Сөзжүмбақ «Ж АЗ»

Сөзжүмбақ «Ж АЗ»
Көлденеңінен:
2. Летний месяц.
6
. Цвет.
7. Цвет.
8
. Летний месяц.
11. Летний месяц.
13. Бабочка.
14. Солнце.
15. Лето.
Тіпнен:
1. Цветок.
3. Жарко.
4. Выходной, отдых.
5. Рыба.
9. Птенец.
10. Река.
12. Трава.
159

С өзж ұм бақ «КӨКТЕМ»
Көлденеңін ен:
1. Тепло.
3. Весенний месяц.
5. Весенний месяц.
7. Цветок.
9. Весна.
13. Цвет весны.
15. Лето.
Тхгшен:
1. Дождь.
2. Весенний месяц.
4. Птица.
6
. Песня.
8
. Трава.
160

Сөзжүмбақ «КҮЗ»
Көлденеңінен:
3. Осенний месяц.
4. Осенний месяц.
6
. Лист.
8
. Овощи.
11. Урок.
Тігінен:
1. Осенний месяц.
2. Школа.
5. Цвет осени.
7. Много.
8
. Осень.
9. Класс.
10. Доска.
12. Мел.
11-136

С өзж үм бақ « ҚЫС »
Көлденеңінен:
1. Каток.
3. Лед.
5. Зимний месяц.
7. Зима.
9. Зимний месяц.
13. Сани.
15. Цвет зимы.
Тігхнен:
1. Снег.
2. Лыжи.
4. Мороз.
5. Узор.
7. Шуба.
9. Зимний месяц.
10. Снеговик
13. Холод, холодно.
162

10.2. Г р а м м ати к а н ы тіл д ің б а с қ а сал а л ар ы м е н
б ай л а н ы с ты р а оқы ту
Қазаң тілін оңыту лексика, фонетика, морфология, 
синтаксис салаларының байланысына негізделуі қажет. 
Тіл салаларының байланысын тілді оңыту кезінде үтым- 
ды пайдалану тілді окы тудағы негізгі м ақсатқа жету 
үшін аса ңажет. Негізгі мақсат - оңушының адамдар- 
мен қарым-қатынаста болуы, ңазаңш а өз ойын басңаға 
жеткізе отырып, оның айтңандарына түсіне біліп жауап 
қай тар у . Г р ам м ати кал ы к м атери алдарды ң барлы ғы
оңушы тілін дамытуға арналған. Өйткені грамматика- 
ның көрсеткішін оқыту үш ін оның созге жалғауын айту 
керек. Ал ол сөздің мағынасымен, дыбыстык күрамы-
мен байланысты.
Қазақ тілін баска үлт мектептерінде оқытқанда пона- 
ралық байланыстың мөні зор. Оның ішінде тіл мен әде- 
биетті оқытудың байланысы ерекше орын алады. Мәтінді 
оқытудың грамматикамен байланысты түрі — түсіндір- 
мелі оқу. Түсіндірмелі оқуда оқушыға мөтін белгілі грам­
матикалык 
корсеткіштерді түсіндіру, табу мақсаттары да
ңойылады. Бүл оқушының тілдің грамматикалык корсет- 
кіштерін тануга, олардың тілдегі қолданысын байқауға 
жаттықтырады. Тілдік материал дың байланысын оқушы 
қолданыста меңгеруі керек.
10.3. М орф ологияны оқы ту. Қ а за ң тіл ін ің
гр а м м а т и к а л ы к к а т е го р и я л а р ы н оқы ту
Т іл д ің гр а м м а т и к а л ы к к а те го р и я л а р ы н ы ң қы з- 
метінсіз қазақ тілінде сойлеуге, сойлегенді түсінуге үйре- 
ту мүмкін емес. Басқа үлт оңушыларына қиын тақырып- 
тардьщ бірі - төуелдік ж алгауды қосу, ойткені орыс 
тілінде төуелдік ж алғау деген үғым ж оқ. Мүғалім то- 
уелдік жалгауының жасалу жолын корсетеді. Тоуелдік 
жалғаулары бірінші, екінші жоне үшінші ж ақта болініп 
жекеше, копше түлгада айтылады. Мүғалім оқушыларға
163

