Международной научно-теоретической конференции сейфуллинские чтения

122
К.С. Артохин. - Л., 1984. - 23 c. 
4. Артохин К.С. Энтомоценоз люцерны: мониторинг и управление / К.С. Артохин. - 
Ростов-на-Дону, 2000. - 199 c. Артохин К.С. Экологические основы защиты люцерны от 
вредителей: Автореф. дис. ... докт. с.-х. наук / К.С. Артохин. - Л., 2001. - 46 c. 
5.Палий В .Ф. Методика изучения фауны и фенологии насекомых.Воронеж-1970г.
6.Доспехов Б.А. Методика полевого опыта.-Колос,1978г.
7.Определитель вредных и полезных насекомых однолетних и многолетних трав и 
зернобобовых культур. Великань В.С, Голуб В.В и др.;Колос-1983г.
8. Экономические пороги вредоносности главнейших вредных видов насекомых и 
клещей.-Москва-1986г.
9.А.S.Mendigaliyeva, Kh.Torybayev and S.S.Arystangulov.Nocuity of the AnsilopiaAus-
trica in seed wheat sows and measures to fight with them in conditions of Western Ka-
zakhstan,Eco .Env & Cons.24(4):2018;pp.(1970-1975) Copyright@ EM International ISSN 
0971-765X.

Руководитель: Арыстангулов С.С., к.с.х.н., доцент
маҚта-ЖоңышҚа ауыспалы егісінің маҚта ӨнімДілігіне əсеРі
Б. Ермекбаев, магистрант
С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
Елде «Ауыл жылдары» бағдарламасы жүзеге асырылғаннан кейін және 
ауылшаруашылықтың кең және терең реформаларына байланысты фермерлерді 
бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына кірудің стратегиялық бағыттарына бағыттау 
қажеттілігі туындағаннан кейін, ауылшаруашылық технологиясын және оны техникалық 
жарақтандыруға жүйелі көзқарас қажет болды, ауылшаруашылық өндірісіне жаңа 
және перспективалы технологияларға негізделген машиналар жиынтығын енгізу 
қажет. Отандық фермалар мен фермалар мен шетелдік тәжірибе тамақ өнеркәсібіндегі 
түбегейлі өзгерістер ауылшаруашылық саласының қалыптасуымен тікелей байланы-
сты екенін көрсетеді. Қазіргі уақытта импорт технологиясын алмастыру және өнімнің 
негізгі түрлерін экспорттау арқылы отандық тамақ өнімдерінің бәсекеге қабілеттілігін 
арттырудағы өндіріс технологиясының басым рөлі туралы түсінік бар. Сонымен, жоғары 
технологияны қолданатын өнімді технологияларға көшу ауылшаруашылық өндірісінің 
негізгі стратегиясы болуы керек. Тазарту және қайта өңдеу өнеркәсібінің өнімділігі 
деңгейіне және техникалық, материалдық, энергетикалық, ақша қаражаттарына және т.б. 
байланысты, жылдам және жоғары технологиялардан түсетін кірістер мен кірістердің 
жоғалуы салада қолдануға байланысты [1].
Іс-тәжірибе Түркістан облысы, Мақтарал ауданында орналасқан «Ауыл шаруашылығы 
машиналарына (СХМ) сервис-орталығы» өндірістік кооперативінде өтті. «СХМ сервис-
орталығы» өндірістік кооперативі негізінен өздерінің техникасына, басқа шаруа 
қожалығының ауыл шаруашылығы техникасына техникалық қызмет көрсету және жөндеу 
жұмыстарымен және меншігіндегі 1475 га жерде ауыл шаруашылығы өнімдерін, соның 
ішінде мақта өсірумен айналысады. «СХМ сервис - орталығы» өндірістік кооперативі 
шаруа қожалықтары негізінде 2002 жылы құрылған [5]. Материалдық – техникалық ба-
заны қалыптастыру бойынша несие алынған және бұрынғы шаруа қожалықтарының 
меншігіндегі жабдықтар сақталынған. Өндірістік кооператив ұжымы негізінен мақта, 

123
көкөніс дақылдарын, мал азығы өнімдерін өндірумен айналысады.
