен 1959 жылғы ғылыми-теориялық конференцияда Мұрат мұрасы туралы да көп айтылды. Мынадай шешім қабылданды: “Мұрат Мөңкенің шығармалары эпостық дәстүрлерге жақын әрі өзіндік, ерекшелік сипаттары бар; бұған сәйкес оның творчествосын әлі де болса сын тұрғысынан қарап, тереңірек зерттеу қажет.

Дулат пен Мұрат творчествосы жоғары мектепте сол кездегі тарихи-әдеби процестің күрделі сипатын, әдебиеттің қандай қайшылық жағдайда дамығанын талдап көрсету мақсатымен аталуы тиіс. Жалпы білім беретін мектептердің ерекшелігін еске ала отырып бұл ақындардың творчествосын орта мектепте оқыту қажетсіз деп саналсын” [93, 372 б.].

Мұрат ақынның әдеби мұрасын зерттеу, жариялау, бағалау ісі ілгеріден бері жүріп келеді.

Ханғали Сүйіншәлиев Мұрат ақын шығармашылығына әдебиет тарихы оқулығында арнайы тарау арнады. Сол тұрғыда ақын шығармалары жайлы арнайы зерттеу еңбек жазылды. Ғалым Бауыржан Омарұлының Мұрат жайлы еңбегі ақын мұрасын ғылыми жүйелеп, тұтас қарастырды.

Мұраттың шығармалары алғаш рет 1908 жылы Қазанда Кәрімовтердің баспаханасында “Мұрат ақынның Ғұмар Қазыұлына айтқаны” деген атаумен шыққан жинақта басылды.

Бұл кітап жөнінде Б. Омарұлы былай дейді: “Кітап не бары 24 беттен тұрады. Не ақын жырларын ұсынушының, не баспагерлердің түсініктемесі берілмеген. Тек соңында Кәрімовтердің баспасынан жуық маңда қандай дүниелер жарық көретіні жөнінде құлақтандыру жарияланған. Ақын көз жұмғаннан кейін екі жыл өткенде жарық көрген бұл кітапты кімнің бастырып шығарғаны жөнінде нақтылы дерек жоқ. Халел Досмұхамедұлы бұл тұста Санкт-Петербурте әскери-медициналық академияда оқып жүрді. Оның үстіне әдебиетке қатысты зерттеулерін де сәл кейінірек бастады. Сондықтан өлең-жырларды осы жинаққа топтастырған Ғұмар Қараш емес екен деген ой келеді. Өйткені Ғұмар Қараш сол жылдарда қазақ баспагерлерімен хат алысып, байланыс жасап тұрған” [118, 12 б.].

Аталған жинақта басқа ақын-жыраулар шығармалары да бар. Осында Махамбет өлеңдері де тұңғыш рет басылды. Бұл өлеңдердің бәрін Мұраттан Ығылман жазып алған. Мұрат – Махамбет шығармаларын халыққа жеткізуші.

1924 жылы Халел Досмұхамедұлы Ташкентте “Мұрат ақын сөздері” атты ақын шығармаларының жинағын шығарды.

Мұрат ақын шығармалары күні бүгінге дейін түрлі басылымдарда, орта, жоғары мектеп оқулықтарының хрестоматияларында, “Үш ғасыр жырлайды”, “Бес ғасыр жырлайды”, “Ай заман-ай, заман-ай”, “Зар заман”, “Алқаласа әлеумет”, айтыс жинақтарына енгізіліп келеді.

Мұрат мұрасын Халел Досмұхамедұлы, М. Әуезов, Ә. Қоңыратбаев,

Мұрат Мөңкеұлы 1843 жылы Атырау облысының Қарабау ауылында туған. Х. Досмұхамедұлының ақын өмірінен берген мәліметі мынадай: “Мөңке баласы Мұрат 1843 жылы туып, 1906 жылы 63 жасында опат болды. Кіші жүздегі байұлы беріш деген рудың қаратоқай деген арысынан, аққолы деген бөлімінен болады. Туған жері Орал облысы, Гурьев (Үйшік) уезі, Қарабау деген жер. Жүрген жері – Бөкейлік, Орал.