ж алғау туралы мөліметті бірнеше кезеңге бөліп түсінді- 
реді: егер түбірдің соңғы ды бы сы дауы сты ды бы сқа 
аяңталса, бірінші ж ақта ж уан түбірлі сөзге де, ж іңіш ке 
түбірлі сөзге де -м, екінш і ж ақта ж ай түріыде -ң, екінш і 
ж ақты ң сыпайы түрінде ж іңіш ке түбірлі сөзге -ңіз, ж уан 
түбірлі сөзге -ңыз, үшінші ж ақта ж іңіш ке түбірлі сөзге -сі 
ж алғаулары қосылатындығын м аш ы қты ң түрде түсін- 
діріп, оқулыңтағы жаттығулар жөне тапсырмалармен бе- 
кіту ңажет.
М ақсат: орыс тілді оқуш ы лар төуелдік ж алғауларды
өзара сөйлесуде ңолдана білу к ер ек. М ы салы : м енің 
атым - Антон, жасым он екіде. Ал апамны ң аты - Люд­
мила Петровна, қары ндасы мны ң аты - А лима. Келесі 
кезеңде егер түбірдің соңғы дыбысы дауыссыз дыбысқа 
ая қ тал са , бірінш і ж аң та ж уан түбірлі сөзге -ым, жі* 
ң іш ке түбірлі сөзге -ім , ек ін ш і ж а қ т ы ң ж ай түрінде 
ж уан түбірлі сөзге -ың, ж іңіш ке түбірлі сөзге -ің, екінш і 
ж а қ т ы ң сы п ай ы түрін де ж у ан тү б ір л і сөзге -ы ң ы з, 
ж ің іш ке түбірлі сөзге -іңіз, үш інш і ж ақта ж уан түбірлі 
сөзге -ы, ж іңіш ке түбірлі сөзге -і, ж алғаулары ж алғана- 
тындығы мысалдардың көмегімен түсіндірі ле д і. Осы ке- 
зеңде мүғалім өр түрлі тірек-сызба жөне кестелерді қол- 
данады. Мүғалім сүраң-жауап арқы лы оқуш ылардың 
ауы зш а сөйлеу тілін дамы туда төуелдік ж алғауы бар 
сөздерді қолдануға бейімдейді ( Сенің аты ң кім? Отба- 
сында неше адам бар? А паңны ң аты кім? Кітабыңның 
бірінш і бетін аш тың ба?). Содан кейін мүғалім оқушы- 
ларды дыбыстар арасындағы өзгерісті сөйлеу тілінде кол- 
дана білуге ж аттыңтырады. Түбір сөздің соңғы дыбысы 
қатаң к, қ , п дыбыстарына аяқталы п, оған қоеылатын 
қосымш аның басқы дыбысы дауысты болса, түбірдің со- 
ңындағы ңатаң дыбыс үяңдап г, ғ, б дыбыстарына айнала- 
ды. Мысал: доп - добы, ж үрек - ж үрегі, ораң - орағы, 
көйлек — көйлегі. 
Шпт
Қатаң дыбыстың үяңдау жолын өрбір сөз, сөйлем тал- 
даған сайын қайталап еске салып отырғанда ғана басқа 
үлт оңуш ылары бүл қосымш аларды үнемі дүрыс қолда- 
нуына дүрыс өсер етеді. Ол үш ін м үғалім өр сабақта 
сөздің түбірін, ңосымшасын табуды оқушыдан талап етуі
164