Қазіргі таңда оңтүстіктің ашық сұр топырағында өсімдік шаруашылығын 
әртараптандыру бағытымен топырақтың қарашірінді құрамын қалпына келтіру 
мақсатында, яғни айтқанда Мақтаарал ауданында мақта кең қалыптасқан, ашық сұр 
топырақты аймағында, сондай-ақ ауыспалы егіс жүйесіне немқұрайлы көзқарасты 
оңтайландыруда, қысқа танапты ауыспалы егістік тізбектеріне бұршақ тұқымдас 
дақылдардың топырақ қабатындағы құнарлылыққа келтіретін қарқындылық және 
белсенділік әсерлері төмендегі нәтижелермен баяндалады [2].
Ауыспалы егістікті қолдануда - әртүрлі дақылдардың топырақтан алған қоректік 
заттарын кері қайтару қабілеті бірдей болмайды. Мақта қозасын өсіргенде топырақтан 
алынған қоректік элементтер кері қайтарылмайды, олар жалпы мақта қоза-өсімдігімен, 
шитті мақтамен өндіріс орындарына кетіп отырады. Осы жағдайларды, яғни қажетті 
қоректік элементтер тапшылығын, минералдық және органикалық тыңайтқыштарды 
қолдану арқылы ғана толтыра аламыз [7]. Ал жоңышқа, соя сияқты дақылдарды 
өсіргенде топыраққа, осы дақылдардың тамырларында шоғырланған түйнек бактерия-
лары арқасында, биологиялық қоректік заттар топыраққа қайта оралады. Сондықтан осы 
сияқты дақылдарды өзара алмастырып егіп отыру тиімді болатыны сөзсіз. Дақылдарды 
алмастырып егудің осы топ себептеріне, жалпы бұршақ тұқымдас дақылдардың та-
мырында селбесу (симбиоз) түрінде өмір сүретін түйнек бактерияларының іс-әрекетін 
жатқызуға болады. Сонымен қатар, жоңышқаны алғы дақыл ретінде 2-3 жыл өсіргенде, 
түйнек бактерияларының көмегімен, топырақтың жыртылатын қабатындағы қоректі азо-
тын гектарына 300-400 келідей ұлғайтады. Жалпы атқарылған ауыспалы егіс тізбектерін 
2017-2019 жылдары, яғни бір ротация бойынша қорытындысында, бастапқы рота-
ция басындағы вегетация кезегінің басында, топырақтың 0-20 см терең қабатындағы 
қарашірінді мөлшері, мақтаның бірегей егісінде 0,768% көрсеткіште болса, ротация 
соңында монодақылды алқапта, бұл көрсеткіш орнықты дәрежеден төмендейді, яғни 
0,738%, себебі бұл бақылаулы нұсқадағы топырақтағы қарашірінді мөлшерінің төмендеуі, 
мақта қозасы бір жерде қайта-қайта өсірілуі нәтижесінде, топырақтың құнарлылығы 
орнықты дәрежеден төмендеп отырады [3]. Ауыспалы егістің 2 жыл жоңышқа: 1 жыл 
мақта тұратын тізбегінде, топырақтың құнарлылығы ротация басында, яғни 0-20 см 
қабатта – 0,809 болса, ротация соңында – 0,863% көрсеткішке өзгереді, бұл тізбектегі 
топырақ құнарлылығының артуы, жоңышқа дақылының екі жылғы тұрағы топырақтың 
агрохимиялық қасиетіне едеуір оңтайлы қарқындылық танытатыны байқалады. Ал (1:1:1) 
- 1 жыл мақта, күзде үстіне бидай егу, агромелиоративті алқаптан тұратын бидайдың 1 жыл 
тұрағы + 1 жыл мақта тұратын тізбекте, ротация басындаға топырақтың 0-20 см қабатта 
– 0,755% болса, ротация соңында қарай бұл көрсеткіш 0,776 пайызға өзгереді. Бұршақ 
тұқымдас дақылдар, яғни 1 жыл үрмебұршақ : 2 жыл мақта қозасынан тұратын тізбекте, 
топырақтың терең 0-20 см қабатында ротация басында орташа есеппен 0,788% болса, ро-
тация соңында бұл көрсеткіш топырақтың терең 0-20 см қабатында орташа есеппен 0,818 
жоғары көрсеткіште орын алғаны байқалады, ал тағы да бұршақ тұқымдас дақылдар, 
яғни 1 жыл қытайбұршақ : 2 жыл мақта қозасынан тұратын тізбекте топырақтың терең 
0-20 см қабатында орташа есеппен ротация басында 0,792 пайыз көлем көрсеткішінде 
болса, жалпы ротация соңында бұл көрсеткіш тәжірибе жүзінде топырақтың терең 0-20 
см қабатында орташа есеппен 0,831 пайыз болып, топырақтың құнарылылығы едеуір ар-
тады. Бұршақ тұқымдас дақылдардан кейін мақта қозасы топырағына гектарына N120P60 
мөлшерде тыңайтқыштарды үйлестіріп қолданғанда, қарашіріндінің құрамы күзге қарай 
құрамды дәрежеде сақталады [4].