Мұраттың ата-тегі мал баққан шаруа қазақ. Мұрат жасында аз-кем молдаға оқыған, қара танып, хат жазарлық қана оқығаны болған. Мұрат бала күннен-ақ өлең айта бастаған. Ол бестен асқан соң той-тобырда өлең айтуды місе етпей, заманындағы айтқыштардың бәрін айтысып жеңген…

Мұрат мақтау өлең айтып, мал таппаған адам. Заманындағы ұлықтарға шығарған асқақ сөзі көп [13, 102 б.].

Мұраттың анасы Қырықжылқы деген әнші, ақын адам екен. Мұратқа, ағасы Матайға ақындық осы анасынан, нағашы жұртынан дарыса керек. Мөңкенің үлкен баласы Матай көпке мәлім ақын екен, бірақ кейін Мұраттың өнері асып, жалпақ жұртқа жайылады.

Мұрат шығармалары негізінен өлең-толғау, жыр-дастандардан, айтыс өлеңдерден тұрады. Айтыс өнеріне ақынды жас кезде Қаратоқай руының белді биі Есеттің өзі баулыпты, ел мен жер тарихын, ру ережесін ұғындырып, үйреткен осы Есет би деседі. Бала Мұрат кішкенеден әр рудың батыры мен биі, әйгілі тұлғалары жайлы, қайсыбір бетке шіркеу келеңсіздіктері жайлы көп әңгімені бойына сіңіріп өседі.

Б. Омарұлының анықтамасында Есет Қараұлы (1778-1868) жұртшылыққа айыр тілді шешен, қара қылды қақ жарған әділ би, қол бастаған батыр ретінде танылған. Кәдімгі “Бес ғасыр жырлайды”, “Ай заман-ай, заман-ай” жинақтарына “Тауға біткен қайыңның, солқылдар басы жел өтсе” деп басталатын өсиет өлеңі енген Есет бидің өзі. Мұраттың ұстазы болған Есет осы.

Мұраттың алғаш айтысып жеңген ақыны Жылқышы дейтін Ысқақ руының жыр жүйрігі екен. Ағасы Матайдың айтыс жолын ел ақсақалдарынан сұрап алып айтысқаны аян. Мұрат бұл күнде 17 жаста екен. Келісім алып жүргенде айтыстың уәделі мерзімі өтіп кетіп, Жылқышы ақын барған жерде болмайды. Сонан қайта келеді. Сонда Мұрат:

Айтыста ру шежіресі сұралады, ел қорғаған атақты батырлар дәріптеледі. Мұрат бұл жағынан да басымдылығын байқатады. Суырып салма өлеңмен аяқ асты айтқанына қарамастан тіл кестесі аса келісімді. Жылқышы ақын да, Мұрат та ең әуелі өз руының артықшылығын алға тарта отырып айтысады.

Мұраттың келесі айтысы – Бала Оразбен айтысы. Айтыс 1863 жылы өткен. Ы. Дүйсенбаевтың айтуында: “Бала Оразбен айтысында ешбір жаңалық жоқ, жоғарыда келтірілген Жылқышы ақынмен шайқастың жүдеулеу көшірмесі. Сондықтан да болса керек, кімнің жеңгені де көрсетілмеген. Мұндағы бір жаңалық – айтыс жыр түрінде орындалған” [21, 80 б.].

Б. Омарұлы Мұрат сөздерінің салмағына қарап жас ақын жеңді деп топшылауға болады дейді.

Мұрат сөзі былай келеді:

Төремұрат, Нарынбай,

Өтеп деген ерлердің,

Соларыңның біреуін

Қолыңнан бар ма көмгенің?

Үш арыс таздың баласы,

Соларыңның өлгенін

Көзіңмен бар ма көмгенің?

Мақтау етіп келгенің –

Топ ішінде өлгенің [118].

Мұрат 1868 жылы Жаскілең ақынмен айтысып, жеңеді. Айтыс қысқа, бір-бір қағысумен аяқталған. Мұрат бұрын Байұлының ұрпақтарымен айтысқанда, сол Байұлыдан тарайтын Берішті көтеріп сөйлесе, бұл айтыста Жаскілеңнің шыққан тегін мінейді.

Мұраттың айтыс өнерінде айтулы орны бар, аты қалған, белгілі сөз

Болғанда сары жұлдыз, қаз келеді,

Қыс өтсе, оған жалғас жаз келеді.

Болғанша тапа-тал түс ұйқың қанбай

Деп едің, хас әулие таз немені? –

деп, Мұрат келіншектің жанды жеріне тиіседі. Айтыс осы әңгіменің төңірегінен аспайды. Әзіл деңгейінде, әрі тереңдемей аяқталады. Жантолы жеңіледі.

Мұрат ақынмен таздың төңірегіндегі жағымсыз әңгімені соза біреуді қаламаса керек, Жантолы күйеуіне ақынды аттан түсір, үйге шақыр деген ишара жасайды. Көркеуде күйеу келіншектің қолын қағып жіберіп, теріс айналыпты. Күйіп кеткен Жантолы:

Бір қақтың ақ естіме ашуменен,

Жігітке ашу ұят асыл деген.

Ұрынған өзі келіп берішке тимей,

Мен бе едім, ақ қара құрт басың жеген, –

деп тоқтапты. Мұрат пен Жантолының айтысы – дәстүрлі қайым айтыс.

Мұраттың Тыныштықпен айтысында да ру адамдарына мадақ баса айтылады. Мұраттың ақындық өнері, айтыстары жайлы тереңдете ой қозғаған Сәбит Мұқанов ақынның қайсыбір сөз қағыстырулардағы тілге тиек болған өз жайын былайғы көпке рудың жыртысын жыртып, әңгімесін айтудан әрі бармағандай көрінетін тұстарын жадағай қабылдаудан арашалайды. “Айтыстарында осындай рушыл көрінген, өз руына мінсіз көзбен қарайтын Мұрат, өзінің ақындық өміріне рушылдық көлемнің ақыны боп қана қалмайды. Жас кездегі айтыс өлеңдерінде өз руын көтеріп, өзге руға кеміткен көзбен қарайтын Мұрат есейе келе, өзге руларды да көре, өзін жалпақ қазақ ақыны, халық ақыны санап, бертін байсалды ақын болған шағында, өз руынан ғана емес, жалпы қазақ халқының жоқшысы боп жырлайды” [9, 151 б.]. Мұраттың Ізім шайырмен айтысы дейтін де қысқа өлең. Ақынның Қалнияз, Шолпан ақындармен сөз сайыстары болыпты. Қашағанмен де айтысты деген сөз бар.

Мұраттың өнерпаздық мұрасының аса айтулы арнасы – жыр-дастандары. Ақынның “Үш қиян”, “Сарыарқа” толғау-дастандары. Ел тарихы, елім деп еңіреген ер тарихы түскен үлкен дүниелер.

“Сарыарқа” толғауының атауындағы Арқа сөзі – Атырау жағын білдереді. Маңғыстаулықтар Атырау жақты Арқа дейді екен.

Мұрат қоян жылы жұтта нағашылары жаққа қоныс аударып барады.

Өлең әуелгі нағашыларға елден кету себебін көлденең тарта сөйлеуден басталып, баяғы Асан, Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбеттерше ауа көшкен атақонысқа сағыныш, махаббат, қимас сезім күйіне ұласады.

Ақынның “Еліне жазғаны” атты хат өлеңі де осы сарында.

Х. Досмұхамедұлы Мұраттың мұрасы тарих үшін де, әдебиет тарихы үшін де қаншалықты құнды екендігін сонау ерте күнде-ақ бұлтартпай айтты. “Қазақтың тарихын жазған адам Мұрат секілді ақындардың сөзін елеусіз тастай алмайды. Мұрат бір жағынан өткенді білген шежіре болса, екінші жағынан халықтың мұңын, елдің зарын айтатын әлеуметтік ақын.

Қазақ елі елдігінен айрылып, “штатқа” көшіп, нағыз болдырып тұрған кезде Мұрат өмір сүрді. Мұраттың заманы – бостандық үшін “егескен ердің бәрі жер тіреген” заман. Патша үкіметінің қазаққа құрған саясатының гүрлеп тұрған заманы, қазақтың бұрынғы тұрмысы өзгере бастаған, қазақтың бұрынғы кең қоныстан, сүйкімді әдеттен, еркін салттан айырыла бастаған заманы.

Елдің өзінен шыққан, қанымен қаны, жанымен жаны бір дерлік ақын елдің мұңын айтпай қалай тұрсын?

Мұрат елдің мұңын айтады, бұрынғыны жоқтайды, заманын айыптайды.

…Кәмелсіз қонған елін көп тоздырған,

…Кетейін десе жөн таппай,

деп, елге келген таршылықтың көбіне Мұрат қоныстан көреді.

Мұраттың өлеңдерінде патша хүкметінің қазаққа жұмсаған саясаты айқын байқалады. Үкіметтің жақсы жерлерді тартып алғаны, ел қамын жегендердің қуылғаны, өлтірілгені анық айтылады” [13, 104 б.].

Әдебиет тарихындағы Мұраттың орны жайлы Мұхтар Әуезов: “Мұрат зар заман ішіндегі ірі ақынның бірі. Бұның сөз үлгісі баяғының толғауы сияқтанып, қарсыға шапқан жүйріктей көсіліп, құлашын керіп келеді” – деп жыр дүлділінің өлшеусіз бағын бағасын өсіре айтты [10, 174 б.].

Мұраттағы үздік жыр үлгілерінің бірі – “Үш қиян” толғауы. Шығарма дәстүрлі жыраулық поэзия үлгісімен жырланады. Сонау ежелгі дәуірлердің сарыны аңқып жатыр.

Еділдің бойы – қанды қиян,

Жайықтың бойы – майлы қиян.

Маңғыстаудың бойы – шаңды қиян,

Адыра қалғыр, Үш қиян!

Үш қиянның ара бойынан

Жеті жұрт кетіп жол салған.

Жеті жұрттың кеткен жер,

Қайырсыз болған неткен жер.

Адыра қалғыр, көк Жайық,

Көпір салып өткен жер.

Асан қайғы, Қазтуған,

Орақ, Мамай, Телағыс,

Шораның шұбап өткен жер!

“Үш қиян” толғауын жариялап отырып Х. Досмұхамедұлы мынадай түсінік береді: “Бұл өлең жаңа низам жүріп, ел “штатқа” көніп, елді оязной, болыс, ауылнайлар билей бастаған заманның түріне айтылған. Айтулы 1873 жылдың шамасында болған” [13, 106 б.].

Шығарма Х. Досмұхамедұлы бастыруында 31 түйдектен тұратын ұзақ жыр. 350 жолдай өлең.

Осы жырмен сарындас “Сарыарқа” толғауы 27 түйдек. 231 жол өлең. Бұл шығармалардағы басты сарын ата мекеннен ажырау, ауа көшу мұңы, жер тарихы, ел тарихы. Сонау Асан, Қазтуған, Шалкиіз, Доспамбеттерден, Қожаберген, Ақтамберді, Бұхарлардан келе жатқан сарын.

Шығармалардың тарихы, саяси мән жөнінен де, көркемдік сапасы жағынан да құны аса жоғары. Бұл толғаулардың бірде дастан, бірде толғау аталып жүрген жайы тек көлем жағынан емес, атап айтқан уақиғасы болмағанымен, жырда әріден бергіге жеткен ел тарихының үзілмеген желісі бар. Халық қасіретінің қилы кезеңдері бар. Жер тағдыры жатыр. Өзгені былай қойғанда, тарихи жер су, мекен атауларының өзі қазақ елі дейтін халықтың ата қонысы, құт мекені біз едік деп, ақиқатты алға тартып жатыр.

Мұраттың бұл толғаулары саяси мән жағынан, тақырып, мазмұн жағынан аз қарастырылған жоқ. Алайда, әлде де болса белгілі бір дәуір әдебиетіндегі аса айқын өлең есебінде, бар сыры, бар құнымен түгесіліп, таусылып айтылды деуге болмас. Отаршылдықтың тарихындағы қанша айттық, білдік, көрдік дегенмен, бұғып жатқан көп сыр әлде де жетерлік. Сол сырларды сезіне түсуге, Мұрат ақынның осы толғаулары ашар айғақ көп.

Мұрат ілгерідегі ел тарихын, ата баба, мекен еткен Үш қиянның тарихын сай сүйекті сырқырата сыр ғып айтады. Айтып-айтып келіп, ендігі күйге ауысады. Әсіресе сол тұста ақын көзі қырағы, жүрегі секемшіл, сөзі өткір.

Еділді тартып алғаны –

Етекке қолды салғаны.

Жайықты тартып алғаны –

Жағаға қолды салғаны.

Ойылды тартып алғаны –

Ойындағысы болғаны.

Маңғыстаудың үш түбек

Оны дағы алғаны.

Үргеніш пен Бұхарға

Арбасын сүйреп барғаны,

Қоныстың бар ма қалғаны?!

Мал мен басты есептеп,

Баланың санын алғаны…

Аңғарсаңыз, жігіттер

Замананы тағы да,

Бір қырсықтың шалғаны!

Мұраттың қимай отырған, өксігін ойлап отырған мекені толып жатқан қымбатына, қырына қоса мынадай жер.

Ұлтының азаттығы үшін алысып, арпалысқан көп батырдың жан беріп, шаһит болған жері.

Ердің соңы Исатай деуі қандай дәл кесім, көрегендік. Енді бас көтерер шама қалмағанын, қазақтан хал кеткенін ақын осындай бір кесімді сөздермен естіртеді.

Бұл жерде жеңіс сәті де көп болып еді. Жеңіліс те аз болмаған. Енді дұшпанға қарсы шауып, не өлім, не өмір дейтін күн өткен. Бостандықты қорғап шығар күйден қазақ айрылған…

Енді бұрынғы тарихты, батырлықты баян етіп отырған жырау өз заманының күйіне, Шортанбай шерткен зар сарынына көшеді. Азған адам, алынған пара, арам іс, мұсылманның баласы, шапағат-қайыр, т.б. қолданыстар – Шортанбай толғауларындағы да негізгі сөздер. Мұрат толғап отырған ел билеушісінің сиқы, ел мінезі, қолдан кеткен билік – зар заман әдебиетінің негізгі сарындары.

Саламат қайтып сақтасын,

Берсең түгел келмейді,

Базарға қосқан аманат

Болмаса игі еді масқара.

Байдан кетіп салауат

Пақырдан кетіп қанағат.

Діні басқа біреулер

Ел билейді аралап.

Бір пәледен мың пәле

Өсіп кетті балалап.

… Замана қайтып түзелсін

Заман кейпін бар қиырдан шолып келіп Мұрат ендігі зор қауіпті алға тартады.

“Үш қиян” құрылымы, стилі бөлек толғау. Ақын арғы тарихтың қилы кезеңдерін суреттегенде әр жайға бөлек-бөлек мақам стильмен келеді. Жақсы күндер, жеңіс сәттер, батырлар бейнесі эпостық жырлардың мақамымен үдете, айшықтала келеді, ендігі күннің жайында дүние құбылыстарын термелей, түйіндей сөйлеу мәнері басым. Жыр түрінде бейнелі, шуақты оралымдар мол. Дәстүрлі қолданыстар ежелгі жыр-дастандармен туысып жатқан тұстарда әсіресе жиі.