қажетч Өйткені сөздің түбірін айыра алмаитын оқушы 
ңосымшасын да, яғни ңазақ тілі негізгі заңы ны ң бірі 
үндестік заңын игере алмайды. Мүғалім төуелдік жал- 
ғауының ерекш елігін, оның мөнін, сөйлемдегі атқара- 
тын қы зметін оңуш ылардың өздеріне мысал келтіртіп 
түсіндіреді және аударма кезінде төуелдік ж алғауы бар 
қ а за қ тіл ін ің сөзі екі орыс тілді сөзбен аудары лады . 
Мысалы: дөптерім - моя тетрадь, дөптерің - твоя тетрадь, 
дөптері — его тетрадь, дөптеріміз — наш а тетрадь. Тө- 
уелдік ж алғаулы создің сойлем іш інде қолданы луы н 
аж ы рату үш ін оқулы ңта әр түрлі маңсатта жаттығулар, 
мәтін д ер тапсырмалар орын дал ады. Оқушы лар төу е лдік 
ж алғауды ң аны ңтамасы н ж аттап алмай, мағы насы на 
түсініп, сөздің түлғалары н аж ы рата білсе м үғалімнің
мақсаты орындалды деп саналады.
Орыс мектебіндегі оңушыларға кімдікі? деген сүраңңа 
жауап беретін создерге -нікі, -дікі, -тікі жүрнақтары жал- 
ғанып барып төуелдік мағынаны білдіретін аныңтама 
түсіндіріледі. Мүғалім бастауыш сыньшта өткен ңатаң, 
үяң, үнді дауыссыз дыбыстарды қайталатып, фонетика* 
лың жаттығулар арқылы дыбыс үндестігі туралы оқушы- 
лардың естеріне түсіреді. Осы кезде әр түрлі корнекілік:
"фонетикалық комертон" дыбыс философиясы қолданы- 
лады. Содан кейін, егер түбір создің соңғы дыбысы үнді 
дыбыстарға аяқталса, түбірден соң -дікі жүрнағы жалға-
нады. Мысалы: көйлек Анардікі.
Егер түбір создің соңғы дыбысы дауысты дыбысңа аяк
талса, түбірден соң -нікі жүрнағы ж алғанады. Мысалы:
орамал А ли м ан ікі.
Бүл жерде мүғалім -нікі, -дікі, -тікі жүрнаңтарының
жуан буынды варианты жок екендігін оқушылардың на- 
зарына салады және аударма кезінде орыс тілінде чей? 
чья? чье? чьи? деген сүрақтарға жауап береді: платье Ана­
ры , п латок А лим ы . Төуелдік ж алғауларды сөйлемде 
дүрыс қолдануға дагдыландыру үшін мүғалім сабақта өр 
түрлі жаттыгуларды қолдануы қаж ет. Ж аттығулар ди 
дактиканы ң жеңілден ауырға деген принципі бойынша 
ж үргізілуі тиіс. Төуелдік түлғадагы сөздерді келесі үлгі
бойынша дағдыландыруға болады:
166

~ мәтіндегі сөздерден тәуелдік жалғауы бар сөздерді табу;
-
оқулы қтағы ж атты ғулар, үлестірм елік қағаздар, 
кестелер пайдалану;
~ тәуелдік ж алғауы ны ң орнына көп нүкте қою неме­
се тәуелдік ж алғауы ны ң түрлі нүсңалары беріліп тиісті- 
сін таңдап іске қосу;
~ тҮРлі сөздерге керекті төуелді ж алғауы н оңушылар- 
дың өздеріне қосңызу;
~ тәуелдік ж алғауы бар сөйлем ңүрастырту, т.б.
Ж аттығулар ж еке сөз ретінде емес, сөз тіркесі, сөйлем 
ретінде болуы тиіс.
Көптік ж алғау үғымын түсіндіру жолдары
Қазаң тілінде зат есім көпше түрде де, жекеш е түрде 
де қолданылады. Зат есімнің көптік мағынасы жекеш е 
түрдегі сөзге көптік ж алғауы ж алғануы арқы лы жаса- 
лад ы . Қазаң тілі ж алғамалы тіл болғандықтан, бір сөзге 
бірнеше ж алғау ж алғанады . Көптік ж алғауы ны ң алты 
дыбыстық нүсқасы бар, ол үндестік заңына байланыс­
ты. Орыс тілінде буын үндесуі ж оқ. Сондықтан белгілі 
сөзге көптік ж алғауды ң қайсысын ж алғау керек екенін 
аж ырату орыс мектебі оқу ш ылары үшін үлкен қиы нды қ 
келтіреді. Б ірінш і сабаңтан бастап оқуш ылар түрыңдар, 
отырыңдар, свлеметсіздер ме деген сөздерді естіп, ма- 
ғынасын сезу арңы лы түсінеді. Содан кейінгі сабаңтар* 
да кімдер? нелер? деген сүрақтармен танысып, оның ба- 
ламасы орыс тілінде ж оқ екенін түсінеді. Көптік жалға- 
уын сөзге дүрыс ж алғауда кесте ңолдану тиімді нөтиже 
береді. Ол кесте ж алғы з көптік ж алғауына арналған са- 
б ақта емес, содан к ей ін де қолдан ы лу к ер ек. Қ азаң
тілінде зат есім көпше түрде де, жекеш е түрде де қолда- 
нылады. Зат есімнің көптік мағынасы ж екеш е түрдегі 
түбір сөзге көптік ж алғауы ж алғану арқылы жасалады. 
Сан есім тіркескен зат есімге көптік ж алғауы қолдан- 
байды. Орыс тіл ін д е ондай ж ағдай да зат есім көпш е 
түрде қолданыла береді. Мысалы: екі банк - два банка, 
ҮШ оқуш ы —
три ученика. Оқушы ана тіліндегі заңды-
166