Қорытындылап айтқанда жоңышқаның 2 жылдық тұрағы, бұршақ тұқымдас дақылдар 
және агромелиоративті іс-шаралар жиынтығы топырақтың жыртылатын қабатындағы 
топырақ құнарлылығына оңтайлы әсер етеді. Топырақ құнарлылығының негізгі 
көрсеткіштері – бұл мақта өнімділігі болып есептелінеді. Осы аталған тізбектің мақсаты 

124
біріншіден, жердің мелиоративтік жағдайларын жақсарту [6]. Бұл үшін оңтүстіктің 
қарашірінді құрамы төмен топырақтағы жүргізіліетін ауыспалы егістіккке жоңышқа 
дақылын өсіріудің маңызы өте айрықша. Кезінде мақта өсірілетін шаруашылықтарда 
мақтаға егістіктің 70%-ын, ал қалған 30%-ы жоңышқаға ажыратылатын еді. Жоңышқаның 
қалың өсуі және жапырақтарының мол болуы арқасында топырақтың қызып кетуін 
тоқтатып, соның есебінен тұздалған жер асты суларының жоғары қабаттарға көтеріліп 
булануына тосқауыл болатын бірден бір өсімдік, ол жұмыс істеуін тоқтатқан тік 
дренаждардың да рөлін атқарады. Ауыспалы егіс тізбектеріне алғы дақыл ретінде бұршақ 
тұқымдас дақылдарды енгізіп, кейінгі жылғы өсірілетін мақта қозасына минералды 
тыңайтқыштардың үйлесімді мөлшерін қолданып, оны түбегейлі айқындау мақсатында 
ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп келеді. Осы ғылыми-зерттеу жұмыстарындағы 
ауыспалы егістердің су жетіспеушілік пен қолайсыз су-тұз жүйесі жағдайында шитті 
мақтаны тұрақты өндіруді қамтамасыз ету үшін, сондай-ақ топырақтың құнарлылығын 
орнықтыру мақсатында, осы қысқа танапты мақталық-жоңышқалық ауыспалы егіс 
тізбектері зерттеліп келді, яғни 2:1 тізбегі -2 жыл жоңышқа+1 жыл мақта. Ауыспалы егіс 
тізбегінде жалпы жоңышқаның екі жылдағы жалпы өнімділігі орташа есеппен гектарына 
200,7 центнерден құрғақ шөп алынды. Жоңышқаның екі жылғы тұрағынан кейін мақтаны 
бірінші жыл өсіргенде, яғни 2 жыл жоңышқа және бір жыл мақтадан тұратын тізбектегі 
(2:1) нәтижелерге сүйенсек, мақта өнімділгі гектарына шаққанда 34,1 центнерге жетіп, 
бірегей егіспен салыстырғанда 11 центнерге өнім артып отырады.