Мұрат салтанатты көш кейпін бұрын-соңды кездеспеген суретпен ашады.

Жырда дәл, түскен қолданыс, ақын тілінің аса зерлі өрнектері төгілген сөз оралымдары мол.

“Сарыарқа” толғауында өткен тарихқа азғана тоқталған ақын, өз уақытының көп сергелдеңін баяндауға көшеді.

Әуел жеңіп орыс Еділді алды,

Сарытау, Аштарханның жерін алды.

Артынан Еділден соң Нарынды алды,

Тоғайдың ағаш, қамыс талын да алды.

Аржақтан Қайыпалды, Науша қашып,

Тарлықтың сонан бері қаптағаны

Су мен нуды орыс ұстап,

Қазақтың мұнан жұтап жалынғаны.

Қуалап Исатайды өлтірген соң

Заманның сонан бері тарылғаны.

…Бір қазақ еркек болса Махамбеттей,

….Кіндігін, кірін жуып кеткен жерден,

“Үш қиянда” ата жұрттан қилы замандарда ауа көшкен белгілі хандарды, би-жырауларды, батырларды атаған ақын, енді өз уақытында қуғын көріп, қорлық кешкен замандас жұртты түгендейді. Ол – Исатай, Махамбет, Бекқожа, Тұрлан, Өтен, Жалмұхамбет, Бертін, Алдаш, Қаныбек, Дәуіт, Ербөлек, Есет, Әлен, Құсен сынды ерлер.

Нағашы жұртқа тұрмыс жайымен ауа көшіп барған Мұрат өз туған жерінің салтанат сәттерін, қимастығын езіле жырлайды. Жүректі мұң орайды. Сағыныш шабағы сабалайды. Мұрат үшін қарын тойған жер – қазына тапқан жер емес. Оның тіршілік тірегі өз кіндігінің қаны тамған жерде. Ол жердің елі де, өзі де бөлек! Жететін ештеңе жоқ. Ақынның сол көңілі мына шумақта қалай-қалай сайрайды десеңізші.
Дүйсе мен Тоқпақ жайлайды Жездібайды,

Төрт түлік айналасы малға жайлы.

Тай сойған екі кісіге біздің елде

Кетуші едік сараң деп Мәтеш байды.

Адайды сегіз арыс аралайды,

Көрмедім әлі күнге осындайды.

Мұраттың “Жалпыға айтқаны” дейтін ұзақ толғауы адам ғұмыры, күнделік тіршіліктегі арман-мұраты, табар тиянақ-тұғыры, жарық дүниенің нұры, бары мен жоғы жайлы. Шортанбайдың “Бала зары”, “Алдамшы жалған” толғауының сарыны бар. Шығармада дүниенің алуан түрлі шарттары, не жақсы, не жаман; адам қоғамындағы алар орнымыз қайсы дегендей жайлар қамтылады.

Шығарма тіліне дәстүрлі сөз қолданыстар орнын тауып орныққан. Мұраттың өзіндік өрнектері, сөз айшықтары да аз емес. Ақын сурет жасауға шебер.

Қимыл-қозғалыс сәттің түрлі құбылыстардың қалпын ашар қолданыстар жырды ширатып, шындықтың суретіне көшіреді.

деп, келетін жолдары сілкініп, серпіліп, күн астында жортып жүрген дала батырының бейнесін жеткізіп тұр емес пе! Батырлық эпостың мақамын түлетіп тұр емес пе! Мына бір сурет қалай сызылған!

Бауыры шұбар, сырты көк қаршыға!

“Топқа түскендей толғауында” Мұрат ара-тұра ежелгі дәстүрлі сарында өзін-өзі көтермелей сөйлеп, құнын-бағасын білдіріп отырады. Өнерінің артығын айтады. Дүние шартын, нақыл-ғибрат сөз айтады. Толғауда өлең сөздің өлшеусіз құнын көлденең тастап отыру, өнердің құнын көтере сөйлеу арыны айқын.