лықты қазақш а сөйлеуде де қолдануы мумкін, сондың- 
тан мүндай қатенің болмауы үш ін оны оқушыға үнемі
айтып отыруы қ аж ет.
Ж оғарыда айтылғандай, көптік жалғауын үйреткен-
д е
әр түрлі кесте ңолдану жаңсы нөтиже береді, соны-
• 
Ш
мөн ңз.тэ.р өр түрлі машықтың жүмыстар өткізіп отыруын 
мүғалім епщашан үмытпау керек. Ол суретпен жүмыс, 
мәтін, мақал-мәтелдерді пайдалану, қорш аған ортада 
пайдаланатын сөздерді жекеше жөне көпше түрінде айт- 
қы зу. М ысалы, осы тақы ры п қа байланысты ж атты ғу
жүмысының түрлері:
Құстар
вгзЗ
I
Ш
Берілген жалғауларға керекті сөздерді тауып жаз
сынып
жұмыс
кілт
тас
орындық
үйрек
ұштауыш
мүк
сызғыш
жапырақ
есік
бүршік
167

Ж ік тік ж алғауы қазаң тілінде қиы н ңосымшаларға
ңолданылуы
бөрімен бірден таныстыруға болм айды : оңу ш ыга ж еңіл
ж алаң сөйлемдерден бастап тілді үйрету кең тараған.
Қ азаң тілінде ж ік тік ж алғауы кім? қандай? нешінші?
деген сүраңтарға ж ауап беретін сөздерге ңосылады деп 
мысалдар келтіруге болады:
Ж екеш е
Көпше
Мен ж үйрікпін 
Б із ж үйрікпіз
Сен ж үйріксің 
Сендер ж үйріксіңдер
Сіз ж үйріксіз 
Сіздер ж үйріксіздер
Ол ж үй рік 
Олар ж үйрік
Мен алты нш ы мы н 
Б із алты нш ы мыз
Сен алты нш ы сы ң 
Сендер алты нш ы сы |Я|
Сіз алты нш ы сы з 
Сіздер алтынш ысыздар
Ол алты нш ы
Олап алты нш ы
Зат есімнщ ж іктелуін түрліш е оқытуга болады: бірақ 
жалғаудың өзін ж еке жаттатудың ңажеті ж о қ . Зат есімнің
ж іктелуін ж атты қты руда всім баяндауышты сөйлөмнің 
түрі бірге озгертіледі. Осындай ж атты ғу ж үм ы стары
бірінш і сыныптан бастап ж үргізіледі: мен оңыдым, ол 
келді, біз оңушымыз. Ж ік тік жалғауды ңолдану дағды-
қалыптастыруда сүраң-жауап
тақы рьгака
түрлі жүмыстар ж үргізу
Т ілдің гр ам м ати к ал ы қ к атего р и ял ар ы сойлем дегі
ш
*
Ш Л
:
—-
-
байланысын
Септік категориясы н оқы ту
Септік ж алғау ңазақ тіліндегі грамматикалы ң кате­
гория ларды ң іш індегі ең бір м аңы зды лары на ж атады . 
Қ азаң тілінің септік ж алғаулары орыс тіліндегі септік 
ж алгаулары ндай оте күрделі деп айтуға болмайды. Орыс

жүктеу/скачать 11,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: