«Мейіргерлік істегі психология және коммуникация негіздері» пәні бойынша студентке арналған
жүктеу/скачать 1,16 Mb.
|
силабус2020пс (4444444444)
| Сезім мүшелеінің ceзгіштігi әсер етушіi тітркендіргіштерге біртіндеп бейімделуге байланысты да өзгерт отырады. Бүл құбылысты адаптация дейді.
Адаптация құбылысы адам сезгіштігінің артуын, немесе төмендеуін көрсетіп отырады. Түйсіктердің қай- қайсысы да адаптацияланады. Мәселен, көру түйсігіндегi адаптацияны алайық.Карық жерден қараңғы үйге кipy бізде қараңғылық адаптациясын туғызады. Жарық жерден қаранғы бөлмеге кіргенде көздің қарашығы 17 есе ұлғаяды. Бұл қарашықтан өтетің жарықтың мөлшері 17 есе көбейеді деген сөзі Көздің караңғыда көрінетінe торлы қабықтың шетне орналасқан таяқшалардың әсе- pi өте күшті. Олардың нашар жарықты да жақсы сезе алатын қасиеті бар. Мәселен, 30—40 минуттан кейін караңғыдағы көру ceзгіштігі 200 мың есе артады. Ал караңғыдан жарыққа карай сезгіштің өзгеруі жарық адаптациясын көрсетеді. Алғашқыда күн көзге шағылысып, көз epіксіз жұмылады. Бірақ төрт-бес минуттан кейін көз бұған үйренеді де, көздің көpyi қалпына келеді. Адаптация құбылысына перифериялық нерв жүйесімен қатар ми қабығы да қатысады. АдаптацияTepi (тактиль) түйсіктерінде де күшті байқалады. Осының салдарынан кейбір адамдар тітіркендіргіштерді түйсінбей де қалады. Температуралық түйсіктердің де адаптациясы мол. Мәселен, судың бірқа- лылты салқындығына дене тез уакыт ішінде төселед1 де, адамныңтepici суыққа тітіркенбейтің болады. Иісі түйсіктерінде адаптация түрлі дәрежеде көрінеді. Мәселен, камфараның иici 1—2 минуттан кейiн сезілмейтін болса, горщица мен нашатыр спиртің иісіне адаптациялану тезірек болады. Ауырсыну түйірсіктеріндегі адаптация өте әлсіз, ауырсыну организмнің қалыпты жұмысының бұзылғандығын, осы сигналдың биологиялық рөлін көрсетеді. Адаптация құбылысы үнемі өзгеріп отыратын сыртқы дүние тітіркендіргіштерге анализаторлардын қалай да бейімделе алатындығын байқатады. Б. Түйсіктердің өзара байланысы. Сенсибилизация Егер адаптация анализаторлардың сезгіштің түрлi жағдайларға байланысты артуының төмендеуінің көрсететін болса, сенсибилизация сезгіштіктің тек артуын гана көрсететің құбылыс болып табылады. Сезім мүшелерінің біреуінің. әсерінен басқаларының ceзгіштігі артып отырады. Мұны былайша түсіну керек. Әлсіз тітіркендіргіштер өзімен бірге әсер eтіп тұрған басқа тітіркендіргіштің сезгіштігін арттырады. Мәселен, көзге жеткілікті мөлшерде түскен жарық оның көру қабілетін арттырумен қатар есту түйсіктің сезімталдығының артуына да ceбепшi болады. Қызыл түс адамның ақ, қара түстерді дұрыс ажыратуына жәрдемдеседі. Түнгі ұшуға дайындық кезінде ұшқыштардың көздеріне 20—30 минут бойына қызыл көзілдірік киетіндері осыдан. Сыртқы дүниенің заттары 6ip ғана анализатормен түйсінілмейді. Бip сезм мүшесіне түскен әсер, қалған сезім мүшелеріне де әсер етеді түйсіктердің бір-бірімен байланысқа тycyi сыртқы дүниенің құбылыстарын толығырақ түйсінуге жағдай жасайды. Болар-болмас дәм түйсігіi (қышқыл нәрсе) көру сезгіштігін арттырады, тұз epiтіндісін ішкеннен кейін таза судың өзі тәтті болып көршеді. Осындай өзара байланыс көру, сипай сезу, қозғалыс түйсіктерінде де де де көп байқалады. Түйсіктердің өзара байланысынын өте айқын көзге түсетіні контраст (қарама-карсылық) кұбылысы. Мәселен, айналасын ақ туске бояған сүр тік бұрыш айналасын қара туске бояған сұр тік бұрыштан күңгірттеу көршеді. Ал осы сұр тік бұрыштың айналасын коңыр туске бояса, жасыл тартып, сары туске бояса, көгілдір болып көршеді Тым - тырыс кезде дыбыс жақсы ecтіледi, ыссы нәрседен кейін салқынды түйсіну өзінен-өзі белгілі. Жоғарыда көрсетілен мысалдарда түйсіктердің қарама-карсылығы нерв процестердің өзара индукция заңдылығымен (бip мезгілдік индукция) түсіндіріледі. В. Синестезия Тітіркендіргіштің сезім мүшелерінің біреуінде ғана түйсік туғызудың орнына сол сәтте баска түйсжтердің пайда болуына да жағдай жасайды. Мәселен, кейбір адамдар 6iреудін сөзін есткенде, бұған қоса түрлі дәмдер мен түстерді де ceзінуi мүмкін. Мұндай адамдардың бipi кызғылт түстен жылылықты, екіншілеpi — көгілдір-жасыл түстен суықты сезінеді. Түйсіктердің осылайша қосарланып жүруін синестезия дейді. Есту, көру, сипай сезу, иic, дәм түйсіктерінде кездесін отыратын осы құбылыс өмірде онша жиі кездесе бермейді. Синестезия — түйсіктердің өзара байланысынын, мөлшерден тыс дамыған бip көрінісі. Г. Бip ізді образдар жүктеу/скачать 1,16 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|