Ақын бұрын-соңды жыр үлгісінде кездеспеген тың тіркестер жасайды. Шешен тілді жыршы ақынның айтуында

…сұлу қылып сөйлейін

Қара сөзді ақын “атасы арзан қара сөз”, “Мылжыңдаған көп сөз” деп кеміте атайды. Бұл толғауда да адам асар асулар, адам алар биіктер, адам тоқтар түйіндер алға тартылады.

Мынадай жұмыр түскен, шымыр түскен сөз түйіндері жыраудың сөз өнеріндегі алымы мен қарымының айтып жеткізе алмас қуатына куә.
Азда қайрат жоқ деме,

Лақтырған бір кесек.

Мың қарғаны қашырған,

Дүние деген бәйтерек.

Біз боз торғай асылған.

...Асыл пышақ соқтырсаң,

О пышақты сақтайтын

Күміс сауыт қын болар.

Ер жігіттің ажары

Белінен өрген ұл болар.

…Ақ сұңқар құстың атасы

Сурет тілі бұл толғауда да кем емес.

Қараша қаздар аспанда қалқып ұшып, қайтып барады…

Мұрат ақынның шығармашылық мұрасының айтуы бір арнасы “Қазтуған”, “Шалгез”, “Қарасай Қази” жырлары.

“Қазтуғанда” Қазтуған жырау жырлары да, Мұрат ақынның өз сөздері де аралас келген.

Х. Досмұхамедұлы түсініктемесінде Қазтуғанның қоныспен қоштасып айтқаны деп берілген. Жырдың аралас келгенін Х. Сүйіншәлиев, М. Мағауин де айтты. Б. Омарұлының пікірі де солай. С. Мұқанов Мұрат өзі ғана шығарды дейді. “Бұл поэманың ескіден сақталынуы, оны Мұраттың өзі ғана шығаруы – поэманың идеялық жағынан байқалады” [9, 155 б.].

С. Мұқанов идеялық жағы деп, орыс отаршылдығының пиғылын ашатын мәнін айтып отыр.

Бұл тұста Мұрат жырды негізінде өзі шығарғанымен, арасында Қазтуғанның да сөзін қосып отырғанын ескерген жөн. Мәселен, “Аламан” (1991) жинағында басылған “Қазтуған” жырының 11 түйдегі “Белгілі биік көк сеңгір” (“Бес ғасыр жырлайды”, 1989) атты Қазтуғанның өз жыры. Тек соңғы:

деп, келетін тармақтар Мұрат сөзі сияқты 12 түйдекте де Қазтуғанның “Мадақ жырындағы” оралымдар орын ауыстырғанымен, негізінде сол қалпында түскен. Түйдектің аяғын сол айтары асқан қарға бойлы Қазтуғанның қайғыланып, елден ауған күйі қайырады. Бұл да Мұрат қосқан сөз болса керек. Әйгілі “Мадақ жыры” ешбір болып, жатқан оқиға жайды, күйді баяндамайды, батыр жыраудың өзін жеткізген, болмысын ашқан сурет-жыр. Жырда сол адыра қалған көк Жайық, қайран Нарын, Тайсойған мен Дендер, Сағыз бен Жем, Ойыл, Қиыл, Еділ мен Аштархан сынды қоныс мекендердің арғы-бергі жайы сөз болады. Осындағы Тайсойған, Сағыз бен Жем, Нарын атауларын Қазтуғанның төл жырларында кездеспейді. Мұнда Мұрат ақын мұңын әріде өткен бабалардың өксігімен қосып, қоюландыра түседі.

Жыр үлгісі “Үш қиянға” келеді.

“Шалгез” жырында да Шалкиіз жырау сөзі мен ақын сөзі аралас. Мұнда ел қорғаған батырлардың бірінен бірі асып түскен күш-қуаты, қайталанбас өзгеше бітімі жыр тілінде сөйлейді. Жырда дәстүрлі батырлық эпостың стилі айқын.

