Үстеу – қай сөйлем мүшесі, белгіле

А) Толықтауыш. В) Анықтауыш.С) Пысықтауыш.D) Баяндауыш.Е) Бастауыш.

Баяндауыш.

 5.  Үстеудің қызметін анықта     Ала жаздай не бітірдің, қарағым?

 А) Толықтауыш.  В) Мезгіл пысықтауыш.  С) Пысықтауыш.  D) Қимыл-сын пысықтауыш.

 6.  Үстеу болатын сөз – сөйлемнің қай мүшесі, анықта.  Ала жаздай үй салумен болды. А)  Бастауыш. В) Баяндауыш. С) Анықтауыш.

D) Толықтауыш. Е) Пысықтауыш.

А) Күні бойы. В) Таң сәріде. С) Күні бүгін. D) Құр босқа. Е) Келе сала.

 8.   Мөлшер үстеуді тап.

  А) Едәуір өсіпті. В) Әрі – бері жүрді. С) Күні – түні оқиды. D) Әдейі барады.

  Е)  Бекерге айтқансың.

9. Себеп-салдар үстеуді тап.

  А) Онша жараспайды.  В) Таңертең барады.  С) Төмен түсті.  D) Босқа әуре болма.    

 10.   Күшейткіш үстеуді көрсет.

     А) Әдейлеп шақырды.   В) Амалсыздан келіп отыр. С) Мүлдем білмейді.

     D) Шалқасынан құлады.  Е) Балаша мәз болды.    

 11.  Мекен үстеуді тап.  А)  Бүгін кетеді.  В) Жоғары тартты. С) Тез келді. D) Тым биік. Е) Жорта айтты.

 12.   Үстеуден жасалып тұрған туынды  үстеуді тап.

   А)  Ілгері.  В) Осыншалық..  С)  Шалқасынан.  D) Бұрын.  Е) Бұлбұлша. 

 

1 - жаттығу.   Көркем  әдебиеттерден алынған мысалдардан үстеулерді тауып,қай түріне жататынын анықтаңдар.

1.   Ерте ояндым, жете алмадым. (Абай).

2.   Әлібек амалсыздан тоқтады.  (Ғ.Мұстафин).

3.   Оның еміс- еміс білетіндері – қызыл балықтар ғана.  (Ғ.Сланов).

4.   Әубәкір оны жүр - жүрлеп сүйрей бастады. (Ғ.Мұстафин).

5.   Сен бүгін сонда барып қон да, ертең осында қайтып кел. (С.Мұқанов).

6.   Амантай алда, Асқар кейінірек келе жатыр.  (С.Мұқанов).

7.   Мынау тіпті ұнамсыз екен. (Ғ.Мұстафин).

8.   Сенің басыңа күн туып қалғанын біз бірден – ақ сездік. (Ғ.Сланов).

9.   Ботагөз көрпесін кеудесіне шейін ғана жамылып , беті ашық, шалқасынан ұйықтап жатыр екен.  (С.Мұқанов).

10.   Бұрышта шоқшиып жүресінен отырған бір адам көзіне елестей кетті. (С.Мұқанов).

 

2 – жаттығу.    Мақал – мәтелдер мен тұрақты сөз тіркестерінің мәнін түсіндіріңдер және құрамындағы үстеудің түрін ажыратыңдар

1.   Атаңа не қылсаң, алдыңа сол келер.

2.   Етігің тар болса, дүниенің кеңдігінен не пайда.

3.   Ілгері басқан жасты кері қайтқан кейін тартады.

4.   Темір кессең, қысқа кес – ұзартуың оңай;

      Ағаш кессең, ұзын кес – қысқартуың оңай.

5.   Бұрынғының кісісі – бүгінгінің кішісі.

6.   Жылы – жылы сөйлесе, жылан іннен шығады.

7.   Ақсақ қой түстен кейін маңырайды.

8.   Арық айтып, семіз шық..

9.   Асығы алшысынан түсу.

Қайырлы таң....Менің атым Берік....Жасым жиырмада.....Менің жолдасым Әлия он сегізде....Сен нешедесің.......Әке-шешең қаншада.....Олар құрдас.....

Мен «Алатау » шағын ауданында тұрамын.....ал сен.....

Жаттығу.Төмендегі сөздер арқылы шағын әңгіме құрастырыңдар.

Орман, күз, ғажап,жапырактар, серуендеу,мен, көрініс, табиғат,кілем.

Үтік жайындағы мәлімет XVII ғасырдағы әдебиетте кездеседі. Өткен ғасырдың аяғында үтіктің неше түрі ойлап шығарылды:газбен, көмірмен, спиртпен, бумен, керосинмен тағы басқалармен қыздырылатын үтіктер. Бірақ нағыз прогрестік нәтижесі электр үтігінің шығуы болды.

Ине бұдан он мың жыл бұрын пайда болған. Ине ағаштан, сүйектен, қоладан, содан соң темірден жасалған. Ал бай адамдар күмістен жасатқан. Болаттан істелген тұңғыш инені Еуропаға арабтар әкелген.

XVI ғасырда Францияда сым созатын машина ойлап табу ине,

түйреуіш жасау ісіне үлкен жаңалық енгізді. Қазір ине химиялық

құрамы күрделі, сапалы болаттан жасалады.
Жаттығу.Асты сызылған сөйлемге синтаксистық талдау жасаңыз.

Қайшы

Қайшы алғашқыда біздің заманымызға дейінгі бір жарым мыңыншы жылдары ойлап шығарылды. Тігіншілер пайдаларатын қайшы біздің замарымыздың 300-ші жылдары Ежелгі Римде пайда болған.

Ал VIII ғасырда бір қолөнерші екі кескіш темірді білікпен қосу әдісін тапқан, содан барып қазіргі бәріміз білетін қайшы пайда болған.
Төмендегі суреттің сол жағындағы дауыссыз дыбыс әріптерінің ортасына немесе алдына, соңына, оң жақтағы дауысты дыбыс әріптерін қосып оқыңдар.

1. 
   Сөйлем мүшелері мағынасына қарай нешеге бөлінеді?
   
2. 
   а) 3 в) 4 с) 5 д) 6 е) 7
   
3. 
   Сөйлем мүшелері дегеніміз не?
   

4. 
   Күрделі бастауышы бар сөйлемді тап.
   

5. 
   Толықтауыштың сұрақтарын көрсет.
   

6. 
   Сөйлемнің тұрлаулы мүшелерін көрсет.
   

7. 
   Анықтауышы бар сөйлемді тап.
   

8. 
   Пысықтауыштың мағыналық түрлері нешеу?
   

9. 
   Тура толықтауышы бар сөйлемді тап.
   

10. 
    Баяндауыш нені білдіреді?
    

11. 
    Асты сызылған сөз қай сөйлем мүшесіне жатады? Олар 1991 жылы ғарышқа ұшты.
    

12. 
    Мына сөйлемнің баяндауышы қай сөз табына жатады?
    

а) зат есім; в) етістік; с) сын есім; д) сан есім; е) үстеу.

13. 
    Тек тұрлаулы мүшелерден тұрған сөйлемді тап.
    

14. 
    Сөйлемнің бастауышы қай сөз табына жатады? Үлкен бастар, кіші қостар.
    

15. 
    Сөйлемдерден мекен пысықтауышты тап.
    

16. 
    Қандай? Қанша? деген сұрақтар қай сөйлем мүшесіне жатады?а) бастауыш в) анықтауыш с) пысықтауыш д) толықтауыш е) күрделі баяндауыш.
    
17. 
    Бір сұраққа жауап беріп, бір ғана қызмет атқарып, бір ғана мүшемен байланысатын екі я одан да көп мүшелер... деп аталады.
    

д) сөйлемнің бірыңғай мүшелері е) сөйлемнің айқындауыш мүшелері.

18. 
    Мына сөйлемнің баяндауышы қай сұраққа жауап береді? Жақсы – ісімен жақсы.
    

19. 
    Анықтауыш дегеніміз не?
    

20. 
    Бірыңғай мүшелері бар сөйлемді тап.
    

21. 
    Мына сөйлемдерден күрделі баяндауышы бар сөйлемді тап.
    

22. 
    Қытайдың жібегі жоғары бағаланады. Мына сөйлемде пысықтауыштың қай мағыналық түрі берілген.
    

23. 
    Сөйлемде бір мүшені заттық мағына жағынан толықтырып тұратын мүше не деп аталады?
    

а) зат есім мен жіктік жалғауынсыз зат есім; в) сан есім мен сан есім; с) сын есім мен сын есім; д) тұйық етістік пен зат есім; е) сілтеу есімдігі мен зат есім.

а) пысықтауыш в) анықтауыш с) бастауыш д) е) толықтауыш

а) 5 в) 4 с) 3 д) 2 е) бөлінбейді.