Мектеп тәжірбиесін жаппай зерттеудің негізінде жеке пәндер бойынша бастауыш сынып оқушыларының білім сапасын талдау

Сонымен, қорыта айтқанда, 1914-30 ж.ж аралығында қазақ бастауыш мектебінде математиканы оқыту жөніндегі ой-пікірлер айта қаларлықтай ғылыми-теориылық дәрежеге көтерілді. Сонау 20-30 ғасырдың көрнекті қайраткерлері - А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, М.Дулатов, Ж.Аймауытов әдістерді қарастыра отырып оқыту процесінде оларды қолдану ерекшеліктерін анықтады. Атап айтқанда, қазақ тілін, ана тілін, арифметика және басқа да пәндерді оқыту әдістерін ұлттық ерекшеліктермен сәйкестендіре қолдануға бетбұрыс жасады.

М.Дулатов - ауызша, әңгімелеу, түсіндіру, әңгіме, көрнекі тұрмыстық пәндер.

М.Жұмабаев - әңгімелеу, әңгіме, түсіндіру, индуктивтік, дедуктивтік.

Ж.Аймауытов - ауызша, ауызша, әңгімелеу, диалог, әңгіме, бақылау, өзіндік жұмыс, тәжірибелі көрнекілік сияқты оқыту әдістерін атап көрсетті.

М.Дулатовтың “Арифметика оқулығы” атты еңбегінде арифметика және математика сабақтарында қазақтың ұлттық қолданбалы өнерін пайдалануды ұсынғанын көріп отырмыз. Геометриялық түсініктермен байланысты математикалық тапсырмалардың шешімін шығарып үйрену-қолданбалы өнер үлгілерін қолданумен ұштастырылды. Мысалға: а) Шәйнек сыртындағы өрнекте неше ұшбұрыш, шаршы (квадрат) дөңгелек бар? б) Суреттегі құрақ көрпешенің және ондағы әріптердің пішіні (формалары) қандай?

Тұрмыстық көрнекілік түрін қолдану балалардың көру, қабылдау түйсіктерін таныс пәндерде қолдану тірегі болып табылады. Осы тапсырмалар балалардың логикалық ойлау, сөйлеу тілін дамыту және баланың басқа да қасиеттерін жетілдіруге, қалыптастыруға мүмкіндік туғызуы. Сонымен, сол жылдардағы педагогтар оқу процесін өмірмен, еңбекпен қарым-қатынас арқылы ұштастырды. Мәселен, М.Дулатов, өзінің “Мұғалімдерге” атты еңбегінде кіші жастағы балаларды қалай оқыту керектігін көрсетеді, ал А.Байтұрсыновтың “Қай әдіс жақсы” деген еңбегінде оқыту әдістерді қолданудың ерекшеліктеріне тоқталады. Сонда жиіріктеу қолданылатын әдістердің қатарында сөздік әдістер бар.

Қорыта келе, сөздік әдістер қазақ мектебінің бастама қалыптасу кезеңіндегі басымырақ оқыту әдісі болған дегеніміз жөн. Сөздік әдістердің дамуының екінші шартты кезеңі ХХ ғасырдың 30-90-шы жылдарындағы мектептің, жалпы алғанда оқыту жүйесінің, біртіндей жетілдірілуімен байланысты. Өйткені, осы уақытқа дейін педагогикалық теория мен тәжірибеде белгі болған, тіпті дәстүрлі әдіс деңгейіне көтерілген әңгімелеу, түсіндіру, әңгіме (сұрақ-жауап) сияқты сөздік әдістермен қоса проблемалы баяндау әдісі, ”ішінара іздену немесе эвристикалық әдіс”, “сөз бен көрнекіліктің ара-қатынасы және алмасуы” сияқты сөздік әдістің түрлері өмірге келді. Дегенмен де сөздік әдістердің, пәннен өткізілетін нақты сабақтың типіне тәуелді қолданылуы басымырақ болды. Сонда сөздік әдістің қолданылу аясы жаңа материалды түсіндірумен шектелді.

Сөздік әдістердің дамуының үшінші шартты кезеңі ХХ ғасырдың соңғы жылдарында дамыта оқыту идеясының теориялық жоба деңгейінен тәжірибелік қолданысқа айналуымен байланысты болып отыр. Шынында, бүгінгі күні педагогика ғылымында бастауыш буында дамыта оқытудың әр алуан жүйесі (Л.В.Занковтың, Д.Б.Эльконин мен В.В.Давыдовтың, И.С.Якиманскаяның және т.б) белгілі. Ал жүйенің кез келгені оқытудың мазмұнын, мақсаты мен міндетін, әдістерін, ұйымдастыру формаларын тұлғаны қалыптастыруға, өзіндік іс-әрекетке бейімдеуге, дамытуға (интеллектуалдық, ерік және сезіммен байланысты қасиеттерін) бағдарлауды көздейді. Осыған орай, әсіресе, қандай да болсын пәнді оқытудың әдістерін жетілдіре түсуге ерекше мән беріледі. °рине, педагогика ғылымы мен тәжірибеде белгілі оқыту әдістерінің ешқайсысы әмбебап тәсіл бола алмайды.

Дегенмен дамыта оқытуды жүзеге асыруда тиімді және оңтайлы болатын оқытудың әдіс-тәсілдерін іріктей алуға және дәстүрлі әдістердің өзін тұлғаны қалыптастыру және дамыту идеясына бейімдей түсуге еркше көңіл бөлінуі тиіс. Дамыта оқытудың мәнді белгісі - оқушылардың өзіндік іс-әрекетінің басым болуы, яғни білім, білік және дағдыларды оқушылардың өздігінен игеруінің және білімді меңгеру барысындағы олардың іс-әрекетінде ақыл-ой мүмкіндігін барынша жұмылдырудың басым болуы. Осыған орай сөздік әдістердің табиғаты, мән-мағынасы, қолданылу ерекшелігі бүгінгі күн талабына сәйкес өзгеруі тиіс.

Мәселен, дамыта оқытуды жүзеге асыру сөздік әдістердің мына сияқты дәстүрлі “түсіндіру,” “түсіндірме,” “әңгіме” деп аталатын түрлерімен салыстырғанда “әңгімелеу-беседа,” “проблемалы баяндау,” “ішінара іздену немесе эвристикалық әңгімелеу” сияқты түрлерінің кеңірек қолданыс табуын қажетсінеді. Демек, бастауыш буында кез келген пәннен жүргізілетін сабақта сөздік әдістердің ішінен жоғарыда аталған олардың екінші тобына баса назар аударылғаны жөн демекпіз. Сонда пәндік білім, білік және дағдыны оқушылардың игеру процесі, олардың өзіндік iñ-әрекетінің басым болуына бағытталады, яғни оқыту әдісі оқушы мен мұғалімнің көздеген мақсатқа жету жолындағы міндеттің оң шешілуіне және жоспарланған нәтиженің талапқа сай болуына қызмет етеді.

Мектептегі оқыту үрдісінің негізгі мақсаттары - баланың білім игеру кезінде ойлау қабілетін қалыптастыру, сол арқылы таным әрекетін белсендіріп, шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеп дамыту болып табылады.

Шығармашылық қабілетті тәрбиелеудің алғы шарттарына мына нәрселерді жатқызуға болады:

1.Шығармашылық қабілет деңгейін анықтау. (Топтау, бақылау, қалыптастыру)

2.Қызығушылық және шығармашылық пен таным белсенділігін артгыру.

3.Оқушы мүмкіншілігіне (потенциалына) сай шығармашылық тапсырмаларды әдістемелік тұрғыда жүйелі түрде орындату.

4.Шығармашылық қабілетті тәрбиелеу барысында кездесетін қиындықтар мен қарама-қайшылықтарды есепке алып зерттеу.

5.Оқушының шығармашылық қабілеттерін тәрбиелеуді кезең бойынша сатылап дамыту.

6.Шығармашылық қабілеттерді тәрбиелеу үрдісін тәжірибе негізінде жинақтау, зерттеліп отырған мәселенің өсу динамикасын бақылау.

7.Мұғалім өз ісіне ізденімпаздықпен қарап, сабақты шығармашылықпен өткізу.

5.Осы мәселелер өз шешімін тапса, жан-жақты дамыған, шығармашыл жеке тұлғаны тәрбиелеу ісі өз мақсатына жетеді. Жоғарыда аталған мәселенің екінші тармағына тоқталатын болсақ, қызығушылық - оқыту, ақыл-ойды жетілдіру жеке адам тәрбиесінде байланыстырушы буын болып есептелінеді. Жаңалыққа деген қызығушылық - басты - ішкі талпыныс болып табылады. Бастауыш сынып оқушыларында жаңа, өзі білмейтін іске деген қызығушылық басым болады. Ондай істер баланың бар ақыл-ойын, ішкі күштерін жұмылдырады және ерекше қуат береді.

Қызығушылықтың арқасында білім де, оны игеру үрдісі де, интелекті дамытуда 1 қозғаушы күш және жан-жақты дамыған адам тәрбиелеуде маңызды фактор болуы мүмкін. К.Д.Ушинский: "еріксіз көндірумен, күштеумен алған білім дамыған ақыл тудыра қояр ма екен?" - деген. Ендеше, оқыту негізгі ерікті қызығушылық жағдайда болу керек. Сол себепті, білім алуға қызығушылықты дамыту үшін негізгі жағдайлар болғаны дұрыс. Олар:

-Оқушының өзбетімен ізденуге, жаңа білім "ашуға", проблемалық тапсырмалар шешуге тартылуы; оқу еңбегі басқа да еңбек түрлері сияқты әрсалалы болуы керек;

-Бірізділік, біртекті ақпарат жалықтырады. Жаңа материалдың жас ерекшелігіне сай және оны игеру мүмкіншілігінің болуы;

- Әрі қарай жұмыс істеуге қызықтыру үшін игерілген білімінің жиі тексеріліп отырылуы;

- Оқу материалын бергенде мұғалім анық та эмоционалды болуы оқушыға, оның пәнге деген қызығушылығына жақсы әсер етеді;

Н.И.Болдырев, М.А.Данилов еңбектерінде танымдық тапсырмалар маңызын оқушыларда бар білімдерін шоғырландырып, талдау жасау арқылы өз беттерімен ізденуге талпындыратын болуы керек деп тұжырымдайды. Ол үшін қойылған міндеттерді шешу жолдары дайын күйінде берілмей, оқушылар арқылы іздеп табылуы керектігі анықталған. Мысалы: жаңа сабақ тақырыбын сөзжұмбақ, сурет арқылы табу.

Ақыл-ой ынтасы, қиындықты жеңу - балалардың ойлауын дамытады, оқуға қызығушылығын көтеріп, жағымды эмоциялық күй тудырады. Түсіндірумен қатар таным әрекетінің қарқынды басқа да түрлері пайдаланылса, білімді игеру мен ақыл-ойдың дамуы күшті болады.

Таным белсенділігі дәрежесі оқушының өзіне; тәрбиесіне, сана-сезіміне, еркіне, қызығушылығына байланысты. Егер балада бұл қасиеттер аз болса, оны қалыптастырып дамыту мұғалімнің кәсіби міндеті. Оқушының белсенділік дәрежесі оқытушының педагогтық шеберлігіне, қолданған әдіс, тәсілдеріне қайтарған жауабы тәрізді.

Жақсы нәтижелерге жету үшін ең алдымен дайындық және түсіндірме жұмыстарын тиянақты әрі жүйелі түрде жүргізу басты шарттардың бірі ретінде есептеледі. Оқу мен тәрбие бір мезгілде қатар жүргізіледі. Сондықтанда мен тәрбиенің мына сатылары арқылы баларға тәрбие мен білімді қатар беріп келемін.

Балаларға білім беруде 1 сыныпта дыбыстардан басталады. Баларға білім беру суреттер, ертегілер т.б. арқылы беріледі. Дыбыстарды меңгерткенде өз тәжірибемде төмендегі кесте бойынша жұмыс жасаумын.

Қазақ тілі сабақтары бойынша 2, 3, 4 сыныптарда жоғардағы кесте бойынша жұмыс жасаймын.

Ана тілі сабағында баланың білім деңгейін саралап даралауда мынадай әдіс-тәсілдерді өз іс-тәжірибемде қолданып келемін. Мәтіннің тақырыбын сурет, сөзжұмбақ, жұмбақ арқылы балалардың өздеріне тапқызу. Мәтіннің мазмұны бойынша талдау жұмыстарын жасау, мәтіннің мазмұнын суреттей білу арқылы кейіпкерлерге мінездеме беру т.б. Мұның бәрі балалардың ойын еркін, тиянақты, толық жауап беруге үйрету. Енді өлең жолдарын мәнерлеп оқып, мазмұнын басқаға жеткізе білуге үйрету. Әр тарау біткенде топтық жұмыстар жасалынады. Топқа балалар өз қалауы бойынша іріктеледі. Топ басшысын өздері сайлайды. Топқа ат қояды. Әр топқа жеке тапсырма беріледі.

1 топ Бір мәтін алады. Автордың өмірбаяны туралы және басқа шығармаларының аттарын атайды. Мәтін кейіпкерлеріне мінездеме береді. Мазмұнына сурет салады. Топтағы барлық бала тапсырманы орындауға қатысады.

2 топ Тараудағы өлеңдердің аттарын авторларын және әр өлеңнің мазмұнын айтады. Авторлардың басқа да шығармаларын атайды. Әр бала өзі оқыған өлеңінің мазмұны бойынша сурет салады. Салған суретін түсіндіреді.

3 топ Осы тарауда өткен тақырыпқа байланысты мақал-мәтелдер, жұмбақтар, жаңылтпаштар айтады.

4 топ Мұғалімге көмекші топ. Бұл топ басқа топтың жұмыстарын тыңдап бағалауға мұғалімге көмектеседі. Өз ойларын айтады.

Баланың білімін анықтауда семантикалық картаныда қолданамын. Мысалы ана тілі, қазақ тілі, математика, дүниетану сабақтарында әрбір жаңа сабақтан соң немесе әр тараудан соң қолдануға болады. Әр балаға жеке-жеке беріледі. Сол арқылы баланың сабақты меңгерудегі білімін айқындап, қайта түсіндіруді қажет ететін балалармен жұмыс жасаймын.

Аты жөні:________________________