Мұрат ақын өз жанынан өлең-жыр туғызған хас шебер. Соған қоса өткен жыр мұрасын қайта жырлап халыққа жеткізуші, сақтаушы. Мұрат Мұрын жырауға он төрт батырдың жырын үйретіпті. Ақынның өзіндік жыршылық дәстүрі, өнер мектебі болған. Мұрат – өлең үлгісі жөнінде де, жыр-толғауындағы басты сарындар мәнінен де, осы жыршылықты ұстану дәстүрінен де байырғы жыраулық өнерді жалғастырушы, дамытып түлетуші.

Соған қоса оның шығармаларында тек жыраулық өнер шеңберіне ғана симайтын өзгешелік, ерекшеліктер айқын. Ақын, айтыс ақыны. Көңіл күй адам жаратылысы жайлы толғауларында жалпыдан гөрі ақындық “меннің” шындығы басым. Заманның құйтырқы, түлкі тұрпатын ғажайып дәлдікпен ашу жағынан әрідегі жыраулардан гөрі берідегі жаңа сипатына ойысып бара жатқан, ойысып барып Дулат, Абай өлеңіне айналған көркемдіктің ауылын айналып, жырдағы жаңа биіктік өлшемдерге қол созып, созғанда да қоршап алып қалып жүрген күйдегі ақын.

Мұрат өлеңдері түр, жанр жағынан да әр қилы сипатта. Жалпы Мұрат мұрасы әлі де аша түсуге, айтыла түсуге зәру. Мұраттың үйрену мектебі бірнеше арнадан тұрса, Мұраттан қалған үлгі мектебі де бір ғана түрде емес.

Мұратта әзіл-оспақ әжуа, қалжың түрінде де, мадақ, қошемет, мін сын түрінде де келетін арнау өлеңдер де бар.

Мұраттың Ғұмар Қазыұғлына, Тұрарбай болысқа, Бегалыға, Айжарыққа, Қожа болысқа, Боранбайға айтқаны дейтін өлеңдер бар.

Той бастар жырлары: “Қаратоқай Беріш Есеттің баласы Аман мырзаның қыз ұзатуындағы тойбастары”, “Жайық Беріш Сиқыт деген адамның тойында айтқаны”.

Мұнда ақын той иелерінің арғы-бергі атақ-даңқын тізіп, мадақтайды. Желдірте, марапаттай сөйлейді: Келін болып түскелі ұзатылып кетіп бара жатқан қызға өнеге-ғибрат тілек қосады.

Ақын кейінгі ұрпаққа үгіт-өнеге тәрбие сөзін алаң көңіл үлкен қауіппен жеткізіп отырды. “Оқудан қайтқан жігітке” деген хат түрінде жазылған өлеңде ақын Дәулетүмбет Машақұлы дейтін жаңа жасқа арнапты. Дәулетүмбет Халел Досмұхамедұлының әкесінің ағасы екен. Орынбордан оқу бітіріп келген жасқа Мұрат үміт арта, сенім арта сөйлейді.

…Адасар көзсіз адам жүрген жолдан,

Мұрат шығармаларын арнайы қарастырған ғалым Б. Омарұлы ақынның көркемдік әлемін жанр, түр, көркемдік қолданыстар жөнінен кең қамтып талдайды.

Өлең сөздің жасалу шарттары, негіздері тұрғысынан келгенде сөз жоқ, Мұрат мұрасы күрделі, қиын да қызық қисындармен өрілген жыр мұрасы.

Әдебиет тарихындағы алабөтен орны жайлы Х. Досмұхамедұлы, М. Әуезов, С. Мұқанов сынды сөз асылын сүйіп өткен алыптардың сонау ертеректе айтқан тұжырым-пікірлері бүгінгі әдебиеттану ғылымымыздағы түбегейлі зерттеулер негізінде толыға, беки түсуде. Мұрат мұрасы халқымыздың қымбаты мен қимасының алтын кесегі.