«Мектепке дейінгі оқыту мен тәрбие» мамандығына арналған

Сәкеннің өрлеу дәуіріндегі шоқтығы биік ірішығармасының бірі – « Көкшетау » поэмасы. « Көкшетау » Сәкеннің көп жыл зерттеп, көп жыл бойы құмартып, қызыға жырлаған тақырыбының бірі. 1921 жылы « Көкшетауда » өзінің « Аққу құс » атты шағын лирикасын жазған. Онан кейінгі 1923, 1924, 1926, 1927 жылдары ұдайы Көкшетаудың елін, жерін аралап, дарқан шешен, сері ақын әншілерінің өмірлерін зерттеп, Арқадағы ең сұлу жер – Бурабайда мезгіл-мезгіл тынығып жатып, Көкшетау, Бурабайға байланысты аңыз-әңгімелерді жинап, « Көкшетау » туралы поэмасын жазуға кіріседі. Поэманың ең алғашқы « Оқ жетпес », « Ақ бура » сияқты тараулары 1925-1926 жылдары « Жаңа мектеп » журналында жарияланады.

« Көкшетау » және « Жан – Зол – лин », « Аққудың айрылуы » сияқты поэмалар қазақ әдебиетінде әр алуан ақындық шеберлікпен сюжетті поэма жазу мәселесін шешуге тың жол салды. Сонымен бірге « Көкшетау » қазақ совет әдебиетіндегі кесек туынды екендігін әдебиет жұртшылығыайрықша атап көрсетті. ( 1. 200-205 бб )

« Бақыт жолында » пьесасының сюжеттік желісі 1916 жылғы оқиғаны қалың қауымға бар шынайы қалпында көрсетуді мақсат тұтқан. Әлеуметтік мәселені өзек етіп, әр кейіпкерін даралап көрсетуге ықшамды, драмалық тартысты өрістетуге мүмкіндік беретін оқиғаны көрсету арқылы Сәкен драмматургия жанрының ішкі талаптарын орындауға творчестволық күш-қуаты мол екендігін танытты. Сөйтіп қазақ драмматургиясының негізіне өзінің алғашқы кірпішін қалады.

« Бақыт жолына » пьесасы арқылы Сәкен Октябрь революциясы қарсаңындағы қазақ жастарының азаттық, теңдік, бостандық жолындағы ой-тілегін сахна төріне шығарса, 1920 жылы жазған « Қызыл сұңқарлар » атты революцияшыл драмасымен қазақ совет драмматургиясының негізін одан әрі нығайта түсті.

Сәкен көптеген әңгіме, очерктерімен қатар бес повесть « Жер қазғандар » ( 1927 ), « Айша » ( 1922-1935 ), « Біздің тұрмыс » ( 1932 -1934 ), « Сол жылдарда » ( 1922 ), « Жемістер » ( 1935 ) жазды.

Сәкенің прозаик ретінде таныта алатын және туу, өсіп-өркендеу дәуірін басынан атқарып келе жатқан қазақ совет прозасына оның қаншалықты үлес қосқандығы айқындап беретін, ешкімнен жеңілдік жасауды тілемейтін, өз тағдыры үшін өзі күресе алатын айбынды шығармалары бірқыдыру.

«Тар жол,тайғақ кешу» , «Бандыны қуған Хамит», тіпті «Жемістер» атты повесть Совет өкіметін орнату жолындағы қанды күрестердің сұсты суреттерін көрсетіп,жаңды тұлға дәрежесіне көтерілген Хамит ,Нияз,Ғаниллардың көркем бейнесі қазақ совет әдебиеті образдар галереясында жарқырап тұр.

Сәкеннің қара сөзге қаламының ыңғайлы болғандығына «Омар», «Сырын білмей-сырына сенбе» , «Екі кездесу»тағы басқа әңгімелерінбылай қоғанда ,Ш.Айманов атындағы «Қазақфильмнің» толық қанды шығармасы –«Даладағы қуғын» фильмі Сәкеннің «Бандыны қуған Хамит» атты әңгімесі негізінде жасалғаны айрықша дәлел.Әңгіме сюжетіндегі қоюлық ,оқиға динамикасы ,өмір көріністерін шынайы қалпында өрісіті суретшілік сүйсінтеді.Кудря сияқты бандамен айдалада кездесіп ата жауымен арпалысу ,жігер,қайрат көрсету Хамиттай жаңа адамның бейнесі үшін аз олжа емес еді. «Қызыл сұңқарлардағы» революционер бейнесін Сәкен енді күнделікті өмір көрінісімен ,яғни бандалармен күрескен милиция қызметкерлерінің драмаға толы тірлігімен оқушыға жеткізіп ,революция идеясына шын берілген қаһарман психологиясын ашып көрсетуінде үлкен көркемдік қуат барын аңғарамыз.

Әрине , Сәкен қолынана шыққан дүниелердің әрқайсысына тоқтап жатуға мүмкіндік жоқ екенін ескере отырып ,тек кезеңдік мәні бар кесек шығармаларына көңіл бөлейік.Халықтық шығармаға айналған «Тар жол,тайғақ кешу» туралы жоғарыда әңгімелегендіктен «Жер қазғандар» мен «Айшаға» аялдау қажет.

Жиырмасыншы жылдардың екінші жартысында дүниеге келген «Жер қазғандар» (1928) повесінің де өзіндік мәні зор.Рас,бұл шығарманың кейбір көркемдік кемшіліктері жоқ емес.Бірақ мынадай ьбір өзекті мәселеге тоқталмасқа болмайды.Жұртқа аян,Сәкен коммунистік партияның советтік өмірді құру майданындағы жауынгер солдаты ,сонымен қатар қазақ совет әдебиетінің ең табанды ,ең өнімді қаламгері болды.

Совет елінде социолизм орнатуға болмайды деген троцкийлік теориясымақтан әр алғандар советтік мәдениет ,оның ішінде пролетарлық әдебиет тумайды,жасалмайды деген көзқарасты уағыздада.Ал біздің мәдениеті төмен ,пролетариаты аз қазақ елінде фабрика-завод жұмысшыларының өмірін суреттейтін шығарма керек емес,тіпті пролетариат бағытындағы әдебиетті жасауға болмайды деп даурыққандар аз болмады.Осы зиянды пікірді көркем сөз арқылы талқандауға кіріскендердің алдыңғы легінде Сәкен болып ,жұмысшылар өмірін әдебиеттің кестелі өрнегіне түсіру мақсатымен 1928 жылы «Жер қазғандарды»жазды.Сондықтан да автор бұл повестің кейіпкерлерін ерте уақыттан – ақ өндірісте істеп ,шахтаға түсіріп ,лирикалық шегіністердің де қисынын тауып ,шеберлік көрсетті.Жұмысшылар өмірінен жазылған шығармаларды еңбекші бұқара жатсынбай қабылдай алатындығын ,ол жайында еткен еңбектің еш болмайтындығын дәлелдеді.Сөйтіп теріс пікірге соққы бердіде өзінің қаламдастарына қара шаруа,батырақ тіршілігімен қатар суреттелуге ,насихатталуға тиістіә жұмысшылар өмірі барлығын ,өнеркәсіп саласына ақындық назар аудару қажеттігін көрсетті.

Троцкистердің зиянды теориясымен қатар, «Қазақта жұмысшы тобы болған жоқ» деген ұлтшылдардың көзқарасын әшкерелеу үшін жазылған «Жер қазғандар» повесіне Ақмола –Петропавл темір жолын салу кезіндегі құрылысшылардың өмірі арқау болды.

Ал енді оның мынау өзара жымдасқан ,қиюы,тетігі бір ,циклді прозасынан бір жосын әңгімесі – «Бандыны қуған Хамит» .

Сәкен детектив сынды дербес жанрдың тірі қозғалысын толық игергені айқын-ақ.Шынтуайтында «Бандыны қуған Хамит» 1927 жылғы проза түгілі,қазіргі проза үшін де нағыз олжа.Мұхтар Әуезовтың «Барымта», «Бүркітші» атты класикалық әңгімелеріндегі динамика ,дәуір мен адамның қабысқан деректі образындағыдай шеберлік мұнда бар.Хамиттің портретін Сәкен оның прототипінен айнытпай алғаны белгілі,бұл жігіт ақынның өзіне жиен болып келеді екен.Хамит ең әуелі әйгілі балуанның жерлесі болып шықты: «Ол Омбыда циркте өзінің жерлесі балуан Қажыұмқанның күресін көріп ,Мұқанмен жақындасқан еді».Жақсыдан-шарапат дейді,яғни әңгімедегі жас қазақ жігітінің идеалы күш атасы атанған Қажымұқан болғаны тағы тегін кетпейді.Онысы Хамитті алпысқа келгенде тым күшті жауының қанды шеңгелінен ,тікелей төнген ажал аранынан аман сақтап қалады.

Хамитті жазушы « бет-аузы бүркіттің бетіндей » дейді. Сәкенде ащы сатира мен юмордың аражігі білінбей қалатын тұсы бар. Ол ояздың атқару комитетінің нұсқаушысы Сәрсенбаевтың банды Кудрядан қатты қорыққан мезетін жеткізу.

Тегінде банды Кудряны да автор жек көрмейтін сияқты. Реализмнің құдірет-күшіне бағынып жазушы жағымсыз кейіпкерін әділетті бейнелейді. Кудря – қазаққа өте ұқсас орыс, бәлкім, Сәкеннің айтпағы да оның түбі қазақ екенін мегзеу болар. Кудря банды мен Хамиттің текетірес жекпе-жегін жазушы мейлінше кеңінен толғап, эпостық шабытпен тереңдеп, жеріне жеткізе асқан шеберлікпен суреттейді. Бір-біріне жолбарыстай атылып, көкжалдай таласып, қос мықтының бірін-бірі ала алмай, нағыз жыртқыштарша арпалысуын Сәкен ұзағынан толғайды. Ақыры Хамит банды Кудряны қашырды. Әңгіменің аяқталуы да тосын : тағы да қазақтың дүние жүзіне атағы шыққан балуанының культі мәртебеге ие болады. Сәкен әлемдегі кілең мықты балуандарды бас-басына атай келе : « Бәрін де Қажымұқан жығып жүрді-ау, - деді ішінен Хамит » .

Сөйтіп, әңгімеде жүрек жұтқан батырлық, ерлік һәм күш атасы Қажымұқанның образын асқақтату идеялары айқын. 1927 жылғы оқиғаны жазушы зор метафораға ұластырады. Бұл кез азамат соғысының қанды кезеңі.

Еркектің көбі қайтқан жоқ,

Жолдан кешу, жорықтан,- деп Сәкеннің өзі жырлаған бұлғақ заман болатын.

Оның « Омар » атты төрт параққа сиған әңгімесінде де реалистік прозаның ашық үлгісі жатыр. Кейіпкері Омар XX ғасыр басындағы қазақ қоғамының өзгере бастауының нышанын айғақтайды. Қазаққа жат, жаңа типтердің, заманын тазы болып шалуға даяр пысықай қулардың пайда болуының көрінісі. Көшпенділерге тән емес отырықшылық тіршілікке бейімделген, жаңа дүниеге әккіленген, епті Омар, ептілігі сол, өз қазағын, ағайыныналдап күн көруді, интриганы үйренуі.Мұхтар әуезовтың «Оқыған адамзат» әңгімесіндегі жағымсыз кейіпкердің бір түрі бұл Омар.

Сәкеннің әңгімесінде де титтей әсірелеу ,жалғандық жоқ,сан нюанс,сан қатпар астар бар.Оқырман өз көзімен көріп отырғандай әсерге бөлінеді. ( 4. 18-22 бб. )

Сәкентанушы ірі ғалымдардың бірі, академик Серік Қирабаевтың « Сәкен Сейфуллин » атты ( Алматы, « Жазушы », 1974 ) кітабының « Реалистік проза жолында » деген бөлімінде: « Сәкен тек жаңашыл ақын ғана емес, үлкен прозаик есебінде жас қазақ совет әдебиетінің қалыптасуына үлес қосты », - деп жазды . « Ақынның революциялық көзқарасын танытқан « Жұбату » - 1917 жылы жазылған. Горькийдің романтикалық әңгімелерінің әсері күшті осы әңгімеде дейді Сәкеннің өзі » .( 5. 18-19 бб. )

Оқу-ағарту мәселесі – Сәкен азаматтығының күре тамыры. « Енді жиырма жылдың ішінде қазақ өнерлі халықтардың қатарына кіруі керек. Қазаққа оқу бұрын бір мәртебе керек болса, енді мың мәрте керек. Оқусыз қазақтың болашақтағы күні қараң. » деген құнарлы ойды Сәкен Халық Комиссарлары кеңесінің төрағасы болып сайланған күннің ертеңінде, яғни 1922 жылы 21 қарашадағы « Зор міндет » деген мақаласында жазды. ( 6. 9-бет ).

XX ғасырдағы қазақ әдебиетінің негізін салушылардың бірі – Сәкен Сейфуллин аз ғана ғұмырында өлмейтін мол мұра қалдырды.

Қазақ әдебиетінің барлық жанрында тамаша туындылар берген жаңашыл жазушы қаламынан туған шығармалар халық өмірінің ең бір көкейтесті тақырыптарын қопара көрсетіп, жанды бейне, көркем образдар арқылы, терең идеялар айтып, эстетикалық игіліктер жасады.

Ұлттық әдебиетке төңкерістік мазмұн, жаңа форма, асқақ идея әкелген жазушы туындылары халқымыздың рухани қазынасын қорландыра түсті. ( 7. 80 –бет )

Қорыта айтқанда Сәкен өзінің балаларға арналған барлық шығармасымен жас өспірімдерге, ұландарға отанға деген сүйіспеншілікті және оны көздің қарашығындай қорғай білуді, халқына адал қызмет етуді үйретуге тырысты. Сонымен қатар өнер – білімге үйреніп, еңбек ету – адам баласы болашағының бақыты екенін түсіндіруге күш салды. Сәкен шығармаларының айқын идеясы балаларды, адмгершілік рухта тәрбиелеуді көздеді. ( 8. 179 бет )

Дәріс бойынша сұрақтар:

1. Қазақ кеңес балалар әдебиеті.

2. С.Сейфуллиннің «Бандыны қуған Хамит» әңгімесінің идеясы, тәрбиелік мәні.

№ 13дәріс.

Туған ұлтының тарихи тағдыры, мәдениеті, ұлттық әдебиетінің тарихы өзінің өмірбаянымен тамырласып, соның құбылысты көрінісіне айналған заманымыздың ұлы жазушысы, ғалымы, қоғам қайраткері Мұхтар Омарханұлы Әуезов 1897 жылы 15 қыркүйекте Семей уезіне қарасты Тобықты іші, Шыңғыс болысында дүниеге келген./3, 12 б./

9 жасында ауылдан кетіп, Семейдегі Қанаш деген қазіреттің медресесінде мұсылманша оқиды, кейін орыс мектебінде оқуын жалғастырады.Содан кейін «5 классный городской училищесін» бітіріп, семинарияға түседі.Семинарияны бітірген М.Әуезов Семейдегі губерниялық сотта, КАЗЦИК- те жұмыс істейді.Кейін оқуын САГУ, Ташкенттегі Ортаазиялық мемлекеттік университетте, кейін Ленинград мемлекеттік университетінде , славян аспирантурасында оқып жүріп, әдебиет тарихы және фольклор жайлы көп ізденеді.1931 жылы репрессияға ұшырайды./3, 45 б./

Жазушының тұңғыш жарық көрген тырнақалды туындысы «Адамдық негізі - әйел» (1917 ж.) деген публицистикасында автор әйел азаттығы туралы келелі мәселені кең қозғайды.Тақырыпты талдау мәнерінен, түрлі жайды топшылау, толғау машығынан оның өз ортасынан озғын білімімен мәдениеті саз береді./2, 45 б./

Әуезовтың пайымдауынша, әйелдің бас бостандығы, азаматтық құқы деген тек бір әйелдің жеке қара басы үшін ғана емес, сол әйелдің негіз болып отырған бүкіл адам қауымының тағдыр – тірішілігі үшін қажет.

Осы жылдың көктемінде идеялық – көркемдік жағынан әбден жетілдіріп, классикалық трагедияға айналған «Еңлік – Кебек» пьесасын жазады.М.Әуезов «Еңлік - Кебек» трагедиясынан кейін, Батыс Еуропа мен орыс драматургиясынан аударған сегіз пьесаны (В.Шекспирдің «Отеллосы» мен «Асауға тұсауын», К.Треневтың «Любовь Яроваясын», Н.Погодиннің «Ақсүйектерін», А.Кронның «Фолт офицерін») өз алдына қойғанда, осы жанрда отыз екі шығарма (драма, комедия, трагедия, киносценарий, опера либреттосын) жазған./3, 78 б./

Мұхтар Әуезов кейінгі жылдары бір топ әңгімелер жазды: «Қорғансыздың күні» (1921), «Қараш – қараш оқиғасы», «Іздер» (1932), «Білекке білек» (1933), «Үш күн» (1934), «Құм мен асқар» (1935), «Шатқалаң» (1935), «Бүркітші» (1937), «Асыл нәсілдер» (1947)./3, 80 б. /

Туған халқына мәңгілік мұра болғандай, ғасырлық туынды сыйлау тек қадау – қадау ұлылардың ғана үлесіне тиген.Солардың бірі – Мұхтар Әуезов.

«Абай жолы» - М.Әуезовтың бас кітабы.Бұл романның бірінші кітабы 1942 жылы, екінші кітабы 1947 жылы жарыққа шықты.

Мұхтар Әуезов балалар әдебиетін дамыту саласында да көп еңбек етті.Ол өзінің «Ертегілер» деген еңбегінде халықтық шығармалар ішінде балалар әдебиеті мұрасына қандай топтары жататыны жайында соның жігін ашып, саралап айтып берді.Балалар әдебиетінің арғы төркіні халықтық шығармалардан туатыны әңгіме етіледі.Хайуанаттар жайындағы ертегілер тобына ғылыми талдаулар жасай келіп, М.Әуезов: «...Хайуанат жайында бір алуаны – «Күшік пен мысық», «Қотыр торғай» сияқты кішкене жануарлар жайындағы ертегілер.Ақылсыз күшік, айлакер мысық, балаға жәндікті, әр кейіпті танытушы бірге баланың өз мінезіндей ойнақы күйде күлкілі, көңілді әңгімеленеді,»-дейді.

Мұқаңды қазақ балалар әдебиетінің бірінші зертеушісі деуімізге болады.Ол балалар әдебиетінің мұрасына қандай шығармалар енетінін айқындап айтып берумен қатар, «Әр жылдар ойлары» деген ғылыми еңбегінде жастар мен жасөспірімдердің оқитын кітаптары тобына жататын шығармаларды да атап көрсеткен: «Абайдың жас буынға арнап айтқан көптен – көп өлеңдерінің бәрі де жоғарыда біз айтқан бір жайға үлкен дәлелді бір куәлік береді.»

Қазақ балалар әдебиетінің ғылыми тұрғыда зерттелуіне зор көңіл бөлген М.Әуезов балаларға деп повесттер мен әңгімелер жазды.1926 жылы М.Әуезрв жазған «Сұр» деген повесть қазақ балларының аса қызығып оқитын, ең сүйікті кітаптарының бірі болды.М.Әуезов бұдан соң 1928 жылы аса көркем жазылған «Көксерек» атты әңгімесін жазып ұсынды./1, 58 б./

М.Әуезов өзінің аса шебер жазылған атақты «Көксерек» атты әңгімесінде, алдымен әралуан жабайы жыртқыш азулы аңдардың мекен ететін жерлерін суреттеуден бастайды.Енді оқиғаның композициясы мен сюжетіне келсек, оқиға ары қарай шапшаң дамиды.Яғни оқиғаның шапшаң дамуы тыңдаушыны қызықтырып, енді не болар деген ойға қалдырады.Жаңа ғана екі інді мекен еткен екі қасқырдың енді бір сәтте балаларын қоректендіру үшін қозы әкеліп жеп жатқаны суреттелген.Мұның өзі жоғарыда айтқанымыздай оқиғадан оқиғаның тууын байқатады.Автор жыртқыш аңдар мекенін қалай әсерлі суреттесе, олардың ашқарақ қомағайлығын одан да әрі әсерлендіре түскен.Яғни, қасқырлар тек қана қозыға емес, өрістегі бұзаулар, жылқыларға шабады.Сонымен «Көксерек» әңгімесі жыртқыш аңдар оқиғасына байланысты туғаны айқындала береді.

Әңгіме кейіпкері – кішкентай Құрмаш. Құрмаш Көксеректі қалай жақсы көріп, мәпелеп өсірсе де, ол безіп кетеді, қолға үйренбейді.Осы кезде оқушылар ойында бір сұрақ туындайды.Тек қана жақсылық жасаған Құрмашқа Көксерек тиіспесе деген.Яғни оқушылар Көксеректің алдағы тағдыры немен аяқталуына одан бетер қызыға береді.Бірақ бұл қызығу көпке созылмайды, зор өкінішпен, қайғымен жалғасып Құрмаштың трагедиялық өлімімен аяқталады./1, 56 б./

«Көксерек» әңгімесі жас өспірімдерге өмір танытарлық осындай оқиғаларды суреттеп берумен қатар, оларға қазақ халқының ана тіліндегі бай мұра мен оның сұлу да, өркем құрылысымен таныстырады, олардың ана тіліне деген сүйіспеншілігін арттырады.

М.Әуезовтың балалар әдебиетіне қосқан тағы бір зор үлесі - «Жетім» әңгімесі./2, 86 б./Бұл шығарма да оқушы назарын аударарлықтай әсерлі туынды.Яғни, бұл әңгімені оқып отырған оқушы шығарма желісіне үңіліп кетеді.10 жасар жетім Қасымның тағдыры оларды бейжай қалдырмайды.Яғни, оқушылар Қасым соңында бақытты өмір сүреді деген үмітпен әңгімені қызығып оқиды.Бірақ та бұл шығарма да трагедиямен аяқталады.Күн көрсетпеген туысқандарынан қашқан Қасым орманда жүрегі жарылып өледі./1, 66 б./

М.Әуезов осы шығармалары арқылы жас оқушыны тыңдатумен қатар, олардың ой – қиялының, өз пікірлерінің дамуына жол ашады.
Дәріс бойынша сұрақтар:

1. М.Әуезовтің өмірі мен жазушылық қызметі.

2. «Жетім» әңгімесі мен «Көксерек» повестерінің көркемдік-эстетикалық табиғаты.

№14 дәріс.

Қазіргі қазақ поэзиясының көрнекті өкілі, аудармашы, әдебиетші, балалар ақыны, Абай атындағы мемлекеттің сыйлықтың иегері, Қазақстан халық жазушысы Мұзафар Әлімбаевтың балалар поэзиясында орны ерекше. Ол кісі 1923 жылы Павлодар облысы Шарбақты ауданы Маралды селосында дүниеге келеді. Ұлы Отан Соғысына қатысқан. Армиядан оралған соң, С.М.Киров атындағы Қазақ университетін бітіреді. «Пионер» журналының бөлім бастығы, «Қазақ әдебиеті» газетінің бас редакторының орынбасары қызметін атқарып, КПСС мүшесі болған. Оның «Менің ойыншақтарым» (1953), «Орақ - олақ» 1962, «Шынықсаң шымыр боласың» (1969), «Балдаурен, шіркін, балалық» (1973), «Ақсерек те көксерек» (1977) , «Аспандағы әпке» (1982) , «Екі тақтай бір көпір» (1992) «Қоянның құлағы неге ұзын?» (1996), сияқты т.б. жинақтары кішкентай оқырмандардың сүйікті кітаптарына , ұстаздардың, тәрбиешілердің балалар тәрбиесінде, олардың ой- өрісін дамытудағы көмекшісіне айналды. 1984 жылы «Аспандағы әпке» жинағы үшін М. Әлімбаев Абай атындағы мемлекеттік сыйлық иегері атанды.

М. Әлімбаев жинақтарының оқырмандарын тез тауып, сүіктісіне айналуында, сөз жоқ, дарын мен ізденімпаздықтың нәтижесі, балалар психологиясымен жете таныс болуы жатыр. Бұл жөнінде автордың өзі : «Ақындықтың негізгі сыры, басты құпиясы, біздіңше, қиял ұшқырлығында, талант құдіреттілігінде... шын ақын өрнектеп ойлайды, өлеңмен толғайды. Шын ақынға қара сөзден гөрі өлең жақын»(1), -деп шынайы дарын иесінің ішкі жан дүниесін сипаттайды. Өзінің шығармашылық жолында М. Әлімбаев әрқашан «өрнектеп ойлап, өлеңмен толғайды». Ақын шығармашылығы жөнінде ақын- жазушыларымыз, әдебиетші ғалымдарымыз көптеген құнды пікірлер айтқан.

Белгілі әдебиетші – ғалым, сыншы, профессор Н.Ғабдуллин : «...М. Әлімбаев – қазақ балалар поэзиясының өркендеп дамуына үлкен еңбек сіңіріп келе жатыр. Ақынның балалар поэзиясының мазмұны мен түрін байытуға қосқан көп сапалық жаңалықтары, көркемдік үлгілері бар» (2), - деп ақынның балаларға арналған шығармаларын жоғары бағалаған.

Әрине, балалар ақыны болуы үшін, жоғарыда айтып өткеніміздей, бүлдіршіннің жан - дүниесін білуі қажет. Біліп, ұғып қана қоймай, ол білгенін өлеңмен өрнектей білу керектігі осы сәтте туындайды. Ақын өз ізденімпаздылығы мен еңбекқорлығын осы арада да танытады. М. Әлімбаевтың кішкентай оқырмандары оның кейіпкерлерінен өздерін таниды, себебі ақын кейіпкері «жанды», әр қырынан көрінеді. Ал, М. Әлімбаев өз кейіпкерлеріне «түсіністікпен қарап , олармен бірге қуанып, ренжиді де» (3) Кейде өзінің кішкене кейіпкерлерінің балалық қылықтарына суйсінеді, зілсіз мысқылмен қағытып қояды, әзілдеп қояды, енді бірде пәк бала көңілін жағымсыз мінездермен сақтандырады, адамдық қасиеттерге шақырады. Алайда ақын бүлдіршіндерді жақсы қасиеттерге шақырса да, жағымсыз қылықтан сақтандырса да, ол мақсаттарын құрғақ уағыз негізінде емес, жанды бейнелер арқылы танытады, оқырмандарына ой салады, қорытынды жасатады, ойландырады.

Автордың балаларға арналған өлеңдері қысқа болғанмен, белгілі сюжетке тартымды ойға, терең пікірге құрылған. Ақын балалардың қызығып та қуанып оқуын көбірек ойланады. Сондықтан да Мұзафар өмірдің кішкене көріністеріне үлкен мән беріп, түйінді ойлар айтуды өзіне зор мақсаи етіп қояды.

Ақынның әсіресе мектеп жасына дейінгі балдырғандар мен бастауыш мектеп оқушыларына арнап жазған өлеңдері тым қызық, өте әсерлі. Оны үлкен кісілер де сүйсініп оқып, балалық шақтарын еске түсіреді. Ақын «Кім ұтылды, кім ұтты...» өлеңінде тау асып ойнап кеткен үш баланың қарны ашып, қолдарында қалған екі алманы бөлісе алмай жатқандарын сөз еткен, Екі алманы үшке бөлісе алмай таласып, керілдесіп жатқан екі жолдасына үндемей тұрған үшінші бала былай дейді:

Қиын емес бұл мүлдем, Сен бер маған жартысын

Теп- тең етіп бөлейік. Екеуі оған көніпті,

Екеуін ал бір- бірден . Жарты-жарты бөлікті

Мен- ақ соған көнейін, Басу айтқан балаға

Не керек сол айтысып. Өз қолынан беріпті.

Сен бер маған жартысын Кім ұтылды, кім ұтты?

Не керек сол тартысып Кім ұқпады,кім ұқты?

«Әріптер сыры» өлеңінін мамандық таңдауға жол ашатын сыр сипаты бар.

«А» - Алтай бала дәрігер,

Аурудан сақтар ол мені,

« Ә» - Әнуар өнер біледі.

Әдемі етік тігеді

«Б» - Бауыржан сақшы- жауынгер

Батыр деп сүйген қауым ел

«В»- Володя мастер мен дейді

Вагондарды жөндейді.

«Г» - Гүлжамиля бақшашы,

Гүлге толған бақшасы.

«Ғ» - Ғажап бояу жағады.

Ғали сурет салады.

Мұндағы әр әріптің түрлі мамандықты таңдайтындай мазмұнға құрылған, және 1сынып оқушыларының жаттау айтуына ыңғайлы. 36 әріпті тугел танып шыққан 1- сынып оқушылары ата –аналар жиналысы кезінде мектеп сахнасына шығып, бірі «а»,екіншісі «б» үшіншісі «ә» болып рольдесіп, жатқа айтып шықса, жарты жылдық оқудың білім қорытындысы болып, ата - ананы зор қуанышқа бөлер еді. Педагогтардың ақын- жазушыларға қояр- тілек, талаптары шығармаларының тәрбиелік мәні басым болумен қатар, білімділік мазмұнға құрылуын тілейді. Оқушылардың сөздік қорын байытатын талғам, ойлы, парасатты көркем сөздер болуын талап етеді. Өлеңдерді тез жаттап айтуына икемді боп тұруын жақтайды

Сөзіміз жалаң болмас үшін ақынның еңбекке шақырған бір – екі өлеңін мысалға келтіріп өтейік:

Ара тыңбайды

Ұшып зырлайды,

Шарлап қырларды,

Шырын жинайды.

Гүлдер өсірсең,

Балың сыйлайды.

«Сыйға - сый» өлеңінде М. Әлімбаев аранын күнделікті зырлап ұшып, тыным таппай , еңбектенген тірлігімен бүлдіршіндерді таныстыра отырып, оларды да ара құсап тынбай еңбектенуге шақырады. Сөйтіп, «еңбек етсең ерінбей, тояды қарнын тіленбей» деген ұлы Абай афоризміне жақын ой түйеді. Бүлдіршіндерге бал жегің келсе, гүл өсіріп, айналанды көгаландыр деген ой тастайды. Балалар не нәрсені де нақты, конкретті түрде түсінеді, ақын сондықтан да оқырмандырына гүлзарларды көбейту идеясын ұсынады. Ақын ойын жинақы әрі өте ұтымды берген, өз орнын таппаған басы артық сөз жоқ.

Оқырманның көз алдына төңіректі шарлап, гүлден – гүлге қонып, шырын жинаған еңбекқор жәндік, жайқалған көк майса елестейді. Бейне бір сол араның ызыңын естігендей боласың. Н. Севостьянова өз мақаласында : «Егер сіздер М. Әлімбаев өлеңдерін мұқият оқысаңыздар, онда , әрине, олардың балалар салған суреттерге ұқсайтындығын, солар сияқты көркем, бейнелі түрлі- түсті екндігін көресіздер», - дейді (5).

Жоғарыда келтірілген өлеңдерінде мүмкіндігінше ашық дауыстыларды қолданады. Мұның себебін ақын: «..олақ ақындар бұл талаппен санаса бермейді, дауыссыз дыбыстарды қаптатып, өлеңді оқыған кіп- кішкентай баланы былдырлатып, тұтқыртып әуреге салады»(1), - дейді. Жоғарыдағы өлең балалар өлеңіне қойылатын осы талаппен де ұштасып жатыр. Демек өлең сөздерінің дыбыстық, буындық жағынан дұрыс үйлесім табуы, оның бүлдіршіннің тіліне орамды, жүрегіне жылы тиюіне әсер етеді. 3- 4 тармақтардағы ш дыбысының сәйкесігі де өлеңге ойнақылық, көркемдік дарытып тұр.

«Сыйға сый» өлеңі небәрі алты тармақтан құралған. Әр тармақ бес буынды болып келеді. Алғашқы төрт тармақ пен соңғы тармақ өзара ұйқасады да, бесінші тармақ қалыс қалады. Мұның себебі, ақын бақылауынша, «бірыңғай үйлесімдер жас бөбекті жалықтырып жібереді, жаттауға бөгет жасайды»(1)., және айта кететін бір жайт, қалыс қалған жол белгілі бір мағыналық жүк көтереді. Демек, оқырманды еңбек етуге шақырады.

Өлең көлемінің шағындығы тағы да, балалар поэзиясының шарттарынан келіп туады. Өйткені бүлдіршіндер зейіні өте құбылмалы. Сол себепті ұзын- сонар баяндауларға қарағанда, олар ойнақы да қызғылықты, шағын да көркем өлеңдерді тыңдауды ұнатады.

Еңбек тақырыбына арналған тағы бір шағын өлеңді мысалға келтіре кетсек:

Кіп – кішкентай күрекпін,

Күнде саған керекпін.

Күре қарын ауланың,

Қопсыт түбін теректің..

Еңбек сүйгіш күрекпін,

Елгезекке керекпін (4).

«Күректің жыры» өлеңі еңбек сүйгіш күректің монологы түрінде жазылған шағын өлең. Автор күрекке жан бітіре суреттей отырып, оны үнемі тынымсыз еңбек үстінде көрсетеді.Күрекше баланы қол қусырып отырмай, ауланың қарын күреп, теректің түбін қопсытуға шақырады. Өзінің еңбек сүйгіш, елгезек балалармен ған дос екендігін айтады. Аталмыш өлеңі арқылы ақын бүлдіршіндерді шама – шарқынша еңбектенуге үндейді. Күректің кіп – кішкентай болуы оның бүлдіршіндерге арналғанын меңзейді.

Өлең небәрі алты жолдан тұрады. Әр тармақ жеті буыннан құрлған. Өлең ұйқасына келсек, ол егіз ұйқаспен жазылған. Бұл жөнінде қаламгердің өзі : «Бала өлеңінінң ұйқастары бір – біріне таяу орналасқаны құлаққа жағымды. Меніңше, кішкентайлар егіз ұйқасты өлеңді тез жаттайды» (1). Демек, қаламгер саналы түрде өз өлеңінде егіз ұйқасты қолданады.

«Балалар өлеңінің әр шумағы, тіпті егіз- қос жолына бір – бір сурет салынғандай болғаны – оның көркемдік құндылығына айғақ»(1), - деген ұстанымын ақын «Күректің жыры» өлеңінде қолданған.

Өлеңдегі дыбыстық қайталаулар - аллитерация (к, қ дыбыстарының тармақ басында, аралығында қайталанып келуі) ассонанс ( е дыбыстарының сәйкесігі) өлеңге әуенділік сыйлап тұр. Мұндай дыбыстық қайталаулар өлеңнің тез жатталуына өз септігін тигізеді.

«Еңбектен асқан есті ұстаз жоқ» деп М. Әлімбаевтың өзі айтпақшы, еңбек адамды ширатады, өмірге дағдыландырады, жалқаулық, жатыпішерлік, еріншектік тәрізді мінездегі міндерден ада етеді, адамгершілікке, адалдыққа еңбексүйгіштікке баулиды.

Қорыта келгенде, М. Әлімбаевтың еңбек тақырыбындағы өлеңдері бүлдіршіндерді игі қасиеттерге тәрбиелеудегі бірден – бір құнды құрал.