«МӘліметтерді талдау және экономиканы болжау» ПӘнінің ОҚУ-Әдістемелік кешені

• 
  Құбылыс динамикасының аналитикалық көрсеткіштерге әсері
  
• 
  Негізгі бес есеп
  

Модельді құру үшін объект және оның барлық сипаттамалары алдын-ала зерттеледі, тәжірибелік және теориялық тлдау жүргізіледі, нәтижелер салыстырылад, модлдеу әдістерінің мазмұны құрылады.

Математикалық модель зерттелетін құбылыстың өзара байланыстары мен негізгі заңдылықтарын математикалық өрнектер түрінде жазу. Яяяегер экономикалық жүйе оқылатын болса, онда ЭММ туралы түсінік туады. ЭММ ғылыми-техникалық прогрестің негізгі құраушысы? ЭММ құру дегеніміз нақты әрекеттерді жүзеге асыру, ол шартты түрде үлгі этапқа бөлінеді.

Модель – алгоритм – программа. Осы үштіктің тұақты түрде жетілдіріп және енгізілуі қазіргі заманғы ақпараттың моделдеуші жүйелердің – методологиялық императиві. Олардың орындалуы қажеттіс жоғарғы технологиялық бәсекелестікке қабілетті және әртүрліматериалдық, интеллектуалдық өнім алуға көмектеседі.

Мақсаттық тағайындалуы бойынша ЭММ теориясының аналитикалық, яғни құбылыстардың жалпы қасиеті және заңдылықтарын зерттеуде қолданылатын және қолданбалы, нақты экономикалық есептерді шешуге қолданатын (Экономикалық талдау моделдері, болжау, басқару). Осыған сәйкес математикалық моделдер функционалды моделдер көбінесе экономикалық реттеуде қолданылады, мысалы ақша-тауар қатынасындағы тұтынушылар тәртібі. Нормативті моделдер – экономиканы түрлендіруде қолданатын экономикалық процестті реттеу және басқару моделдері. Байланыстар сипатына сәйкес қатаң детриминалды, кездейсоқ және анықтамаған болып бөлінеді. Уақыт факторына сәйкес ЭММ статистикалық және динамикалық болып бөлінеді. Экономикалық процесстер моделдері математикалық тәуелділіктерге байланысты кең ауқымды соған қарай ашық және жабық агрегатталған (макромодель), кеңістікке және нүктеге деталдалған (микромодель). Жалпы ЭММ жүктелуін қарастырсақ, онда оннан аса белгісі бар (1 сурет). Г.Нейлор монографиясындағы ЭММ жіктелуі.

Сурет 1- Т. Нейлор бойынша жіктелуі.

СП айнымалыларына сызықтық теңсіздіктер түрінде шектеулер қойылғанда сызықтық функцияның экстремум мәндерін табуға арналған әдіс. Мұндай есептердің мағынасы зеріттелетін өндірістік процесстердің мүмкін варианттары жиынынан ең жақсысын немесе аптимал мәнін табу. Бұл әдістерде жоспардың тиімділігін көрсететін көрсеткіш аптималдылық критериі деп аталады. Мысалы оларға: табыс, пайда, ұлттық өнім, өндіріс тиімділігі жатады.

Мұндай кезде аптималдылық критериі максимал болуы тиіс. Егер аптималдылық көрсеткіштеріне өзіндік құн, капитал салу немесе еңбек өнімі алынса, онда аптимал критериінің мәні минимум болуы тиіс.

Тиімді жоспар таңдалатын көптеген варианттар шектелген (қор, шикізат қорлар, жұмысшы күші, құрал жабдық саны т.б). Сондықтан әрбір қарастырылған жоспар берілген шектеулерді қанағаттандыратын мүмкін жоспарлар болуы тиіс. Оптималдылық көрсеткіші z х-жоспарының функциясы. Соған сәйкес оптимал жоспарды табу функциясының экстремум мәнін табатын математикалық есепке келтіріледі.

Экстремумды өндірістік есептерді шешуші үш сатыдан тұрады:

ЭММ құру.

Математикалық бір әдісті қолданып оптимал шешімді табу.

Халық шүаруашылығына тәжрбие жүзінде енгізу.

Математикалық модельді құру зерттелетін процесстің мағынасын сипаттайтын схема түрінде келтіру.