Меншік қатынастары және олардың экономикадағы ролі

Мақсаты- меншіктің экономикалық жүйе негізі және нарықтық экономиканың негізгі белгісі екендігін зерттеу.

Меншік ұғымын екі мағынада қарастыруға болады:

1. 
   экономикалық мағынада;
   
2. 
   құқықтық мағынада.
   

Кез-келген меншік қатынастарының екі жағы бар: субъект (меншік иесі) және объект (мүлік). Бұл қатынасты келесі формула түрінде көрсетуге болады: “субъект (меншік иесі) – мүлік –басқа да субъектілер”.

Меншік қатынастарын жан-жақты зерттеу мынадай үш негізгі мәселелерді шешуге мүмкіндік береді:

1. 
   Экономикалық билікке кім ие болады - өндіріс факторлары мен нәтижелерін кім иеленеді ?
   
2. 
   Мүлікті тиімді пайдалануға қандай экономикалық байланыстар әсер етеді ?
   
3. 
   Шаруашылықтан түсетін табысты кім иеленеді ?
   

Меншікті құқықтық мағынада анықтау кезінде меншік құқығының субъектілері мен объектілері бөліп көрсетіледі.

1. 
   азаматтар (жеке тұлғалар);
   
2. 
   заңды тұлғалар – ұйымдар, фирмалар, кәсіпорындар;
   
3. 
   мемлекет және жергілікті басқару органдары
   

Меншік құқығының объектілері:

• 
  қозғалмайтын мүлік (жер учаскілері, ғимараттар, тұрғын үйлер және т.б.);
  
• 
  қозғалатын мүлік (ақша, бағалы қағаздар және қазғалмайтын мүлікке жатпайтын заттар);
  
• 
  интеллектуалдық мүлік (интеллектуалдық қызмет нәтижелері, фирма атауы, тауар белгісі және т.б.).
  

4.Өтпелі экономика жағдайында меншік қатынастарында елеулі өзгерістер жүзеге асады. Бұл өзгерістер мемлекетсіздендіру және жекешелендіру процестерімен байланысты.

Мемлекетсіздендіру – бұл шаруашылық басқару құқығы мен сәйкес өкілеттікті шаруашылық жүргізуші субъектілерге беру арқылы мемлекеттік кәсіпорынды қайта құру шараларының жиынтығы.

Жекешелендіру – бұл жеке және заңды тұлғалардың мемлекеттік меншік объектілерін, мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарды қайта құру арқылы пайда болған акционерлік қоғам акцияларының үлесін жеке меншікке иеленуі.

Қазақстан Республикасындағы жекешелендіру мен мелекетсіздендіру процесі үш кезеңнен өтті.

1 кезең 1991-1992 жылдарды қамтиды. Бұл жекешелендіру процесінің негізгі бағыттары жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту жағдайларын қамтамасыз ету мақсатында мемлекеттік меншікті кең масштабта реформалау болып табылады.

2 кезең 1993 жылдан 1995 жылға дейінгі кезеңді қамтиды. Бұл кезең 1993 жылдың 5 наурызында ҚР Президентінің Жарлығымен бекітілген “1993-1995 жылдарда Қазақстан Республикасындағы мемлекетсіздендіру мен жекешелендірудің Ұлттық Бағдарламасына” сәйкес жүзеге асты. Бұл кезеңннің негізгі мақсаты орталықтанған-жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін қажетті жағдайларды жасау болып табылады.

3-кезең 1996 жыдан 1998 жылға дейінгі кезеңді қамтиды және 1996 жылдың 27 ақпанында ҚР Үкіметінің № 246 қаулысымен бекітілген “1996-1998 жылдары Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік меншікті жекешелендіру және қайта құру бағдарламасына” сәйкес жүзеге асады. Бұл кезеңнің негізгі мақсаты Қазақстан Республикасы экономикасындағы жекешелендіру процесін аяқтау арқылы жеке сектордың басым болуына қол жеткізу және оны бекіту.

4-кезең 1999-2000 жылға дейінгі кезеңді қамтиды.
Әдебиет:

1.Әубәкiров Я.Ә. Экономикалық теория негiздерi.- Алматы, 1998.

2.Акимбеков С. . Экономикалык теория, Астана, 2000

3.Нүрпейсов Ж.Қ. Экономикалық теория негiздерi.- Ақмола,1996.

4.Мауленова С.С.Кудайбергенов Е.К., Бекмолдин С.К. Экономикалык теория: оку кұралы. Алматы, 2004

5.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Жүнiсов Б.А., Комягин Б.А. Жалпы экономикалық теория. - Алматы-Ақтөбе, 2002.

6.Шеденов Ө.Қ., Байжомартов Ү.С., Сағындықов Жүнiсов Б.А., Комягин

7.Аманұлы К. Шағын кәсiп – елге нәсiп: [Қазақстандағы шағын кәсiпкерлiк мәселесi]// Қазақ әдебиетi.-2003.-14 наурыз.

2.Қандай меншік формалары бар.