Мақта өсірілетін аймақтардағы жерлерге мақта қозасы өнімі жиналғаннан кейін 
бидай егіп, келесі жылы бидай өнімінен кейін агромелиоративтік іс-шаралар жүргізіп, 
топырақты құнарлылығын арттыру мақсатында, ауыспалы егіс тізбектеріндегі, 1 жыл 
мақта, күзде үстіне бидай егу+1 жыл бидай + 1жыл мақтадан тұратын ауыспалы егіс 
алқабында, бірінші жылы мақта қозасы өнімі жиналғаннан кейін, жерді жыртпай, 
қопсыту іс-шаралары жүргізіліп кейін мақта қозасы үстіне бүркемелеп бидай дақылы 
себуге мүмкіндіктер туады. Үш жыл ішінде топырақ құнарлылығын төмендету 
арқылы өнімділікті арттыру үшін қысқа мерзімді ауыспалы және үйлесімді минералды 
тыңайтқыштар қолданылды. Осы әртүрлі егу схемаларының тиімділігін анықтаған кезде 
1 кг шикі мақтаның орташа бағасы нарықта орташа алғанда 83 теңгені құрайды.
Зерттеу нәтижелері бойынша тізбектегі бірегей егіс үлгісі гектарына 80333,3 теңгені 
құрады, орташа өнімділік гектарына 24,4 центнерді құрады. Үш жылдық зерттеулердегі 
есеп бойынша 2:1 – 2 жыл жоңышқа:1 жыл мақта тұратын нұсқадағы мақта егістігінен 
жоғары өнім алынды, яғни гектарынан 34,1 центнер өнім алынып, таза пайда 243000 
тенгені құрады. Зерттеулердің нәтижесі бойынша, жоғары таза табыстың мөлшері ауы-
спалы егіс тізбектеріндегі фасоль-бұршақ тұқымдас дақылдардан кейінгі егілген мақта 
қозасының 1-ші және 2-ші жылғы өнімді алу үшін кеткен қаржы 98000 теңгені құрады, таза 
табыстың көлемі салыстырмалы түрде 223180-218800 теңгені құрап отыр. Қытайбұршақ 
дақылынан кейінгі егілген мақта қозасының 1-ші және 2-ші жылдары өнімділікте, кеткен 
қаржы 98000 тенгені құрап, таза табыстың көлемі салыстырмалы түрде 231260-225500 
тенгенің арасында ауытқыды. Қысқа тұйықталу Түркістан облысының мақта алқаптарын 
пайдаланған кезде тиімді. Негізгі және оңтайлы оқиға - әр түрлі тұзданған сұр-ашық 
топырақ түрінде оңтүстікте суармалы егіншілікте қысқа тұйықталу консервациясы. 
Тәжірибе нәтижелеріне сүйене отырып, мақта саласындағы агроқұрылымдарды (фермер-
лер мен өндірістік кооперативтер) монокультурада өсіруге, мақта құнарлығын бірнеше 
рет өсіруге және топырақтың құнарлылығы мен өнімділігін төмендетуге болатындығын 
мәлімдейміз. Ұзақ мерзімді ғылыми нәтижелерге сүйене отырып, шаруашылықтарға 
топырақтың құнарлылығын арттыратын және бұршақ дақылдары мен дәнді дақылдардың 
өнімділігін арттыратын өсімдік сорттарының қысқа мерзімді өзгеруін ұсынамыз: - (1:2) 1 
жыл қытайбұршақ : 2 жыл мақтамақтаның үлес салмағы 66,6%, мақта қозасына үйлесімді 
гектарына N120P60 мөлшерде тыңайтқыштарды қолданғанда, мақта қозасы өнімділігін 

125
бірегей егіспен салыстырмалы түрде 8,05 центнерге арттырады; - (1:1:1) 1 жыл мақта : 
1 жыл бидай : 1 жыл мақта, мақтаның үлес салмағы 66,6%, мақта қозасына үйлесімді 
гектарына N120P60 мөлшерде тыңайтқыштарды қолданғанда, мақта қозасы өнімділігін 
бірегей егіспен салыстырмалы түрде 6,4 центнерге арттырады. 

жүктеу/скачать 5,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: